Morgunblaðið - 26.11.2009, Síða 24

24 Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 26. NÓVEMBER 2009
ÍSLENSK stjórnvöld hafa nú
undirritað viðaukasamning við Ice-
save-samningana. Hluti þessa við-
aukasamnings var það skilyrði að
ríkisstjórnin myndi leggja fyrir Al-
þingi frumvarp um breytingar á lög-
um nr. 96/2009 um ríkisábyrgð á
Icesave-samningunum. Þetta nýja
frumvarp liggur nú fyrir Alþingi.
Fjölmörg ákvæði þessa nýja frum-
varps og viðaukasamningsins sem
því er ætlað að staðfesta fela í sér al-
varleg frávik frá mikilvægum fyr-
irvörum Alþingis sem nú eru í gildi.
Hér skal stuttlega drepið á þrjú
þeirra.
Ríkisábyrgð án tímatakmarka
Fyrirvarar Alþingis frá því í sum-
ar gerðu sérstaklega ráð fyrir því að
mögulega yrði hætt að borga eftir
2024. Alþingi gæti takmarkað rík-
isábyrgð eftir þann tíma ef viðræður
við Breta og Hollendinga skiluðu
ekki árangri. Samkvæmt viðauka-
samningnum og nýju Icesave-
frumvarpi skulu greiðslur Íslands
eftir 2024 framlengjast sjálfkrafa
um fimm ár í senn, á 5,55% vöxtum
allan tímann, þar til skuldin er að
fullu greidd. Allt lánið mun verða
greitt til baka sama hversu langan
tíma það tekur. Fyrirvari Alþingis
um að ríkisábyrgð skuli aðeins gilda
til ársins 2024 fellur því einfaldlega
niður í heild sinni og áhætta Íslands
er því mun meiri en skv. núgildandi
lögum.
Dómstólaleiðin nær útilokuð
Fyrirvari Alþingis gerir ráð fyrir
að fengist úr því skorið að Íslend-
ingar bæru ekki ábyrgð á innistæðu-
tryggingum vegna Icesave gæti Al-
þingi takmarkað ríkisábyrgð ef
viðræður skiluðu ekki árangri. Í
þessu fólst mikilvæg vörn fyrir Ís-
lendinga. Viðaukasamningurinn og
nýtt Icesave-frumvarp fjarlægja al-
gerlega þessa vörn. Nú er aðeins
kveðið á um að komi þessar að-
stæður upp geti „hver og einn að-
ili … knúið fram viðræður sem leiði
mögulega til viðbragða“. Skili við-
ræður engum árangri gildir samn-
ingurinn áfram þar til hver króna er
greidd. Við þetta bætist að svokall-
aður Ragnars Hall-fyrirvari tiltók
að Tryggingasjóður innistæðueig-
enda (TIF) skyldi láta reyna á rétt-
hæð krafna sinna og að ríkisábyrgð
skyldi takmarkast við úrskurð í
slíku máli. Í viðaukasamningnum og
nýju Icesave-frumvarpi segir aðeins
að Bretum og Hollendingum sé
„kunnugt um að TIF kunni að láta
reyna á“ rétthæð krafna sinna fyrir
dómstólum. Auk þess er bætt við
hamlandi ákvæði fyrir Ísland um að
einnig skuli liggja fyrir ráðgefandi
álit EFTA-dómstólsins. Réttarstaða
Íslands er því stórlega skert í
viðaukasamningnum miðað við það
sem var í fyrirvörum Alþingis frá
því í sumar.
Greiðsluhámark að engu orðið
Fyrirvarar Alþingis gerðu ráð
fyrir því að heildargreiðslur Íslands
vegna Icesave myndu aðeins nema
6% af uppsöfnuðum hagvexti frá
2008 í erlendri mynt. Viðaukasamn-
ingurinn gerir þvert á móti ráð fyrir
því að vextir séu ávallt greiddir óháð
uppsöfnuðum hagvexti. Í viðauka-
samningnum og nýju Icesave-
frumvarpi er því verið að auka
áhættu Íslendinga verulega þar sem
vaxtagreiðslur eru teknar út fyrir
greiðsluþakið. Verði efnahagslegur
samdráttur eða stöðnun á næstu ár-
um þarf ríkissjóður samt að borga
vaxtagreiðslur upp á allt að 10-15%
af ríkistekjum til viðbótar tekju-
missi vegna efnahagssamdráttarins.
