Norðurland - 20.12.1979, Side 3

Einhver válegustu tíðindi til
sveita þegar ég var að vaxa úr
grasi í Borgarfjarðardölum ná-
lægt miðbiki þessarar aldar
voru fregnir um heybruna. Þá
eins og nú komu óþurrkasumur
og heyhirðing var erfið. Hrífan
og orfið ásamt reiðingi og reypi
að ógleymdum þarfasta þjónin-
um voru einkenni heyskaparins,
þótt einn og einn farmail væri
byrjaður að láta til sín heyra þar
sem tún voru slétt og lítill
hliðarhalli. Um undramaskínur
eins og súgþurrkun voru bænd-
ur í minni sveit fáorðir, -
einstöka maður fullyrti að vísu
að svoleiðis væri til, en ekki er
ég viss um að tortryggnir og
lífsreyndir menn hafi almennt
tekið mark á þeim, - ypptu
kannski góðlátlega öxlum og
leiddu tal að öðru, hugsuðu
kannski svo sem að súgþurrkun
væri þá helst til þar sem
margumtalað rafmagn væri
komið til sveita, - en hversu
órafjarri var það ekki enn frá
uppsveitum og afdölum. Súr-
hey höfðu einhverjir búfræð-
ingar reynt af og til að verka,
einkum ef illa viðraði um
sláttinn, það kostaði oftastnær
lambalát í ám og doða í
kúm ef hvort tveggja missti þá
ekki lífið. Menn voru óskaplega
hræddir við súrheyseitrun á
þessum sælu tímum, - þess
vegna drifu góðir bændur hjú
og krakka út á tún að snúa
hvenær sem hann skein upp -
eða létu lið sitt frítt fanga eða
bera í baggasæti, hreykja í lanir
eða garða hvenær sem hann
kom ofaní hálfþurran flekk
Þetta var óskaplegt puð í
rigningartíð og lítil rómantík
við það tengd, blöðrur í greip-
inni milli þumalfingurs og bendi
fingurs, sigg og skrámur hér og
þar og rifið og garfað skinn á
maganum eftir að fagna hálf-
blautt og úrsérsprottið hey,- og
svo hitnaði auðvitað í öllu
saman þegar það var loksins
komið í hlöðu. En það sögðu
menn að væri til bóta, annars
myglaði helvítis ruddinn bara
og engin skepna, ekki einu sinni
hrossin, vildu líta við honum.
Og svo hélt' áfram að hitna í
heyinu. Það var viðurstyggilegt
að vaða í klof hlöðuhey þar sem
hiti var undir. Maður varð allur
gegnblautur, og það var furðu-
leg ónotakennd að stjákla ofaná
hitanum sem var þarna einhvers
staðar undir iljunum á manni
eins og falin hætta sem ómögu-
legt var að festa hendur á nema
ef hún braust út sem bóndans
versta bölvun, heybruni. Fyrir
kom það á þessum góðu árum
að einhvers staðar í minni sveit
eða nærliggjandi dölum tók að
rjúka á bæjum í sláttarlok, -
heita gufuna af hitanum lagði
um hlöðu og bæjarsund og
barst jafnvel með blænum til
nærliggjandi bæja. Þávarvenju
lega brugðið við af þeim góða
félagsanda sem mér er nær að
halda að sé svo mjög á undan-
haldi meðal þeirra sem erja
þetta land og lifa við dilka og
málnytu. Heilir flokkar vösk-
ustu mann, - það finnst mér alla
vega nú, - riðu þá um héruð með
hálmnálar og heystingi til að
leysa upp hey í garði nágrann-
ans sem hafði hirt of hrátt hey
og sá nú fram á bruna og
bjargarleysi. Það að leysa upp
hey í hlöðu þar sem íjandinn var
laus, var reyndar ekkert sérstak-
lega ánægjuaukandi starf. Það
var leyst geil í heystálið svo að
loftið mætti leika um þar sem
hitinn leyndist. Menn byrjuðu
efst og grófu sig niður. Það gekk
ekki sem verst fyrst í stað, en
eftir að geilin var orðin mann-
hæðardjúp eða meira fór gam-
anið að kárna. Loftið í geilinni
