Morgunblaðið - 22.06.2009, Page 15

15
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 22. JÚNÍ 2009
Gaman Á gleði- og gönguviku í Fjarðabyggð voru hrakfarir bresku her-
mannanna á Eskifjarðarheiði rifjaðar upp og mættu til leiks skoskur há-
landahöfðingi, breskur hermaður og íslensk „ástandskona“.
Helgi Garðarsson
AÐ MORGNI dags 17.
júní komu saman í Alþing-
ishúsinu ráðherrar í rík-
isstjórn, borgarfulltrúar
og sendifulltrúar erlendra
ríkja auk forseta lýðveld-
isins. Safnast var saman
áður en gengið var fylktu
liði á Austurvöll þar sem
haldin var hátíðarstund til
að minnast fullveldis Ís-
lands. Einhvern veginn
fannst mér það vera tákn-
rænt fyrir þá stöðu sem við erum í
að fyrsti maðurinn til að heilsa mér í
anddyri Alþingishússins var fulltrúi
Alþjóðagjaldeyrissjóðsins á Íslandi.
Mættur til að fylgjast með og fagna.
Það var ekki sá sem nýlega tók rík-
isstjórnina á hraðnámskeið í fjár-
lagagerð heldur sjálfur fasta-
fulltrúinn, sem er smám saman að
taka á sig landstjóralegt yfirbragð
enda með pappír upp á slíka tign.
Sjálfstæðisflokkurinn fordæmir
eigin gjörðir
Ekki veit ég hve margir hafa lesið
viljayfirlýsingu þáverandi rík-
isstjórnar, sem undirgekkst „sam-
komulag“ við Alþjóðagjaldeyrissjóð-
inn í október sem leið. Þetta plagg er
holl lesning, ekki síst fyrir okkur
sem viljum gjarnan ræða um framtíð
íslenska bankakerfisins; hvort hér
eigi að vera bankar í almannaeign
eða hvort þeir skuli einkavæddir að
nýju, hvenær heppilegt væri að af-
létta gjaldeyrishöftum, hvort taka
eigi risalán til nota í gjaldeyr-
isvarasjóð, hvort og hvernig eigi að
nota slíkan sjóð og hvernig skuli
gengið frá Icesave.
Eftir lestur plaggsins, sem meiri-
hluti Alþingis lagði blessun yfir í tíð
síðustu ríkisstjórnar, skilja menn
betur hvers vegna Gordon Brown,
forsætisráðherra Breta, ræddi á
dögunum við Alþjóðagjaldeyrissjóð-
inn þegar honum
þótti seint miða í
samningum við Ís-
lendinga. Á öllum
þessum þáttum er
nefnilega tekið í
„samkomulaginu“ eða
„viljayfirlýsingunni“
frá því í október.
Þessi yfirlýsing var
vissulega gerð undir
nauðung líkt og Ice-
save-yfirlýsingin frá
því í haust þar sem
skuldbinda átti okkur
til að borga lánardrottnum einhver
hundruð milljarða króna á 6,7%
vöxtum. Í óðagoti haustsins var þá-
verandi ríkisstjórn að sumu leyti
vorkunn þótt ég neiti því ekki að
mér þykir kokhreysti sjálfstæð-
ismanna í umræðum nú ekki byggja
á góðri dómgreind.
Hvað sem því líður þá segja færir
lögfræðingar og þjóðréttarfræð-
ingar fyrrnefnda nauðungarsamn-
inga ógilda og marklausa og beri
okkur nú að skoða alla hluti á nýjum
forsendum.
AGS „hjálpar“
Íslendingar eru í miklum vanda.
Um það blandast engum manni hug-
ur. Við stöndum frammi fyrir kald-
hömruðu alþjóðlegu peningaauð-
valdi sem miskunnarlaust beitir
fyrir sig ríkisvaldi og alþjóðastofn-
unum. Þannig kom Alþjóðagjaldeyr-
issjóðurinn að okkar málum til að
gæta hagsmuna erlendra lán-
ardrottna, einkum innan Evrópu-
sambandsins. Séð skyldi til þess, að
því aðeins fengjum við aðgang að al-
þjóðaviðskiptum að lánardrottnarnir
yndu glaðir við sitt. Ef velja þyrfti á
milli hagsmuna peningamannsins
eða öryrkjans þá skyldi hinn fyrr-
nefndi hafður í fyrirrúmi.