Efnahagsleg ákvæði viðaukasamn-
ingsins veita því litla vörn þegar
mest á reynir. Þegar forseti Íslands
staðfesti lög um ríkisábyrgð vegna
Icesave í september sl. gerði hann
það með sérstakri áritaðri tilvísun
til fyrirvara Alþingis frá því í sumar
og tók fram í yfirlýsingu sinni að
fyrirvararnir tækju mið af sann-
gjörnum rétti þjóðarinnar, hags-
munum Íslendinga á komandi árum
og alþjóðlegri samábyrgð.
Ekkert mál á meira erindi í
þjóðaratkvæðagreiðslu
Í kjölfar hrunsins hafa þær raddir
orðið æ háværari að mikilvæg atriði
sem varða þjóðarhag skuli borin
milliliðalaust undir þjóðina. Íslenska
þjóðin hefur fylgst með Icesave-
málinu í heilt ár og hefur haft góðan
tíma til þess að kynna sér málavexti
til hlítar. Erfitt er að hugsa sér mál
sem á meira erindi í þjóðaratkvæða-
greiðslu en þetta. Hvaða mál getur
verið mikilvægara að bera undir
þjóðina? Hvort við göngum að afar-
kostum Breta og Hollendinga eða
stöndum fast á fyrirvörum Alþingis
frá því í sumar.
Fyrirvarar Alþingis fyrir borð bornir
– Hvað gerir forseti Íslands?
Eftir Ólaf Elíasson, Ragnar
Friðrik Ólafsson og Agnar
Braga Bragason »Ekkert mál á meira
erindi í þjóðar-
atkvæðagreiðslu en
breyting á fyrirvörum
ríkisábyrgðar vegna
Icesave.
Agnar Bragi Bragason
Ólafur Elíasson er tónlistarkennari,
Ragnar F. Ólafsson er félagssálfræð-
ingur og Agnar Bragi Bragason er
stjórnmálafræðingur.
Ragnar F Ólafsson Ólafur Elíasson
HALLDÓR Ás-
grímsson (HÁ), fram-
kvæmdastjóri nor-
rænu
ráðherranefndarinnar
og fv. ráðherra, telur
að reynsla Norð-
urlandaþjóða geti
komið að góðu gagni
þegar unnið er að
endurskoðun á
sameiginlegri fisk-
veiðistefnu Evrópusambandsins
(ESB). Þetta segir HÁ m.a. í grein
í Mbl. 18.11. sl. Hann segir einnig,
að fiskveiðistefna ESB hafi mistek-
ist og rekur það, að því er virðist,
fyrst og fremst til mikils brott-
kasts, sem sé stundað þar. Það er
fremur þröng bakspegilssýn.
Ástæður eru miklu fleiri og að-
allega þær, að fiskstofnar og veiði
hefur verið viðvarandi á niðurleið í
áratugi fyrir flesta fiskstofna.
Margir stofnar og lífmassi þeirra
er kominn niður fyrir þriðjung og
neðar miðað við ástandið, sem ríkti
fyrir fáeinum áratugum.
Í mörg ár hafa menn rætt um
endurbætur og gert smábreytingar,
en enginn aflavöxtur hefur orðið að
marki. Skipum hefur fækkað og
veiðitími styst ásamt ýmsu öðru, en
ekkert hefur gengið né rekið. Og
menn hafa sárt við lagt, að ná ætti
markmiðum, en ekkert hefur orðið
úr. – Allt bendir til þess, að menn
hafi ekki horfst í augu við grund-
vallarástæður. Ritari leyfir sér að
halda því fram, í samræmi við
fjölda ritgerða vísindamanna, að
búið sé að stórskemma botna og
botnlæg vistkerfi með miklu skarki
með togskipum og auk þess valda
miklum erfðabreytingum stofna
ásamt svokölluðum Allee-áhrifum.
Ekkert fiskveiðistjórnkerfi er til,
sem getur bjargað þeim til skamms
tíma litið. Það þarf róttækar veið-
arfærabreytingar og friðun í mörg
ár til þess að geta búist við fram-
förum. Það er tómt mál að tala um,
að (liðin) reynsla Norðulandaþjóða
geti komið ESB til hjálpar. Þar
hafa menn heldur ekkert horfst í
augu við grundvallarvandamál. HÁ
segir, að framtíðarsýn
framkvæmdastjórn-
arinnar sé, að árið
2020 verði sjávar-
útvegur fjárhagslega
arðbær, rányrkja úr
sögunni, fiskstofnarnir
komnir í jafnvægi og
fiskveiðistjórnun verði
einföld og ódýr í
framkvæmd. – Þetta
eru háleit markmið og
það er eins gott, að
menn fari að stefna í
rétta átt ef árangur á
að nást þó ekki væri nema í ein-
stökum liðum. Raunveruleikinn
sem blasir við í ESB er þó allt
annar að mati HÁ og er ritari því
sammála. „Við teljum,“ segir HÁ,
„að ESB geti nýtt sér reynslu
Norðurlandaþjóða á þremur svið-
um.“ – Í fyrsta lagi hvað varðar að
setja skýrar reglur til að koma í
veg fyrir gífurlegt brottkast. – Það
næst takmarkaður árangur með
reglum og menn bara brjóta þær.