var sjóðandi heitt og raki mjög
mikill, daunninn af ornuðu
heyinu kæfandi og súrefni
næsta lítið. Vöskustu menn
tvíhentu heystinginn og réðust
Þá riðu hetjur
eftir Böðvar Guðmundsson
öskrandi á glóðhitað heyið og
gátu í hæsta lagi haldist við
niðri í gryfjunni í eina til tvær
mínútur. Þáskriðu þeiruppeða
voru dregnir af þeim sem stóð á
barminum og skyldi næst
stökkva ofan í suðupottinn til
að losa um nokkur strá í viðbót
og henda þeim upp til þeirra
sem þar stóðu og biðu þess að
bera frá þeim. Þannig gekk
þetta koll af kolli, menn skipt-
ust á um að hamast í vítinu og
húðin soðnaði í flyksur þegar á
daginn leið því svo var rakinn
mikil þrátt fyrir það að stund-
um væri komin glóð i heyið, að
ekki var þurr þráður á mönnum
eftir að þeir voru búnir að fara
tvisvar þrisvar ofaní geilina. En
þetta var verk sem varð að
vinna, þetta var lífsbarátta
íslenska bóndans, - í húfi var
erfiði hans og annars heimilis-
fólks um sumarið, - lífsbjörgin
sjálf, tjón á henni táknaði felli
og uppflosnun, það skildi hver
einasti maður og þess vegna dró
enginn af sér, menn kepptust
um að komast í geilina engu
síður en þeir kepptust um að
halda sem lengst út. Einu sinni
bar mig sem barn þar að sem slík
barátta var háð við eld í hlöðu.
Ég hef aldrei séð jafnóhrjálega
hjörð og þá sem öðru hverju
skreið úr úr hlöðunni til að anda
og nugga augun. Þvílík sjón. Ég
þekkti ekki nágranna mína
fremur en þeir væru skotgrafa-
hermenn úr framandi stríði þar
sem tilgangurinn var að drepa
en ekki að bjarga. Sót, skíturog
óhreinindi úr heyinu þöktu
andlit þeirra og afmynduðu, og
af hverju hári draup raki og sviti
sem litaði rákir og krákustíga í
andlitin. Auðvitað fékk ég ekki
að virða þá lengi fyrir mér, hér
var ekkert barnagaman á ferð,
ég var rekinn burt frá vígvellin-
um og frétti það seinna að
töluverðu hefði tekist að
bjarga af heyi en sumt hafði
reyndar verið orðið að kolum
og ösku og ekki fóður nokkurri
skepnu, - eldurinn gefur engri
skepnu að éta með sér, - sögðu
gömlu mennirnir og lögðu ríkt á
við unga bændur að hirða ekki
of geist, reyna að láta það ryðja
sig í sætunum og ganga vel um
hey á veturna, henda ekki strái.
Og svo liðu mörg ár. Ég
flosnaði upp sem bóndaefni og
hafði reyndar aldrei þótt efni-
legur sem slíkur. Þær stofnanir
sem við mér tóku - og fjölmörg-
um bændabörnum öðrum á
fyrstu áratugum síðari helmings
aldarinnar voru tortryggðar til
sveita og eru kannski enn, ég
eignaðist aðsetur víðsfjarri
beitahögum bernskunnar og
dagleg viðfangsefni urðu önnur
og ólík. Þó helt ég alltaf góðu
sambandi við mannlíf í Borgar-
firði því bi^bðir minn sem eldri
er en ég hófbúskap á jörðinni
sem foreldrar okkar höfðu búið
á, - en slík eru dæmi þeirra
þjóða sem jörðina erja, eldri
sonur tekur við af föður. Þær
nýjungar í heyverkun sem komu
í lestum Sambandsskipanna og
fluttust upp um sveitir á þessum
árum fóru þó flestar framhjá
mér Traktorar sem voru marg-
faldir af stærð við farmalinn eru
mér enn sem hvert annað
furðuverk, súgþurrkun með
blásara og annað þvíumlíkt
tilheyrir ekki þeim tækjum sem
ég kann nokkur skil á. Reyndar
getur það ekki farið framhjá
nokkrum manni með sæmilega
heyrn hversu óskaplega hávaði
Böðvar Guðmundsson.