Af þessum sökum finn ég jafnan
fyrir ónotakennd þegar talað er um
„vinaþjóðir“ okkar, sem nú komi
Eftir Ögmund
Jónasson » Íslendingar kunna
að hafa mismunandi
skoðun á því hvernig
haga á málum. En sú
grundvallarforsenda
sem við sameinumst um
er að við eigum að ráða
okkur sjálf.
Ögmundur Jónasson
Höfundur er heilbrigðisráðherra.
Fullveldi, sjálfstæði, frelsi
okkur „til hjálpar“ með lánveit-
ingum. Ónotakenndin stafar af því
að lánin eru veitt á fyrrgreindum
forsendum Alþjóðagjaldeyrissjóðs-
ins, einmitt þeim sömu forsendum
og hafa leikið mörg ríki heims grátt.
Í mínum huga rísa aðeins Fær-
eyingar undir sæmdarheitum og lof-
gjörð af okkar hálfu og þá kannski
einnig Pólverjar sem í fyrstu vildu
rétta hjálparhönd án skilyrða – eða
þar til Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn
setti þeim stólinn fyrir dyrnar.
Sú spurning sem við stöndum
frammi fyrir er hve langt Ísland eigi
að ganga í að lúta þvingunarvaldi
fjármagnsins til að verða á ný gjald-
gengt í alþjóðsamskiptum. Sjálfur
hef ég alltaf haft miklar efasemdir
um aðkomu Alþjóðagjaldeyrissjóðs-
ins að okkar málum því ég tel hann
okkur, og þá sérstaklega velferð-
arsamfélaginu, stórskaðlegan. Hann
leggur meira upp úr afnámi gjald-
eyrishafta, lánveitingum til stuðn-
ings genginu, Icesave-fullnægingu
fyrir Breta og Hollendinga, heldur
en því að verja velferðina, standa
vörð um innviði samfélagsins og gefa
okkur tíma til að vinna okkur út úr
vandanum án þess að fórna því besta
í okkar samfélagi sem fyrri kyn-
slóðir hafa byggt upp.
Arfleifð frjálshyggjustjórnar
Við getum þó þakkað okkar sæla
að hér situr ekki enn frjáls-
hyggjustjórn heldur félagslega sinn-
uð stjórn sem gerir allt sem í hennar
valdi stendur til að draga úr skað-
anum með eins félagslega réttlátum
aðgerðum og kostur er. Það breytir
því ekki að ég tel stefnu AGS, og þar
af leiðandi framkvæmd ríkisstjórn-
arinnar á henni, geta komist á mörk
þess að skaða innviði samfélagsins
varanlega. Hér þarf því að hafa aug-
un opin. Frjálshyggjan hefði hins
vegar haldið sínu striki – það sjáum
við á málflutningnum. Menn mega
aldrei gleyma því hverjir það voru
sem hönnuðu atburðarás und-
angenginna ára og voru leið-
sögumenn þjóðarinnar út í það fen
sem hún finnur sig nú í.
Ég er eindregið þeirrar skoðunar
að því fyrr sem við náum jafnvægi í
ríkisbúskapnum því betra. Þess
vegna þarf að afla ríkissjóði meiri
tekna og draga jafnframt úr út-
gjöldum. Þetta myndum við gera án
ráðlegginga Alþjóðagjaldeyrissjóðs-
ins.
Íslendingar kunna að hafa mis-
munandi skoðun á því hvernig haga
á málum. En sú grundvallarforsenda
sem við sameinumst um er að við
eigum að ráða okkur sjálf. Enginn er
eyland var einhvern tímann sagt og
má með nokkrum sanni segja að
ekkert ríki sé að öllu leyti fullvalda.
Hvað fullveldið varðar hefur nú orð-
ið sú eðlisbreyting að við ráðum okk-
ur aðeins að takmörkuðu leyti sjálf
og getum varla talist fullvalda ríki.