Eftirlitsmyndavélar í hverju skipi?
Það er fyrst og fremst smáfiskur,
sem kastað er fyrir borð. En regl-
ur um smáfiskavernd eru að mestu
„counterproductive“. Menn segja,
að vernda eigi smáfiskinn svo hann
geti orðið stór. Það verður að fara
alvarlega ofan í þetta mál og smá-
fiskaverndin er hreint ekki svo
mikilvæg þegar allt er til talið. Það
má m.a. benda á, að með henni
framkalla menn erfðaval, stór fisk-
ur og fljótvaxinn er tekinn og sá
lélegri skilinn eftir. Smám saman
rýrir það gæði stofnsins. Í öðru
lagi er smáfiskavandamálið fylgi-
fiskur togveiða, en minnka verður
togveiðar og jafnvel vísa þeim út
fyrir landgrunn alls staðar. Það
kostar að sjálfsögðu grát og gnístr-
an tanna. Í öðru lagi fisk-
veiðistjórnun, sem byggist á að
veita veiðiheimildir til
útgerðarfyrirtækja. HÁ á við
kvótakerfi með framsalsrétti (ITQ).
Hefur kvótakerfið á Íslandi stuðlað
að aukningu þorskafla? Nei, klár-
lega ekki. Á undanförnum árum
hefur afli minnkað. En annars
staðar á Norðurlöndum? Nei, sama
sagan. Svo telur HÁ, að íslenska
kvótakerfið skapi bestan fjárhags-
legan grundvöll og lágmörkun
kostnaðar, aukin gæði og hámörk-
un verðmætis aflans. – Þetta er
mjög orðum aukið. Hann gleymir
líka, að algjört frjálsræði útgerða
til að flytja sig um set hefur sett
heil byggðarlög í uppnám. Ef
fórnarkostnaður er talinn með þá
stenst þetta ekki. Ekki má heldur
gleyma, að kvótakerfi af þessu tagi
veita fyrstu aðilum hagnað vegna
spákaupmennsku, en næstu „eig-
endur“ kvóta eru engu betur settir
en þeir, sem þurfa að kaupa veiði-
rétt af hinu opinbera. Í ljósi þess
sem gerst hefur á Íslandi, þá er
HÁ á töluvert röngu róli. Auk þess
gleymir hann, að mannréttinda-
nefnd SÞ hefur dæmt slíka stjórn-
un sem mannréttindabrot. Svo
byggist brask þetta á frjálsræði út-
gerða til að velja veiðarfæri og
staðsetningar, en framtíðin í fisk-
veiðistjórnun hlýtur að bera í sér
veiðarfærastjórnun og skilmála um
staðsetningar, en þá verður fram-
salsréttur verðlítill. Veiðiréttindum
verður þá úthlutað af opinberum
aðilum og jafnræði hlýtur að verða
að ríkja milli útgerða og sjómanna.
Í þriðja lagi meðákvörðunarrétt í
fiskveiðistjórnun. HÁ nefnir ósköp
léttvæg atriði, en þau kunna að
vera jákvæð. Hins vegar er erfitt
að sjá hvernig meðákvörð-
unarréttur útgerða um reglur get-
ur leitt til annars en taks útgerð-
armanna á lénsskipulagi ef íslenskt
kvótakerfi verður tekið upp, en
slíkt skipulag verður tæpast end-
urreist í Evrópu. Ritari getur
ómögulega séð, að villandi baksýn
og hlutdrægar upplýsingar geti
gagnast ESB í örvæntingu sinni
um leiðir í fiskveiðistjórnun.
Beyglaður bakspegill í
norrænu ráðherranefndinni
Eftir Jónas
Bjarnason »Halldór Ásgrímsson
telur reynslu Norð-
urlanda koma að gagni
við endurskoðun á fisk-
veiðistefnu ESB. Ritari
telur villandi baksýn
ekki gagnast
Jónas Bjarnason
Höfundur er efnaverkfræðingur.