hefur aukist á bæjum eftir að
súgþurrkun og dísiltraktorar
hófu þar söng. Góðlátlegar
stunur farmalsins drukkna
alveg hjá þeim volduga sam-
hljóm. Og ekki minnkaði kveð-
andin við það að gnýblásarinn
bættist í hópinn. Það hefur mér
ávallt þótt vera eitt viðurstyggi-
legt verkfæri, allt frá þeirri
stund að égsá það fyrst. Það var
á sólbjörtum þurkdegi að ég
kom þar að mínum sæla bróður ’
þar sem hann stóð með hey-
kvíslina og fóðraði verkfærið,
með töðu sem það þeytti frá sér
inn í horn á hlöðunni eða hvert
þangað sem stútnum á honum
var snúið. Þetta fannst mér þá
að hlyti að vera mesta þarfaþing
og þreif heykvísl til að hjálpa til.
En miklu var þarna verra verk
en mig hafði órað fyrir. Hey-
beðjan sem einhver vagn mér
óþekktur hafði ælt úr sér hjá
blásaranum var samanbarin svo
að varla varð um eitt strá losað
og þegar ég loks gat slitið
smátuggu úr henni og hugðist
troða með sigurbrosi inn í gatið
á blásaranum þá þreif einhver
hulinn heljarmáttur kvíslina úr
höndum mér og dró hana inn í
blásarann sem frussaði henni í
þúsund molum út í horn á
hlöðunni. Það tók mig langan
tíma að losna svo við óttann við
þetta ófétis verkfæri að nokkurt
lið yrði í mér við hirðinguna. En
þetta jafnar víst vel : hlöðunni
og minnkar hættuna á að hitni í
hev' ul tjóns og svo er auk þess
að sögn mikil búbót að láta
blásarann púa í stokk í gólfi
hlöðunnar þegar heyið er kom-
ið inn. Heybruninn sá gamli
vágestur var nú, - að því mér var
sagt um þessar mundir, - algjör
óþarfi og ekki nema sóðaskapur
að sjá ekki við honum. Svo var
auk þess komið slökkvilið, - eða
brunalið, hvort heldur nú var, - í
Borgarfjarðardali um þessar
mundir. Vaskir bændur á besta
aldri höfðu myndað þann harð-
snúna flokk sem nú skyldi ávallt
vera reiðubúinn hvar sem elds
yrði vart. Þeir höfðu fengið bíl í
sína umsjá sem skyldi hjálpa
þeim við hið göfuga hlutverk að
kveða niður eldsbrunann. Þeir
höfðu málað hann rauðan eins
og vera ber um slíka bíla og
nokkra forkostulega hjálma
hafði rekið'á þeirra fjörur, guð
má vita hvaðan, - en þeir
minntu undarlega mikið á ridd-
araliðshjálma frá tímum Bis-
marks. Þessir hjálmar voru þó
ekki svo margir að þeir nægðu á
allt brunaliðið. Sú saga var
mér sögð að töluverðir úfar
hefðu risið um stund með
þessum góðu drengjum um það
hverjir skyldu bera hjálma og
hverjir ekki. Um síðir hafði þó
sameiginlegt og göfugt mark-
mið þeirra lægt þær deilur og til
viðbótar höfðu verið fengnir
nokkrir hjálmar úr álverinu í
Straumsvík. Þeir voru að vísu
úr plasti og því ákaflega óhennt-
ugir ef logbrandur kæmi í koll
þeim sem skartaði slíku höfuð-
fati, því þá bráðnuðu þeir og
urðu að gjalti, - en þar sem aðrir
hjálmar voru ekki til í Borgar-
fjarðardölum þá voru þeir
allavega dýrlegt tákn þess að sá
sem slíkan bar var í brunaliðinu.
