Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.2009, Síða 6

sem riðu um héruð, vondum Dönum sem kúguðu
Íslendinga og frelsishetjum sem risu upp gegn ok-
inu. Með öðrum orðum: Kannski vill hann bara
goðsögnina.
Eins óheppileg er vörn Einars Más Jónssonar
fyrir þá ráðamenn þjóðarinnar sem freistast til að
ýkja ágæti Íslendinga og fegra söguna í ræðu og
riti. Í gagnrýni minni á goðsagnir þorskastríðanna
benti ég á þá augljósu staðreynd að fullyrðingar
stjórnmálamanna, embættismanna og annarra
málsvara landsins um mikil áhrif Íslendinga á þró-
un hafréttar, þjóðareiningu í átökunum og ótví-
ræða réttarstöðu Íslands í landhelgismálinu stæð-
ust ekki gagnrýni – og lof þeirra um þessa þætti
og fleiri fengi á sig goðsagnakenndan blæ. Einar
Már finnur að því að dæmin sem ég nefndi væru
jafnan úr ræðum og skrifum við einhver hátíðleg
tækifæri og það gengi einfaldlega ekki: „Hér sést
höf. yfir þá augljósu staðreynd að stjórn-
málamaður sem tekur til máls við slíkar aðstæður
er ekki að halda fyrirlestur um sagnfræði,
mælskulist hans hlítir allt öðrum reglum og verður
að dæma hana hverju sinni eftir hennar eigin for-
sendum en ekki eftir einhverju sem var alls ekki á
dagskrá.“
Annars vegar er því að svara að ráðamenn tala
yfirleitt ekki um liðna tíð nema við hátíðleg tæki-
færi. Það er því úr fáu öðru að velja. Hins vegar
mátti alls ekki skilja mig svo að ég ætlaðist til þess
að menn gerðust einhverjir veisluspillar en ýkj-
urnar verða bara engum til gagns þegar til lengd-
ar lætur. Hvaða sérstöku reglur og forsendur eru
þetta sem hinir háu herrar eiga að hafa út af fyrir
sig á hátíðarstundum? Er til of mikils mælst að
þeir reyni bara að muna Ara fróða og hafi það sem
sannara reynist? Væri það ekki ágæt regla? Á
þessum síðustu og verstu tímum má einmitt ætla
að Íslendingar séu búnir að átta sig á því að eigið
skjall skilar okkur engu. Það er háð en ekki lof, svo
maður vitni nú líka í Snorra.
Reyndar var Einar Már ekki sá fyrsti til að
kvarta yfir því að ég gerði allt of lítið úr hinum
merka þætti Íslendinga í sögu hafréttarmála,
þjóðareiningunni sem hefði verið til staðar þó
menn hefðu vissulega verið að deila innbyrðis í sí-
fellu og þar fram eftir götunum. Kannski gæti ég
bara ekki skilið þessa þjóðarsögu, kannski gætu
aðeins þeir sem tóku þátt í henni miðlað henni á
réttan hátt til komandi kynslóða. Kannski þyrfti
einhver embættismaðurinn bara að taka það að
sér þegar hann settist í helgan stein; þannig fengj-
um við hina sönnu sögu. Er það kannski hún sem
Einar Már Jónsson vill?
Þriðja athugasemdin snýst að þeirri umvöndun
Einars Más að í lok greinar minnar í Skírni slái ég
um mig með stórum orðum, sé „að fara í kross-
ferð“ og eigi ekkert eftir en girða mig meg-
ingjörðum. Þetta er alrangt og beri menn saman
mín skrif og hans held ég að þeir finni frekar stóru
orðin og krossferðina hans megin. Það á einkum
við þegar Einar Már beinir spjótum sínum að þeim
sem styðja aðild Íslands að Evrópusambandinu o
„mælist til þess af fylgismönnum slíkrar aðildar a
þeir láti af sauðskinnsskóa- og torfbæjarökunum,
geri hlé á krossferðinni gegn „goðsögnum“ og
fjalli í raun og veru um þá kosti sem fyrir hendi
eru“.
Kannski yrði Einar Már Jónsson undrandi ef
hann vissi hvað mér þykir um Evrópumál, en
hvaða máli á það annars að skipta? Það er eins og
Einari Má finnist að það verði að vera til einhver
pólitísk víglína. Kalda stríðið er búið en nú skuli a
staða til ESB skipa fólki í stríðandi fylkingar. Og
hvað með þá sem eru ekki vissir, eða hafa bara
ekki nógu mikinn áhuga á málinu? Eru þeir þá
pólitísk viðrini og nytsamir sakleysingjar – lýs-
ingar sem maður vonaði að hefðu líka horfið 1989?
Mín meinta krossferð snerist um það eitt að
sagnfræðingar mega ekki láta sér nægja að skrifa
um rannsóknir sínar í fræðirit, flytja erindi á ráð-
stefnu og finnast þeir þá hafa gert sitt. Þeir þurfi
líka að miðla fræðunum og staðreyndin sé sú að
þótt sagnfræðingar gagnrýni ríkjandi goðsagnir í
fræðiritum og annars staðar á eigin vettvangi sé
hætt við að þeir nái ekki eyrum fjöldans; fólk kjós
líklega frekar goðsagnirnar sem betur hljómi og
hafi lengi hljómað.
