Norðurland - 07.10.1987, Blaðsíða 2

2 - NORÐURLAND
Steingrímur J. Sigfússon.
Leikmannsþankar
um gróðureyöingu
á Islandi
Ræða flutt á ráðstefnu Lífs og lands
um gróðureyðingu og landgræðslu í
Odda 27. september 1987
Þeim mun meir sem undir-
ritaður veltir ofannefndu
viðfangsefni fyrir sér, þeim
mun fleiri spurningar vakna
og þeim mun fátæklegri virð-
ast þau svör sem ég hef komið
höndum yfir. Af þessum sök-
um og fleirum verður að segj-
ast eins og er að mikill hluti
þeirrar fjölmiðlaumfjöllunar
og umræðu sem verið hefur í
gangi um þessi mál undanfar-
ið hefur farið ákafiega í taug-
arnar á mér. Mér finnst gæta
háskalega mikillar tilhneig-
ingar til einföldunar á flóknu
og að mörgu leyti lítt rann-
sökuðu máli, það er jú alltaf
hægt að finna einn stóran alls-
herjar sökudólg í málunum og
vegna þess að forfeður okkar
í 20. eða 30. lið, hitastigs- eða
úrkomubreytingar og margt,
margt fleira eru í raun handan
lögsögu fjölmiðlaréttvísinnar
og virðist mér íslenska sauð-
kindin ærið oft gjalda þess
hversu handhægt er að grípa
til hennar. Til að fyrirbyggja
strax allan misskilning er
þessu rabbi langt í frá ætlað
að verða allsherjar varnar-
ræða og aflausn hvað þátt
sauðkindarinnar og annarra
grasbíta í gróðureyðingu á ís-
landi varðar. Varla dettur
nokkrum heilvita manni í hug
að neita þeim áhrifum sem
ágangur grasbíta getur haft á
gróður. en megin niðurstaða
mín er hins vegar sú að varast
beri að einblína á einn þátt af
mörgum sem þarna koma til
greina. Það er hið flókna
samspil margra ólíkra þátta.
sem við verðum að reyna að
skilja ef við ætlum að fjalla
um þessi mál af einhverju viti
og það eins þó slíkt henti
eitthvað miður í hraða nútíma
fjölmiðlunar.
Að síðustu vil ég biðja
menn að hafa í huga að hér
eru leikmannsþankar á ferð.
Það er síst af öllu ætlun mín
að hylja þá fræðilegu yfir-
bragði sem þeir stæðu ekki
undir.
1. Helstu orsakir gróður-
eyðingar á íslandi
Þrír meginorsakavaldar eru
gjarnan taldir fram undir þessari
fyrirsögn. Þaö er loftslags- eða
veðurfarsbreytingar, áhrif búsetu
og eldvirkni. Ef við lítum nánar á
þessa þætti, þá er lítill vafi á að á
seinni hluta þjóðveldisaldar kóln-
ar verulega á íslandi og verður
kaldast á ofanverðri 13. og fram á
14. öld, nálega eins kalt og á
kuldatímabilinu á 18. og 19. öld.
Þessi kólnun er án efa afdrifa-
rík vegna þess að hún kemur
ofaní það álag sem búsetan er
tekin að hafa. Byggðin hafði á
þjóðveldisöldinni þéttst og teygt
sig langt inn til landsins. Inn á
þau viðkvæmu jarðsvæði, þar
sem sennilega hafa verið eðlileg
og náttúrleg mörk skóglendis,
kjarr- og kvistlendis og hálendis-
gróðurs eins og hann var í jafn-
vægi áður en ágangur vegna
búsetu hófst og loftslag versnaði.
Jafnvægið sem var fyrir
viðkvæmt, hin sígilda barátta
uppbyggingar og eyðingar, mátti
við litlu.
f þessu sambandi er vert að
athuga að það var ekki aðeins
beit búpenings þeirrar byggðar
sem teygði sig til landsins, sem
hafði áhrif. Þau svæði sem í dag
eru afréttir, meira og minna
blásnar, voru í þá daga heima-
lönd viðkomandi bæja með til-
heyrandi eldiviðarhöggi, vetrar-
beit og öðrum þeim ágangi sem
heimalönd verða fyrir öðru
fremur. Það seig því fljótt á
ógæfuhliðina.
