Þjóðvörn - 09.02.1949, Qupperneq 5

Miðvikudagimi 9. fehrúar 1919
ÞJODVORN
' 5
Hvað er hlutleysi?
Eftir Gylfa Þ. Gíslason, prófessor
pATT ER ÞYÐINGAR-
MEIRA i opinberum um-
ræðum en að menn noti orð
og liugtök í einni og sömu
merkingu. Geri menn það
ekki, getur lilotizt af margs
konar misskilningur, og
slundum cr hugtakarugl-
ingnum e. t. v. heinlínis ætl-
að að valda misskilningi.
Það er kunnara en ffá þurfi
að segja, Iivernig lýðræðis-
hugtakið og' jafnvel frelsis-
hugtakið hefur verið notað heimsslvrjöldin siðari skall
—- og cg vil einnig segja á, reyndust Bandarikin
misnotað — á síðari árum.'leggja svipaðan skilning i
töldu það hins vegar ekki á, að sökum þess að við vær-
ósamrýmanlegt hlutleysi um hlutlaus þjóð, ætlu ís-
þjóðar að eiga viðskipti við ' Jenzkir menn og islenzk hlöð
striðsaðila, selja honum mik-
ilvægar vörur og jafnvcl
veita honum ýmsa aðstoð,
einungis ef þjóðin tæki cng-
an þátt i hernaðaraðgerðum.
í samræmi við þetta töldu
þau það og ekki ósamrým-
anlegt þ j óðaband alagssá 11-
málanum að áskilja sér hlut-
leysisrétt í striði. Þegar
Hin gamla og sigilda merk-
ing orðsins lýðræði er sú, að
það tákni ákveðna stjórnar-
hætti, þ. e. a. s. þegar mál-
efnum rikisins er sljórnað
að vilja meirihluta horgar-
anna, eins og hann birtist i
frjálsum kosningum, eða a.
m. k. ekki gegn honum. A
siðari árum er farið að nota
orðið lýðræði til að tákna
allt annað, t. d. jöfnitð í efna-
hagsmálum, og þess vegna
tclja ýnisir sig „lýðræðis-
sinna“, af þvi að þeir séu
fylgjandi jöfnuði i efnahags-
hlptleysishugtakið, en þó
enn týmri, þvi að þau töldu
sig hlutlaus, Jtar lil Japanir
réðust á þau 1911, cn veittu
ekki að gagnrýna stjórnar-
háttu nazista i’ Þýzkalandi
eða utanrikisstefnu Þjóð-
verja. Þessi skoðun var auð-
vitað fjarstæða. Það er sitt-
hvað að vilja standa utan
ófriðar, vilja ekki taka þált
í hernaðaraðgerðum, þ. e. a.
s. vera hlútlaus, eða að hafa
skoðanir á heimsmáhun og
stjórnmálum. Sviar urðu og
fjrrir því á striðsárunum, að
snúið var út úr hlutleysis-
stefnu þeirra og hún talinj'1
jafngilda því, að þeir vildu ' 'S*e nU
ekki gera upp á milli mál-
staðar bandamanna og
Bandamönnum þó mikla og möndulveldanna. Voru það
mjög mikilvæga aðstoð.
En þótt margar skilgrein-
ingar séu til á hlutleysishug-
takinu og margs konar skiln-
ingur hafi verið i það lagð-
ur, hefur mér vitanlegá eng-
inn þjóðréttarfræðingur
nokkurn tima lagt í Iiugtak-
ið þann skilning, að í því
fælizt, að borgarar, hlöð eða
einkum kommúnistaflokkar
Evrópu, auk ýmissa handa-
rískra hlaða, scm héldu
þessu fram. AHir sann-
gjarnir menn vissu ])ó og
vita, hve fjarri sanni það
áð rikissljórnin mótmælti'
hernámi Brela, þar eð það
var talin skerðing á yfirlýstu
hlutleysi íslands. Þegar Irer-
verndarsamningurinn við
Bandaríkin var gerður 1941,
liélt enginn þvi fram á Al-
þingi, að hlutleysi íslands
væri úr sögunni. "Ýmsir
lögðu Iiins vegar sérstaka á-
herzlu á, að herverndar-
samningurinn væri samrým-
anlegur vfirlýstri hlutleys-
isstefnu íslands, en það á-
stand, sem leiddi af hernámi
Breta, var það ekki, og þeir
lögðu um leið sérstaka á-
herzlu á, að ísland ætti að
halda fast við hlutleysis-
sina. Meðal þessara
manna var t. d. formaður
Sjálfstæðisflokksins, Ólafur
Thors, og annar helzti at-
kvæðamaður flokksins á
þingi, Gisli Sveinsson. Þegar
Bandaríkin gerðust striðsað-
ili, var því ekki lýst yfir af
hálfu rikisstjórnar eða Al-
4>ingis, að hlulleysis-yfirlýs-
flokkar hlutlauss ríkis
málum, þótt þeir séu and-|mætlu ekki hafa liverja þá
vigir þeim stjórnarháttum,1 skoðun á utanríkismálum,
sem grundvallast á stjórn- sem þeim sýndist, og látalast lijá þvi að Sviþjóð yrði
vigvöllur og sænsku blóði
var. Sviar voru ekki hlul- Yæri Úr «ildi fal,in’ oíí
Jáusir af því, að þeir væru | eng'n krafa mun hafa komið
\ e , , . f ram
í vata mn, hverjum þeir
um,
ættu að óska sigurs, eða þá
gilli einu, hver ynni sigur.