Þetta á örugglega við um þorskastríðin og þá
nefni ég smásögu sem getur hæglega stutt það
sjónarmið að saga þorskastríðanna sé gjarnan
goðsagnakennd hér á landi. Frá árinu 2005 (til
2008?) hafði Landsbankinn það fyrir sið að útbúa
„hátíðisdagaauglýsingu“ og óska þannig „lands-
mönnum til hamingju á helstu hátíðisdögum þjóð-
arinnar“. Í fjórðu „hátíðisdagaseríunni“ fyrir árin
2007-2008 voru fræg atvik úr Íslandssögu 20. alda
„endursköpuð í ljósmyndum með þekktum leik-
urum í hlutverki þjóðkunnra Íslendinga“. Fyrir
Hvaða sérstöku reglur
og forsendur eru þetta
sem hinir háu herrar
eiga að hafa út af fyrir
sig á hátíðarstundum?
Er til of mikils mælst að
þeir reyni bara að
muna Ara fróða og hafi
það sem sannara reyn-
ist? Væri það ekki
ágæt regla? Á þessum
síðustu og verstu tím-
um má einmitt ætla að
Íslendingar séu búnir
að átta sig á því að
eigið skjall skilar okkur
engu. Það er háð en
ekki lof, svo maður
vitni nú líka í Snorra.
Bara góða sögu takk
Kannski yrði Einar Már
Jónsson undrandi ef hann
vissi hvað mér þykir um Evr-
ópumál, en hvaða máli á
það annars að skipta? Það
er eins og Einari Má finnist
að það verði að vera til ein-
hver pólitísk víglína. Kalda
stríðið er búið en nú skuli
afstaða til ESB skipa fólki í
stríðandi fylkingar. Og hvað
með þá sem eru ekki vissir,
eða hafa bara ekki nógu
mikinn áhuga á málinu?
Auglýsing Landsbankans
Eflaust vantar ekkert upp á að
hvert smáatriði í brú Ægis sé sann-
leikanum samkvæmt en hið stóra
samhengi hlutanna er rangt
Eftir Guðna Th.
Jóhannesson
gj@ru.is
G
rein sem ég skrifaði í hausthefti
Skírnis í fyrra um goðsagnir
þorskastríðanna á Íslandi varð
Einari Má Jónssyni tilefni til and-
svara í Lesbókinni fyrir hálfum
mánuði. Hann gagnrýndi sitthvað
í greininni enda var hún um umdeilanlegt efni.
Að mörgu leyti fannst mér gagnrýnin þó
skrýtin, og stundum ósanngjörn. Vilji menn til
dæmis glöggva sig á því sem ég sagði í Skírn-
isgreininni bið ég þá að lesa hana frekar en
frásögn Einars Más af henni.
Hér ætla ég að benda á þrennt sem ég er
ósammála honum um: í fyrsta lagi skilgrein-
ingu hans á hugtakinu goðsögn (einnig nefnt
mýta, á ensku myth), í öðru lagi álitamál við
túlkun á orðum stjórnmálamanna um liðna tíð
og í þriðja lagi hugleiðingar hans um þá kross-
ferð sem ég eigi að vera í.
Einar Már Jónsson heldur því fram að orðið
„goðsögn“ hafi í sagnfræði „sitt vissa hlutverk
þótt það sé vandmeðfarið“. Sagnfræðingar
geti því aðeins notað þetta hugtak þegar svo
beri undir að atburðir taki á sig aðra mynd í
sameiginlegum endurminningum manna en
samtímaheimildir sýni: „Þessi notkun er góð
og gegn, en með því skilyrði þó, að það sé not-
að á algerlega hlutlausan hátt, án nokkurrar
niðrandi merkingar“.
Einar Már segi að þessu hafi hvorki ég né
margir aðrir sagnfræðingar farið eftir, allra
síst þeir sem hafi á seinni árum haldið fram
„tískukenningum um að „þjóðir“ væru ekki til
sem forn og rótgróin fyrirbæri, þær væru ein-
ungis pólitískur tilbúningur“. Í þeim skrifum
hafi hugtakið goðsögn einatt „niðrandi merk-
ingu“ og það standist ekki fræðilegar kröfur.
Að mínu mati getur þessi þrönga og óvenju-
lega skilgreining Einars Más Jónssonar á hug-
takinu goðsögn þó ekki staðist. Hver á að
dæma um það að notkunin sé „algerlega hlut-
laus“ eða „niðrandi“? Getur hún yfirleitt verið
algerlega hlutlaus? Og verður orðið ekki alger-
lega innantómt ef það á að vera algerlega hlut-
laust?
Sagnfræðingar og aðrir hafa notað hugtakið
goðsögn einmitt vegna þess að það felur gagn-
rýni í sér. En sú gagnrýni þarf ekkert að vera
„niðrandi“ og reyndar held ég að Einar Már
verði að útskýra betur hvað hann á við með
notkun þess orðs í grein sinni. Engu er líkara
en hann vilji ekki sjá hina endurskoðuðu sögu
sjálfstæðisbaráttunnar sem margir íslenskir
sagnfræðingar hafa borið á borð undanfarin ár
því hún sé svo „niðrandi“, miklu frekar kjósi
hann „gömlu, góðu“ Íslandssöguna af hetjum
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. MARS 2009
6 LesbókHUGVÍSINDI