Norðurland - 20.12.1979, Blaðsíða 7

Einar Kristjánsson
frá Hermundarfelli
er í hópi snjöllustu
smásagnahöfunda
er fram hafa komið
í íslenskum
bókmenntum.
Þá er hann, svo sem
kunnugt er,
einn málsnjallasti og
athyglisverðasti
útvarpsmaður
síðari ára,
þegar um er að ræða
erindaflutning.
Kaflinn sem hér birtist
er úr bókinni
FJALLABÆJAFÓLK,
sem er fyrsta bindið
í heildarútgáfu
af ritverkum Einars,
en í þeirri bók
segir hann frá
æskuárum sínum
í Þistilfirði.
Einar pungur eltir pung
eins og pungur í framan,
heldur á pung og hampar pung,
hefur að pungum gaman.
Allan þennan kveðskap þoldi ég afa mínum vel og tók sem hlýlega
glettni. Aftur á móti var ég ekkert hrifin af því þegar aðrir voru að abbast
upp á mig með þessum kveðskap, ekki síst ef jafnaldrareða leikfélagar áttu
hlut að máli. Einkum þótti mér að. vonum hvimleitt að vera orðaður við
það að vera eins og pungur í framan. En í rauninni var ekki leiðum að
líkjast, að minnsta kosti voru hrústspungarnir hreinasta augnayndi þegar
þeir komu upp úr súmum sléttrakaðir, snyrtilega fyrirsaumaðir og
glansandi, enda mesta lostæti fyrr og síðar.
Eitt af því sem afi minn hafði sér til dægrastyttingar og öðrum til
gamans, var að fást við vísnagerð. Ekki einkenndist kveðskapur sá af
nostri, orðkynngi eða formfegurð, en þess meir af kátínu, góðvild, glettni
og hlýju.
Hann fór mjög frjálslega með stuðla, höfuðstafi og jafnvel endarím, en
þó ekki meir en margur dægurlagahöfundurinn nú á dögum. Ekki mun
hann hafa hugsað til skáldfrægðar, en notið þess að gera öðrum glatt í geði,
og látið sig einu gilda hvort fólkið hló að kveðskap hans sem spaugi eða
leirburði, enda getur leirburður svonefiidur oft verið ánægjulegri til
hvunndagsbrúks en hástemmdur og listrænn kveðskapur. í vísum hans
var hvergi spott né sáryrði að finna, enda áttu slík höfundaeinkenni ekki
þar heima.
Eg á í fórum mínum vísur ortar til heimilisfóiksins af báðum búum á
Sjóarlandi. Yfirskriftin er, Gamanvísur við heyskap 1912. Til herra.
Guðjóns Einarssonar á Sjóarlandi.
Sjóarlandsbændur höfðu þá sem oftar fengið til afnota engin í Upsala-
hvamminum og legið þar við með flest sitt heimafólk.
Afi hefur þá ekki getað stillt sig um að koma til þeirra í kurteisiheim-
sókn, og fengið þar hressingu og góðar viðtökur, svo sem vænta mátti.
Ekki hefur hann síðan látið heyannir aftra sér frá því að setja saman
nokkrar stökur, færa þeim á engjamar og eiga aftur með þeim góða stund.
Rímið er þama sérlega lauslegt í reipunum, en þeim mun meiri áhersla
lögð á mannlýsingar og myndræna túlkun. Þó hefur hann haft svo mikið
við Dýrleifu, að grípa til hringhendunnar, sem honum var annars lítt til-
tæk:
Vinnukná þó sýnist smá
bæði að slá og raka,
bús við stjá sú auðargná
engan á sér maka.
Ungu hjónin, Guðjón og Sigríður hafa búið í tjaldi, naumlega vatns-
heldu, og um það hefur hann þetta að segja:
Ekki hretið hræðast þaug
þó hafi mikið lekið,
halur vekur hringabaug
og hitar upp við sprekið.
Á þessari vísu hafði Guðjón frændi minn miklar mætur.
Alls em þetta tuttugu og tvær vísur. Þær bregða upp fyrir mér svo
greinilegri mynd af manneskjum og viðburðum, að allt verður ljóslifandi,
enda ég nákunnugur fólki og staðháttum. Undirskriftin er: - Samið hefur
gamall kuningjakarl, P.E. Þorsteinsson. Töluvert mun afi hafa skráð af
kveðskap sínum, en eftir að hann missti sjónina mun hann ekkert hafa látið
skrifa niður, og að líkindum lagt niður yrkingar. Mest allt, sem til var á
blöðum, mun síðar, af misskilinni tillitssemi við hann, hafa verið á eld
borið. En að líkindum hefur ljóðagerð afa míns verið búin að gegna hlut-
verki sínu í eitt skipti fyrir öll.
Og ár eftir ár sat afi minn í myrkrinu og sá ekkert af þeim litla hluta
veraldarinnar, sem verið hafði hans vettvangur alla ævi, og tíðindi af því
sem gerðist utan litlu baðstofunnar á Hermundarfelli, fékk hann eingöngu
af frásögu annarra. Utanríkismál heimilisins komu honum ekki mikið við,
og innanrötismálin lét hann hludaus og blandaði sér ekki í átök af neinu
tæi.