Þeir voru hlutlausir, af þvi
að þeir vildu reyna að kom
málafrelsi og meirihluta- hana i ljós. Jafnvel í hinum
valdi. Nokkuð hliðstæðs gamla hlutlcysisrélli Iiefur
ruglings virðist nú gæta í það aldrei verið talið felast,
opinherum umræðum hér á að horgarar, hlöð eða flokk-
Iandi, að þvi er snertir hlut-^ arlilutlauss rikis mættu ekki
j
leysishugtakið. Þeirrar skoð halda fram ákvcðnum skoð-
imar liefur gætt allmikið, að unum i utanríkismálum.
i hlutleysi ríkis felist skoð-' Hlutleysi táknaði þar það
analeysi, stefnuleysi, jafn-Jeitt, að ríkisvaldið sjálfl
vel kjarklcysi, i því felist málti ekkerl hafast að, er
einhvers konar yfirlýsing yrði til ])css að aðstoða
um, að hlutaðeigandi riki,J hernaðaraðila. Samkvæmt
stjórn ])ess og horgarar vilji þeim skilningi, sem Norður-
enga skoðun hafa á þvi, sem löndin lögðu í Idutlcysi i
gerist i heiminum, og telji þjóðabandalaginu og hlauf
staðfestingu Bandarikjanna i
Iiinn verki í upphafi siðasta striðs
mesti og herfilegasti mis- (^tti það svo f. d. að gela
skilningur. Hlutleysi er þjóð- samrýmzl hlutleysi að skijita
réltarhugtak, og eins og svo vl^ ófriðaraðila og veita
yrði úthellt. Hlutleysi tákn-
ar heldur ekki ná í dag, að
menn geti ekki eða vilji ekki j
gera upp á milli málstaða
höfiiðdeiluaðilanna i vestri,
og austri, heldur að menn
vilji ekki taka þátt í styr jöld
milli þeirra. Sem stefna i nt-j
anrikismálum er hlulleysi i
þjóðréttarhugtak, en ekki
siðfræði- eða stjórnmálaaf-
staða. Hitt cr svo annað mál,
að sem þjóðréttarhugtak
virðist það engan veginn
skýrt afmarkað og alls ekki
óumdeilt. Virðist satt að
segja nægilegt, að um hlul-
Ieysið sé deilt og megi deila
sem þjóðréttarlmgtak, þót't
mörg önnur ])jóðréttarhug- honuni fjarhagsaðstoð, hvað ekki sc efnt lil cnn meiri
tök hefur það verið skýr-11J» híta i Ijós samúð eða glundroða með þvi að nota
greint á ýmsan veg og mis-,an<hið, einungis ef staðið
munandi viðtækt. Hinn
ekki lieppilegl, að vandi sá>
sem Islendingum er nú A
líöhdum i utanríkismálúm,
sé ræddur á þeim grund-
velli aðallega, hvort fylgja
æigi hlutleysisstefnu eða
ekki. Eins og ná er komij
málum, er réttast að lwet
maður reyni að gera sér
grein fyrir, lwernig hann
telur islenzka utanrikis-
stefnu eiga að vera að inv-
taki til, en láti Jn'tt frekar
'liggja milli hluta, hvert lalið
sé form hennar. Það tak-
mark, sem Islendingar vildn
ná með ldutleysisyfirlýsing-
unni gömlu var, að þcir yrði
aldrei styrjaldaraðili, þ. e. a.
s. tækju sjálfir aldrei hein ■
an ])áttt i hernaði. Siðar háfa
Islendingar að gefnu tilefni
gerl ])að að öðrum hyrning-
arsteini utanrikisstefnu
sinnar að vilja ekki hafa
her i landinu á friðartímum.
og er það auðvitað i sam-
ræmi við fyrra markmiðið.
Þctta tvcnnt, að Jslendingae
verði aldr'ei styrjaldaraðii<
og að hér verði aldrei her-
stöðvar á friðartímum á að
minum dómi að halda áfram
að vera kjarni íslenzkra ul
anrikisstefnu, og má i því
samhandi láta það liggja al-
gjörlega milli hluta, hvort
þessi stefna og þær ráðstaf-
anir, sem gera yrði til þess
að tryggja framgang hennar,
um það. Sannleikur-
inn er sá, að það hefur aldrei
verið staðhæft opinberlega á
Islandi fyrr en ná tvo sið-
nsfu mánuðina, að hlutleysi Cr nefnd hIlltIeysi eða ekku
sig það einu gilda.
Þetta er auðvitað
íslands væri endanlega og
óafturkallanlega lir sögunni.