Í ÁRATUGI hafa verið starfandi
félög með það markmið að gæta
hagsmuna þroskahamlaðra og ann-
arra þeirra er standa neðarlega í
þjóðfélagsstiganum og eiga mjög
takmarkaða möguleika á að fá lög-
fræðilegan rétt sinn varinn. En
vandinn innan félaganna hefur ver-
ið sá að þeir aðilar er höllustum
fæti standa gagnvart stjórnvöldum
þjóðfélagsins gera það einnig inn-
an félagasamtakanna. Töluvert
hefur verið fjallað um meðferð
barna sem þurftu á félagslegri að-
stoð að halda og komið í ljós að
sumir starfsmenn stofnananna
hafa þverbrotið reglur og lög um
meðferð vistmanna og gróflega
brotið mannréttindi barnanna.
Þetta er látið gerast undir op-
inberu eftirliti, hjá þjóð sem hefur
montað sig af virðingu fyrir mann-
réttindum. Ástæðan fyrir þessu
virðist vera sú að eftirlitið aflar
sér upplýsinga um vinnubrögð
þjónustuaðila hjá þeim sem ofbeld-
ið stunda og málið þar með af-
greitt.
Nýjasta dæmið um virðingaleysi
gagnvart mannréttindum barna er
ákvörðun um að senda níu ára
dreng í fóstur til 18 ára aldurs, án
þess að lagalegur úrskurður lægi
fyrir um vistunina. Drengurinn
hafði verið um nokkurn tíma hjá
ömmu sinni og mun ástæðan hafa
verið sú að stuðningsforeldrarnir
voru ekki tilbúnir að taka á móti
barninu fyrr en nú og þá þurfti að
senda hann strax austur því hann
er tekjur í heimilisrekstri stuðn-
ingsforeldranna.
Það hefur verið látið viðgangast
í gegnum aldirnar að börn og full-
orðnir sem þurft hafa á þjónustu
hins opinbera að halda væru með-
höndlaðir eins og heimilisdýr. Þess
vegna þyrfti ekki að huga sér-
staklega að öðru en vinnureglum
félagsþjónustunnar.
Félagsmálaráðherrar hafa alla
tíð verið fremur slakir hags-
munagæsluaðilar þessa fólks og
þetta mannréttindalausa fólk mátt
þola andlega og líkamlega áþján
áratugum saman án þeirra íhlut-
unar. Þó lét félagsmálaráðuneytið
til sín taka í máli drengsins, senni-
lega vegna afskipta fjölmiðla, en
það hefur verið fremur regla en
undantekning að svona erfið mál
einstaklinga hafi ekki fengið mann-
lega meðhöndlun öðruvísi en með
afskiptum fjölmiðla, sem getur
verið mjög varasöm aðferð, sér-
staklega fyrir börn ef málið er
persónugert. En með því að mál
séu færð inn í fjölmiðla til úrlausn-
ar er líka verið að mismuna fólki
gróflega því aðeins örfá mál fá úr-
lausn með þeim hætti. Fólk þarf
að eiga aðgang að lögfræðilegri
lausn svona mála, því félagsmála-
stofnanir sveitarfélaga hafa tryggt
sér þá stöðu að allt sem þeir gera
og segja sé samkvæmt þeirra
vinnureglum og öðruvísi vinni þeir
ekki. Því verður allt sem aðstand-
endur skjólstæðinga þeirra segja
eða gera röfl eða rugl sem ekki sé
hægt að hlusta á.
Það er ekki úr vegi að menn
velti því fyrir sér hver sé mun-
urinn á því að vera starfsmaður
sem þarf aðeins að fylgja eftir
vinnureglum stofnunar og þess að
vera varnarlaust barn með sterk
andleg tengsl við móður og sína
nánustu, undir hinu nasíska vald-
boði sem þekkir ekki mannlegar
tilfinningar og virðir allt slíkt að
vettugi. Þetta hafa þúsundir barna
þurft að þola í gegnum aldirnar af
valdboðurum hinnar íslensku þjóð-
ar sem þolir ekki mannréttinda-
brot annarra þjóða.
Ef fjölmiðlar vilja vera sann-
gjarnir í umfjöllun sinni um störf
félagsþjónustu sveitarfélaga og
barnaverndarnefnda verða þeir að
gera það á breiðari grundvelli en
fjalla aðeins um einstök mál sem
þeim hugnast sérstaklega.
GUÐVARÐUR JÓNSSON,
Valshólum 2, Reykjavík.
Valdið og mann-
réttindin eiga
oft ekki samleið
Frá Guðvarði Jónssyni
BRÉF TIL BLAÐSINS