Um þriðja orsakavaldinn, eld-
virknina og samspil þess þáttar
við aðra er erfiðara að fjalla í
almennum orðum. Ljóst er að í
stórgosum hafa einstök héruð og
jafnvel heilir landshlutar orðið
illa úti og landsspjöll af þeim sök-
um bæst við önnur. Einnig er
augljóst að þar sem beit var orðin
mikil og gróður átti auk þess í
vök að verjast vegna kólnandi
loftslags þá var allt endurreisnar-
starf í kjölfar gosa erfiðara en
ella.
Ég tel þó að eldvirknin sé
fremur léttvæg sem frumorsaka-
valdur gróðureyðingar, enda er
engin sérstök ástæða til að ætla
að eldvirkni hafi verið meiri á því
tímabili sem gróðureyðing hefur
staðið en áður var.
Gerð berggrunnsins
Það er hins vegar annar þáttur
jarðfræðinnar, gerð berggrunns-
ins sem ég held að hafi of lítill
gaumur verið gefinn í þessu
sambandi. Þar er aftur rétt að
greina á milli frumorsaka og
þátta sem haft geta mikil áhrif
þegar gróðureyðing er komin af
stað. Enginn sem staðið hefur
t.d. á móbergshryggnum, sem
skilur að Búrfellsheiði og Hóls-
sand í Norður-Þingeyjarsýslu,
þar sem mætást ungur og gropinn
berggrunnur gosbeltisins og hinn
gamli tertieri botn Þistilfjarðarins
getur efast um hversu afgerandi
þessi þáttur er fyrir gróðurinn.
Það er sem risvaxin reglustika
hafi verið lögð í landið. Vestan-
við eru urðir og brunasandar,
austanvið grónar Þistilfjarðar-
heiðarnar. Hvoru tveggja svæðin
austan og vestan við hrygginn eru
í svipaðri hæð yfir sjó, á sömu
afrétt, á einu samfelldu beitar-
svæði, en hin háa grunnvatns-
staða gerir flatlendi Búrfellsheið-
arinnar að einhverjum mesta
ljósalykkjuakri heimsins meðan
Hólssandur nálgast eyðimörk.
Auðvitað eru uppblásturssvæði
utan gosbeltisins og engar sann-
anir fyrir því að gróður hafi þar
verið nokkuð að ráði minni en
annars staðar fyrir tilkomu búset-
unnar. Hitt sýnist mér næsta
sjálfgefið að eftir því sem gróður-
eyðingin óx og áfok varð meira
hafi gróðri á móbergs- og grá-
grýtissvæðunum orðið hlutfalls-
lega hættara þar sem jarðvegs-
þykknunin er við þær aðstæður til
muna skaðlegri en þar sem
grunnvatnsstaðan er há.
Það er rétt að velta tvennu fyr-
ir sér í þessu sambandi. í fyrra
lagi að einhver hringrás, gróður-
þekju, jarðvegsþykknunar, eyð-
ingar og svo gróðurþekju að nýju
getur að vissu marki verið full-
komlega náttúruleg og eðlileg.
Hið síðara er þegar að gróður-
eyðing, áfok og umtalsvérð jarð-
vegsþykknun er á annað borð
komin af stað, hvort gróðurþekj-
an við vissar aðstæður geti þá
hreinlega komist úr jafnvægi ef
svo má að orði komast (eins kon-
ar vítahringur jarðvegsþykknun-
ar og þornunar). Að síðustu má
svo bæta við í sambandi við
þennan þátt og samspil við aðra,
svo sem loftlagsbreytingar, að
úrkoma, magn og dreifing eftir
árstímum og vindáttum er hér
afgerandi þáttur enn frekar en
hitastig.
Nokkur orð um
áhrif búsetu fyrr og nú!