Auk þessara hermannlegu
tákna hafði svo brunaliðið
fengið til varðveislu háþrýsta
dælu og slöngur á kefli. Það var
mikið þing. I gegnum keflið var
skaft sem ætlað var til að halda
um og skyldu tveir menn vera
hvorum megin við keflið. Þegar
elds yrði vart skyldi dælan sett í
næsta vatnsfall og síðan skyldi
ytri endi slöngunnar tengdur
við hana, fjórir fóthvötustu
menn brunaliðsins skyldu svo
hlaupa allt hvað aftæki með
keflið og rekja ofan af því
slönguna í átt að eldsvoðanum.
Þetta var mikið ábyrgðarstarf
og það voru þessir menn sem
fengu að bera hjálmana góðu
frá Bismark. Það þótti fögur
sjón að sjá brunaliðið á æfing-
um á fögrum sumarkvöldum og
undrun fólks og aðdáun var
mikil og fölskvalaus. Það var
líka alveg með eindæmum hvað
þessir vösku hjálmberar gátu
hlaupið með keflið. Dælunnar
skyldi svo gætt af einum manni
og hún sett í gang um leið og
komið væri að eldunum. Þetta
þótti að vonum ekki alveg jafn
viðurlegur starfi og karlmann-
legur, enda fékk sá sem dæl-
unnar gætti ekki að bera annað
höfuðfata en plasthjálm frá
Straumsvík. Sömu sögu var að
segja um spíssmanninn. Hans
starfi þótti hvergi nærri jafn
hetjulegur og þeirra sem með
keflið hlupu. Því var hann líka
látinn bera plasthjálm. í stuttu
máli var starf hans fólgið í því
að hafa tilbúinn fagurfægðan
koparspíss og skrúfa fastan á
þann enda slöngunnar sem að
eldinum vissi um leið og keflis-
menn náðu þangað. Verk hans
skyldi það einnig vera að sjá um
daglega umönnun á spíssinum,
fægja hann og varðveita, smyrja
skrúfganginn og auk þess .var
hann ökumaður bílsins góða.
En allt um það, - til samans
þóttu mismunandi hlutverk
þessara vösku drengja mynda
góða heild og öryggið dafnaði í
sveitum.
Svo var það einn fagran
síðsumardag að ég fór ásamt
vini mínum að heimsækja bróð-
ur minn í Borgarfirðí. Þetta
hafði verið heyskaparsumar
með afbrigðum gott og taðan
þornað af ljánum. Auk þess var
spretta svo góð að heyfengur fór
víðast langt framyfir hlöðu-
pláss. Því settu bændur í hey
mikil í grennd við gripahús og
hugðu gott til áhyggjulítils
vetrar. Þennansíðsumardagvar
heyskap víðast lokið og trvggt
að líta um garð og völl
bændabýlanna þekku. Bróðir
minn hafði reyndar sér til
dundurs slegið einhverjar kýr-
nögur og var að dunda við að
moka þeim með kvísl í blásar-
ann þegar okkur bar að garði.
Að aflokinni hefðbundinni
kaffidrykkju hugðumst við að-
komumenn hjálpa til við að
ryðja afganginum í hlöðu þótt
mér þætti margurstarfi ánægju-
legri en að fóðra blásarann. Við
fengum því kvíslar í hönd og
fórum varlega ísakirnar. Fyrstu
blöðrurnar voru um það bil að
segja til sín þegar áköf hringing
barst um sveitina og henni
fylgdi einörð áskorun til allra
verkfærra manna að mæta með
heykvíslar á tiltekinn bæ í næstu
sveit þar sem 2000 hesta hlaða
bónda væri að brenna.