Ísland verði fullvalda á ný
Í mínum huga öðlast Ísland ekki
fullveldi á ný fyrr en við losnum úr
banvænu faðmlaginu við Alþjóða-
gjaldeyrissjóðinn. Ég skal játa að
sjálfur þarf ég að taka mér tak til að
samþykkja umsóknarbeiðni að Evr-
ópusambandinu. Það ætla ég hins
vegar að gera lýðræðisins vegna. Ég
vil að þjóðin sjálf taki ákvörðun
milliliðalaust og til þess að geta tekið
ákvörðun telur drjúgur hluti hennar
sig þurfa að fá í hendur samnings-
drög. Við þeim óskum tel ég að eigi
að verða.
Fyrir mitt leyti hef ég lítinn áhuga
á að komast í nánari snertingu við
„vinaríkin“ í ESB sem láta sér ekki
nægja að stilla okkur upp frammi
fyrir afarkostum heldur reyna að
græða á ógæfu okkar. Um það bera
sérstakar álags-vaxtaprósentur Ice-
save-samningsdraganna vott, að
ekki sé minnst á aðra þætti sem birt-
ast í aðför þeirra að Íslendingum.
Allt minnir þetta á þá staðreynd að
bæði Bretar og Hollendingar, helstu
handhafar Icesave-skuldbinding-
anna, voru alræmd nýlenduríki sem
mergsugu þær þjóðir sem þau náðu
að undiroka.
Baráttu þörf
Þetta minnir okkur líka á að ekki
er ýkja langt síðan Ísland var ný-
lenda. Við, þjóðin, höfðum okkur upp
úr vesöldinni. Nú þarf að rifja upp
baráttusöguna um hvernig Íslend-
ingar fóru að því að koma undir sig
fótunum á öldinni sem leið og þeirri
nítjándu. Það var ekki alltaf auðvelt.
En við vorum blessunarlega laus við
Alþjóðagjaldeyrissjóðinn þótt við
vissum af pólitísku samhengi Mars-
hall-aðstoðarinnar að loknu seinna
stríði. Hún fól þó ekki í sér skip-
unarvald í þeim mæli sem AGS hef-
ur tamið sér. Frændþjóðir okkar á
Norðurlöndum höfðu í þá tíð ekki
enn beygt sig undir boðvald fjöl-
þjóðaauðmagns og veittu okkur
óeigingjarna aðstoð í ýmsum efnum.
Að uppistöðu til treystum við þó á
okkur sjálf.
Nú þarf að hefja sjálfstæðisbar-
áttu á ný. Losa okkur eins fljótt og
auðið er úr viðjum fjandsamlegra
fjármagnsafla og gera Ísland full-
valda á ný. Fullveldið er ramminn
um lýðræðið. Og lýðræðið er for-
senda frelsisins. Til mikils er að
vinna.
ÞESSA dagana er á
Íslandi tekist á um
hvort Alþingi eigi að
veita ríkisábyrgð fyrir
svokölluðu Icesave-láni
en þar er um að ræða
samning sem rík-
isstjórn landsins hefur
gert við Breta og Hol-
lendinga um að greiða
skuld einkafyrirtækis,
Landsbanka Íslands
hf., við innistæðu-
eigendur á innlánsreikningum bank-
ans í þessum löndum. Þeim sem
þetta skrifar þykir þýðingarmesta
atriðið í þessum deilum oft fara fyrir
ofan garð og neðan í umræðunum.
Ráðamenn þjóðarinnar lýsa því í
ræðum sínum að málið snúist um
hvort Ísland ætli að standa við
skuldbindingar sínar. Þjóðin muni
glata trausti annarra þjóða ef ekki
verði borgað vafningalaust. Er þetta
rétt? Varla.
Auðvitað ber íslensku þjóðinni að
standa við allar skuldbindingar sem
á henni hvíla að réttum lögum. Eng-
um ábyrgum manni ætti að detta
neitt annað í hug. Við rekum líka
réttarkerfi sem ætti að tryggja rétt
þeirra sem eiga lögvarðar kröfur á
hendur íslenska ríkinu ef það neitar
að greiða.
Málið snýst ekki um þetta. Hinn
raunverulegi ágreiningur er um
hvort íslenska þjóðin eigi að njóta
réttar til að fá úrlausn hlutlausra
dómstóla um hvort hún að réttum
lögum skuldar þetta fé. Um það er
uppi ágreiningur. Lærðir lögfræð-
ingar hafa fært að því rök að ís-
lenska ríkinu sé ekki skylt að borga.