Mér finnst líka nauðsynlegt að
menn reyni að glöggva sig á þess-
um þætti gagnvart því hvar við
stöndum í dag og með tilliti til
framtíðar. Ég á hér við það t.d.
hvernig breyttir búskaparhættir
og dreifing búsetu hefur breytt
beitarálagi. Enginn vafi er á því í
mínum huga að gróðureyðing
hefur f.o.f. átt sér stað í rykkjun
eða stökkum á þeim árum eða
tímabilum sem allt lagðist á eitt, í
harðindunum. Þegar komu köld
ár eða tímabil, gróður varð veik-
ur fyrir, heyfengur varð minni en
gjafaþörfin meiri, beitin var fast-
ar sótt o.s.frv. Eðlilega var það
heimalandið sem fór sérlega illa
út úr slíkri viðureign. Það er ekkt
fyrirbrigði í Mývatnssveit og víð-
ar að heimalönd séu af þessum
sökum blásnari en land fjær.
Gamlir þistlar segja sögur af
harðindavorum þegar hjarðir
fjallabæjabændanna voru reknar
út á sjávarjarðirnar og haldið þar
til beitar vikum saman á móum
og á sjvarbökkum sem uppúr
stóðu og voru svartir eftir árum
saman.
En þetta er sem betur fer liðin
tíð, ég held ég hljóti mega segja
algjörlega. Sá mikli heyfengur,
sem nú er aflað, innifóðrun,
vetrarrúning, gott ástand bú-
fjárins þegar því er sleppt af
ræktuðu landi oftast á góðan
gróður o.s.frv., allt hefur þetta
sín áhrif. Ekki síst á gróður í
heimalöndum sem vetrarbeitin
lék löngum grátt og hér skal því
haldið fram að glettilega víða á
láglendi í heimalöndum og afrétt-
um næst bæjum sé gróður í
framför, þ.e.a.s. þarsem vaxandi
hrossabeit hefur þá ekki fyllt í
skarðið. Þessi vinnutilgáta mín
styðst m.a. við það sem ég hef
hér að framan sagt um líkleg
áhrif breyttra búskaparhátta, en
ég hvet menn einnig til þess að
huga að því á ferðum sínum
hvernig vinsælum bitjurtum
sauðkindarinnar eins og t.d. Gul-
víðinum miðar fram.
Athygli mín hefur þó verið
vakin á því, af glöggum bændum
í Hrafnkelsdal og víðar, að lík-
lega sæki kindur aldar á mjúk-
fóðri nútímans hlutfallslega
meira í við eða grófefni en áður
var og gæti það komið á móti í
þeirri takmörkuðu vetrarbeit eða
viðrun fjárins sem enn tíðkast.
En sem sagt, horfum ekki
framhjá því að harðæri fortíðar-
innar bitnuðu með margföldum
þunga á gróðrinum, en það sjálf-
virka samhengi er nú rofið og
hjarðmennska fyrri tíma og
búskaparlag nútímans eru lítt
sambærilegir hlutir.
Tvífættir grasbítar!
Umferð og átroðningur manna
sjálfra verður varla með réttu
flokkuð undir frumorsök gróður-
eyðingar þó forfeður vorir hafi
vissulega riðið til þings og farið
um í flokkum á ófriðartímum.
En nú er hins vegar svo komið að
erfitt er að fjalla um þetta við-
fangsefni án þess að nefna þenn-
an þátt og þar er allt í senn
áhyggjuefni áhrif ökutækja,
mannsfóts, tjaldbotna, hrosshófa
og tanna o.s.frv. Vonandi skilst
hvað ég er að fara og þarf ekki
fleiri orð til.
Fyrir veturinn
Úrval af fóðruðum stökkum,
kuldaúlpum og fóðruðum samfestingum.
Einnig ullarleistar, hufur, treflar og vettlingar.
Lapp og Daiwa kuldafatnaður:
Peysur, buxur, samfestingar, hettur og sokkar.
Dæmi um verð:
Fóðraðir stakkar Verð frá 1.640.- Kapp hettur 541.-
Úlpur 3.398.- Daiwa sokkar 441.-
Fóðraðir samfestingar 4.974.- Kapp sokkar 534.-
Daiwa samfestingar 2.760.- Daiwa jakki 1.420.-
Kapp samfestingar 2.800.- Kapp jakki 1.997.-
Daiwa hettur 388.-
Opið laugardaga 9-12.
m
l.lCKiJti
Eyfjörð
Hjalteyrargötu 4 ■ sími 22275