Brenna? Á einhverju besta
heyskaparsumrí sem elstu menn
mundu! Og ekki skcrti súg-
þurkanir og önnur tól og tæki á
bænum þeim, svo mikið var
víst. Þetta var á einni af
umsvifamestu og bústærstu
jörðum sýslunnar. - En h«að um
það, - tíminn leyfði engar
vangaveltur. Heykvíslunum var
stungið inn í bíl í snarhasti og
síðan ekið sem mest mátti verða
að eldinum. Fleiri bílar sáust
þegar á ferð um þjóðveginn og
mönnum var greinilega órótt.
En skyldi hefja hið gamla stríð
við heybrunann. Guð hjálpi
þeim sem á stóran bústofn en
ekkert fóðurs. Guð hjálpi þeim.
Þegar við komum á staðinn
var þegar fyrir múgur og
margmenni. Eitthvað hafði nú
reyndar brenglast lýsing stað-
hátta í útkallinu því hinum
ákafa. Eldurinn sem þarna
logaði var í 2-3 hundruð hesta
heyi sem stóð ekki allfjarri
hlöðunni. Vindur var hægur og
lítil hætta á að hann ykist en
hann stóð af eldinum á hlöðuna
það litla sem var. Því var eins
gott að hafa snör handtök enda
sá ég þarna einhverja vöskustu
framgöngu sem ég hef augum
litið. Menn óðu að logandi
heyinu með kvíslarnar og drógu
úr því flyksur. Svo þétt hlupu
menn saman að stórhætta var á
að verða fyrir lagi þegar hey-
kvísl var reidd á loft í þvögunni.
Af og til heyrðust menn kveinka
sér þegar þeir kenndu stálsins í
líkamanum, - maður sat undir
hlöðuveggnum og hélt stynj-
andi um gegnumstunginn lófa,
annar haltraði hjá og vall blóð
upp um skóvarpið. Þriðji fór úr
skyrtunni og vatt hana, lagði
mosa við síðusár sitt og gekk í
slaginn á ný með hvatningar-
yrði á vör um að spara sig
hvergi. En ekki virtist líklegt að
rniklu yrði bjargað á þennan
veg þrátt fyrir vaskleik manna.
Eldurinn er óvina verstur, -
hann gefur engri skepnu aað éta
með sér. - Svo heyrðist í
sírenum brunaliðsmanna og
margur varp öndinni léttar. Svo
hagar til á þessum stað að þar
eru utantúns nokkuð blaut
mýrarsund milli skógivaxinna
klappa. Ekki nema nokkur
hundruð metra frá eldinum
liðaðist lygn og djúpur bæjar-
lækur, þangað stefndi nú bíllinn
rauðmálaði sjónhending yfir
blautt mýrarsund. Einbeittur
herðasvipur spíssmannsins gaf
það skýrt til kynna að þangað
skyldi dælan hvað sem tautaði
og raulaði. Og auðvitað komst
hún þangað. Dælumaðurinn
snaraðist úr og að læknum og
hinir henntu dælunni umsvifa-
laust í lækinn. Gusurnar gengu
yfir dælumanninn sem heyrðist
hrópa aðvaranir til hinna um að
bleyta ekki mótorinn í dælunni.
Það heyrði enginn því þeir voru
þegar farnir að toga keflið góða
út úr bílnum og draga skaftið í
gegnum það. Dælumaðurinn
varð því sjálfur að vaða út í
lækinn og toga dæluna á þurrt,
hann var greinilega ekki ánægð-
ur með handtök hinna, en þeir
sinntu honum engu, skrúfuðu
slönguendann á sinn stað og
tóku á rás með keflið. Spíss-
maðurinn settist upp í bílinn og
hugðist ná þeim á honum en
auðvitað þurfti bíllinn þá að
sitja fastur í mýrinni og hreyfð-
ist hvergi. Eftir að Spíssmaður-
Framhald á bls. 4.
NORÐURLAND- 3