Hitt er rétt, að meðan á
stríðinu stóð hevrðust um
það raddir, að við ættum að
hverfa frá hlutleysisyfirlýs-
ingunni. Það kann að virðast
undarlegt nú, cn samt er
]>að svo, að þessari skoðun
skaut fvrst upp hjá leiðtog-
um Sósialistaflokksins, og
henni var um skeið lialdið á
lo'ft af málgögnum hans.
Það var uiii það leyti, sem
Islendingum var fyrst veitt-
ur kostur á inngöngu i Sam-
einuðu þjóðirnar gegn þvi,
Þegar til þeirra radda heyrð-
isl i sambandi við uniræð-
urnar um Atlantshafsbanda-
lagið, að ísland yrði a'ð
l'cysla öryggi sitt og gáeti
ekki verið og mætti ekki
vera varnarlaust, var ég
meðal þeirra, sem leit svo
á, að hér gadi varla verið
um annað að ræða en mcð
mæli með þvi, að hverfa frá
])eirri utanríkisstefnu, sem
ég lýsti áðan. Ef taka ætti a'ö
ve'ja ísland nú, var likleg-
ast, að útlendum her væri
ætlað að verja það, og þá
var brotið gegn þeirri slefnu.
að hér skvldi aldrei vera
gamli hlutleysisréttur taldi,
að í hlutleysi rikis fælisl, að
það vcitti hernaðaraðilum
enga aðstoð. Hann taldi ckki
það eitt ósamrýmanlegt
hlutleysi, að veita hernaðar-
aðila hernaðaraðstoð, lield-
ur lika að veita lionum að-
stoð me'ð viðskiptum eða
fjárhagsaðsloð. í þjóðá-
bandalaginu gamla börðust
Norðurlöndin, sem i þvi
voru, fyrir nýjuni skilningi
á hlutleysishugtakinu og
nokkuð rýmri. Þau vildu
tálka hlutleysishugtakið
þannig, að í því fælist það
eitt, að vilja ekki taka þátt
i hernaðaraðgerðum. Þau
værf utan hernaðaraðgerða,
beinna eða óbeinna.
Með tilliti lil |)essa er
augljóst, að það er varhuga-
verður hugtakaruglingur,
þegar orðið hlutleysi cr lálið
tákna skoðanaleysi eða al-
mennt afskiptaleysi, eða
])egar gefið er i skyn, að hlpl-
Icysi rikis tákni, að það
sjálft og jafnvel borgarar
]>ess afsali sér réttinum til
|)ess að greina milli réttlæt-
is og ranglætis í heimsmál-
um, jafnvel til þess að liafa
nokkra skoðun á ágreinings-
efnum heimsstjórnmálanna.
Það bólaði á þeirri skoðun
hér á Iandi fvrir strið og
það til að tákna atriði, sem
eru á alll öðru sviði.
í þessu sambandi er rétt
að þeir segðu möndulveld-
unum strið á hendur. í um- erlendnr her á friðartimum.
! rök, o°‘
að benda sérstaklega á, að
það er engan veginn nýtil-
komið, að menn greini á
um skilning á hlutleysisliug-
takinu. Það var álíka óljóst
og álika umdeilt milli hinna
tvcggja heimsstyrjalda og
það er i dag, og þó var Iilut-
leysi talið hyrningarsteinn
islcnzkrar utanríkisstefnu.
án þess að um það virtist
nokkur ágreiningur hér á
landi. Þrátt fyrir þá ótvi-
ræðu samúð, sem allur ]>orri
Islendinga hafði mcð mál-
stað bandamanna i striðinu,
andmælti enginn málsmet-
ræðunum um ]>að mál var
því haldið mjög á loft af
Sósíalistaflokknum, að við
hefðum ekki vcrið hlutlausir
í stríðinu og vildum ekki
vera hlutlausir i þvi. Aðrir
flokkar tóku litl undir þessi
ilmælunum var sem
kunnugt er hafnað. Nú er!
skipt um hjutverk. Nú eru
kommúnistar forsvarsmenn
islenzks hlutleysis, en t. d.
formaður Sjálfstæðisflokks-
ins, sem ákaft varði hlut-
leysisstefnuna 1941, telur
hana nú fjarstæðu, ef ekki
bcinlínis hættulcga.
Ég endurtek þvi, að ég
álit afstöðu Islendinga i ÖÞ
um millirikjasajnningum
um öryggismál landsins eiga
að mólast af þessari megin-
stefnu:
tslendingar vilja aldrei
verða striðsaðili.
tslendingar vilja engan er-
j lendan her og engar erlend-
ar herstöðvar í landi sínn á
friðartímum.
Gylfi Þ. Gislason.
jafnvel eftir að stríðið skall' andi aðili þvi opinberlega,
Með tillili til þess, að skoð-
anir geta verið skiptar um
þýðingu þjóðréttarhugtaks-
ins hlutleysi, og með sér-
stöku tilliti til þess, a'ð til-
raunir hafa verið gerðar til
þess að hrjála dómgreind
manna á þessu svi'ði, álit ég
Til htílfveígi
ititntir
Eigi að mcrkja ættarslóð
undirlægjukjoruin.
litið verður landi og þjóð
lið i hálfum svörum.
H. J.