Hver gestkoma var honum fagnaðarefni, ekki síst þegar forna vini og
kunningja bar að garði. Ekki þurfti hann að hafa áhyggjur af veraldlegum
verðmætum, því að til elliáranna hafði hann engu safnað öði u en vinarþeli
allra, sem höfðu af honum kynni. Og lífsþrótturinn tók að dvína smátt og
smátt, þar til hann gat ekki lengur haft fótavist. Hann hætti að geta risið
upp af eigin rammleik. En þá festi pabbi snærisspotta upp í súðina fyrir
ofan hann, og í enda hans var bundinn þéttvafinn prjónlesböggull í hæfi -
legri hæð, og í hann gat afi gripið sér til léttis, ef hann vildi rísa upp.
Þetta var kallað létti, og voru einustu lífsþægindin, sem hann naut
umfram aðra síðustu missirin sem hann lifði. Síðustu daga sína mátti hann
ekki mæla, aðeins lá þögull í því órjúfandi myrkri, sem hafði umlukið hann
árum saman og hann var orðinn sáttur við.
Svo var það eitt vetrarkvöld að mamma kom til mín og sagði að nú væri
afi að deyja. Og ég varð hvorki hræddur né harmþrunginn. Allt var með
svipuðum hætti og mörg önnur kvöld, en þó kannski eitthvað alvarlegra og
hljóðlegra en endranær. En þetta var þó brottför, það leyndi sér ekki, því
að allir kvöddu hann með kossi eða handabandi, og einnig tárum.
Og stundin var hátíðleg, því að mamma kveikti á kertum og lét loga við
rúmið hans. Heima var til lítil snotur borðklukka, og þeim mun merkilegri
en aðrar klukkur, að í henni var undratæki, sem gat leikið nokkrar fallegar
laghendingar með hreinum og mildum slaghörpuhreim. Og nú var
klukkan stillt til þessa leiks, og aftur og aftur fór hún með þessar sex lag-
hendingar, sem hún hafði ráð á. Orka gangverksins tók að dvína, og
tónarnir hægðu einnig á sér, urðu slitróttir og dóu alveg út að síðustu.
Og jafnframt fjaraði út líf afa míns, með hægum andvörpum.
Rósemd og hátíðleg lotning var ríkjandi í baðstofunni.
Mamma tók mig í fangið og hvíslaði að mér: - Nú er afi dáinn.
Þetta var undarlegt. Alltaf hafði ég hugsað mér að dauðinn væri hræði-
legur og kvíðvænlegur, en hann reyndist þó hvorugt. Afi hafði ekki verið
neitt hræddur, og ekki hafði hann hljóðað né beðist hjálpar, og allir aðrir
voru hljóðir og rólegir. En þrátt fyrir það hafði runnið upp mikil og alvar-
leg stund, sem ekki gleymdist fljótt.
Og nú lifði ég mín fyrstu kynni af dauðanum, líkkistunni og gröfinni.
Afi var fluttur fram í dyrhúsið, sveipaður hvítu líni. Alltaf hafði hann
verið hreinn og bjartur í andliti, en þó aldrei sem nú, þar sem hann lá með
lokuð augu. Einhvern næsta dag var komið með kistuna hans.
Hún var kolsvört og gljáandi, og fínasta mublan, sem ég hafði séð í okkar
húsakynnum, og bar með sér geðfellda, framandi angan, sem ég þekkti
ekki áður. Síðan kom að húskveðju og jarðarför. Við húskveðjuna flutti
ljóð Jón í Garði, nágranni og vinur hans og fjölskyldunnar.
í upphafi sagði hann:
Sem bam þú varst í hug og hjarta,
það hnoss ei frá þér lífið sleit,
og sælugeisla sólarbjarta
þú sást í hverjum lífsins reit,
því gegnum eigin eðlislind
vor andi speglar hverja mynd.
Og síðar segir svo:
Þú kveður hér í hinsta sinni,
því heims er vistum lokið nú,
en flestir geyma í fersku minni
það fiör og líf, sem veittir þú,
með hlýju geði í hvers manns lund,
sem hjá þér átti dvöl um stund.
Og við húskveðjuna var einnig sunginn hinn hefðbundni sálmur, Hin
langa þraut er liðin, og hann hefi ég kunnað siðan.
Nei, - dauðinn gat ekki talist neitt ægilegur, fyrst sungið var:
Nú sæll er sigur unninn
og sólin björt upp runnin
á bak við dimma dauðans nótt.
Afi minn dó aðfaranótt 8. janúar, 1919. Þann 7 jan.var hríðarveður og
renningur, en þó ekki verra veður en svo, að Ragnheiður systir hans kom
þá utan úr KoUavík, og mátulega snemma til þess að kveðja bróður sinn
hinstu kveðjunni. En sjálf átti hún eftir að lifa langvarandi myrkur.
Fyrstu kynni af dauðanum eru án efa hverju bami mikil lífsreynsla, og
síður en svo sama hvemig þau ber að. Minningar mínar um fyrstu reynsl-
una og sambúðina við dauðann em þannig samofnar, að þær hafa orðið, og
eiga eftir að verða, mér styrkur og huggun þegar hann er í nágvígi.
NORÐURLAND- 7