Aðrir halda hinu gagnstæða fram.
Þegar svona stendur á hafa þjóðir
heims komið sér upp stofnunum til
að leysa úr ágreiningi. Þær eru
nefndar dómstólar.
Þeir dæma bara eftir
gildandi lögum á hverj-
um tíma. Það er talinn
helgur réttur í öllum
siðmenntuðum ríkjum
að menn eigi aðgang að
hlutlausum dómstólum
til að láta dæma um
réttarágreining sem
þeir eiga í við aðra.
Langflest dómsmál
fjalla um hvort einn
maður eigi fjárkröfu á
annan. Meginstarf
dómstóla er að leysa úr
ágreiningi um slíkt.
Icesave-samningarnir snúast í
raun og veru um hvort við Íslend-
ingar eigum að njóta þessa helga
réttar í viðskiptum okkar við fyrr-
nefndar þjóðir. Það er nefnilega ver-
ið að semja við þær um afsal hans.
Þær vilja fá fram viðurkenningu
okkar um að við skuldum þetta án
þess að leyfa okkur að njóta þess
grunnréttar sem þær segjast sjálfar
virða, bæði gagnvart sínum eigin
borgurum og einnig í deilum milli
þjóða, að allir skuli hafa aðgang að
dómstólum til að láta dæma um rétt-
indi sín og skyldur. Hvers vegna
vilja þeir ekki leyfa okkur Íslend-
ingum að njóta þessa réttar? Okkar
eigin ráðamenn segja að þjóðir Evr-
ópu séu sammála um að við skuldum
þetta. Hvað er þá að? Af hverju vill
einhver sem telur sig vera með unn-
ið mál ekki leyfa gagnaðila sínum að
fara fyrir dómstóla? Hér virðist
þeim, sem telur mál sitt unnið, vera
svo mikið í mun að ná fram kröfu
sinni utan réttar að hann brýtur
gegn þýðingarmiklum réttindum
hins aðilans. Samt eru þetta réttindi
sem sá hinn sami segist jafnan vilja
hafa í heiðri og telur jafnvel með
helgustu réttindum sem allir eigi að
njóta; að hafa aðgang að dómstólum.
Reynsla þeirra sem vinna við rekst-
ur ágreinings- og dómsmála er
miklu fremur, að sá sem telur sig
vera með unnið mál óttast ekki dóm-
stóla. Það gerir frekar hinn sem tel-
ur líkurnar standa gegn sér. Hann
álítur sig hafa hagsmuni af að knýja
fram kröfur sínar með því að fá fram
viðurkenningu gagnaðila síns frem-
ur en að láta dæma um réttmæti
þeirra.
Það er að mínum dómi skylda ís-
lenskra ráðamanna að tryggja þjóð-
inni réttinn til að láta hlutlausan
dómstól dæma um þessa þungbæru
skyldu sem nú stendur til að sam-
þykkja. Ef menn vilja gera samning
um skylduna verður skuldbindingin
að vera bundin fyrirvara um að til
þess bær dómstóll komist að þeirri
niðurstöðu að við skuldum þetta.
Annars falli samningsskuldbind-
ingin niður. Nógur er tíminn því ekki
á hvort sem er að byrja að greiða
fyrr en eftir sjö ár. Ef viðsemjendur
okkar vilja ekki semja á þennan veg
er einfalt að benda þeim á að varn-
arþing íslenska ríkisins er á Íslandi
og fjárkröfur á hendur því ber að
sækja fyrir íslenskum dómstólum.
Tekið skal fram að sá sem þetta
ritar hefur ekki tekið neina afstöðu
til þess hvort íslenska ríkinu beri
lagaleg skylda til að ábyrgjast þær
kröfur sem um er rætt.
Helgur réttur
Eftir Jón Steinar
Gunnlaugsson »Hinn raunverulegi
ágreiningur er um
hvort íslenska þjóðin
eigi að njóta réttar til
að fá úrlausn hlutlausra
dómstóla um hvort hún
að réttum lögum skuld-
ar þetta fé.
Jón Steinar
Gunnlaugsson
Höfundur er dómari
við Hæstarétt Íslands.