Bændablaðið - 02.12.2008, Blaðsíða 8

8 Bændablaðið | þriðjudagur 2. desember 2008
Á haustfundi Sambands garð-
yrkjubænda sem haldinn var á
Selfossi í byrjun nóvember flutti
Mona Riihimäki frá Martens
Trädgårdsstiftelse í Finnlandi
erindi um þau áhrif sem aðild
Finna að Evrópusambandinu
hafði á landbúnað en þó sérstak-
lega garðyrkjuna þar í landi.
Glöggir lesendur Bændablaðsins
muna kannski eftir viðtali sem tekið
var við Monu hér í blaðinu fyrr í
haust en þar sagði hún frá samstarfi
íslenskra, norskra og finnskra garð-
yrkjubænda að rannsóknum. Hún
er starfsmaður vísindastofnunar á
þessu sviði, hún hefur oft heimsótt
Íslands og er vel kynnt í röðum
íslenskra garðyrkjubænda. Hér
á eftir fylgir endursögn af erindi
hennar á Selfossi.
Tvískipt Finnland
Finnland varð aðili að ESB 1995 og
hvað landbúnaðinn varðar var farin
leið sem kölluð er Stórihvellur.
Fyrir aðildina höfðu verið í gildi
hömlur á innflutningi búvöru en
þær voru allar afnumdar á einu
bretti strax og aðildin varð að
veruleika. Eftir það var leyfilegt að
flytja inn allar búvörur frá löndum
þar sem framleiðslukostnaður var
umtalsvert lægri en í Finnlandi, þar
sem loftslag og aðrar aðstæður voru
mun hagstæðari. Bændur stóðu því
skyndilega frammi fyrir harðri sam-
keppni við allan heiminn.
Á sama tíma voru teknar upp
greiðslur til þeirra bænda sem
hættu búrekstri. Meðal garðyrkju-
bænda voru margir sem tóku því
tilboði og hættu, einkum eldri
bændur með gömul gróðurhús.
Finnlandi var skipt í tvennt og tek-
inn upp mismunandi stuðningur við
búvöruframleiðslu, hærri í norður-
hlutanum en þeim syðri. Þetta hefur
valdið ýmsum árekstrum, bæði við
Evrópusambandið þegar rætt er um
framtíð stuðningsins við bændur
og einnig í röðum bænda sem njóta
mismikils stuðnings frá ESB og
finnska ríkinu eftir búsetu.
Allt fer í gegnum Brussel
„Nú erum við sett undir CAP
(Common Agricultural Policy),
sameiginlega landbúnaðarstefnu
ESB. Um hana eru til falleg orð á
þá vegu að henni sé ætlað að treysta
sjálfbæra framleiðslu búvara, stuðla
að dýravelferð og styrkja byggðirn-
ar. Þetta merkir í raun að ESB veitir
þeim héröðum stuðning þar sem
framleiðsluaðstæður eru lakari en
annars staðar. Með þessu er reynt
að jafna aðstöðu bænda. Aðild
okkar hefur í för með sér að við
erum bundin landbúnaðarstefnunni
og getum ekki tekið ákvarðanir um
aukinn stuðning við bændur án þess
að bera það undir ESB, allt þarf að
fara í gegnum Brussel. Þetta hefur
bæði kosti og galla en því fylgir
óneitanlega töluvert skrifræði.
CAP hefur líka það markmið að
tryggja matvælaframleiðslu í hverju
landi. Ég efast um að það land sé til
í ESB þar sem landbúnaðarfram-
leiðslan gæti lifað án styrkja frá
sambandinu og það á fyllilega við
um Finnland.
Sérkenni finnsks landbúnaðar
eiga flest einnig við um Ísland.
Landið er á norðlægum breidd-
argráðum og býli eru að jafnaði
smá á evrópskan mælikvarða. Þetta
kemur allt til álita þegar samið er
um inngönguskilyrði í ESB.
Varðandi styrkina þá mætti oft
ætla að þeir kæmu allir frá einhverj-
um bankareikningi í Brussel og væru
greiddir af ESB. Það á við um suma
styrki, en alls ekki alla. Sumir styrkir
eru greiddir af aðildarríkjunum sjálf-
um, það á við um tæplega helming
allra styrkja sem finnskir bændur fá,
þeir eru teknir af fjárlögum finnska
ríkisins en ákvörðunin um þá er tekin
í Brussel,“ sagði Mona.
40% af tekjum bænda frá ESB
Styrkirnir eru af ýmsum gerðum.
Sumir miðast við framleiðslu, aðrir
við ræktarland eða gripafjölda, en
yfirleitt eru þeir á einhvern hátt
tengdir framleiðslu. Árið 2006 fengu
finnskir framleiðendur 750 milljónir
evra í styrki frá ESB og rúmlega 600
milljónir frá finnska ríkinu.
„Það sem finnskir bændur eru
uppteknastir af og alltaf kemur
upp í samræðum þeirra er grein
141 í aðildarsamningnum við
ESB,“ hélt hún áfram. „Þegar við
sömdum um aðild 1995 fengum
við sérstaka styrki fyrir norður-
hluta landsins eins og kunnugt er.
Samkvæmt hinni umdeildu grein
141 hefur landbúnaður í suður-
hluta landsins einnig fengið sér-
staka styrki sem rökstuddir eru
með umhverfisaðstæðum. Þetta
ákvæði var tímabundið en hefur
fjórum sinnum verið framlengt,
síðast fyrir árin 2008-2011. Þetta
ákvæði tryggir bændum 95 millj-
ónir evra í styrki umfram það sem
bændur í öðrum ESB-ríkjum njóta.
Í síðustu samningum var hins vegar
sett inn sólarlagsákvæði sem gerir
ráð fyrir því að styrkirnir lækki um
30% á samningstímanum, mest á
árunum 2011-2012, svo þar er um
töluverða skerðingu að ræða. Þetta
kemur harðast niður á bændum á
stærri býlum og þeim sem stunda
alifuglarækt,“ sagði Mona.
Samtals eru 40% af tekjum
finnskra bænda styrkir frá ESB,
það er afar hátt hlutfall. Fyrir garð-
yrkjubændur er staðan nokkuð
önnur og betri því styrkir ESB eru
eingöngu 15% af tekjum þeirra.
Færri en stærri garðyrkjubú
„Frá inngöngu Finna í ESB hefur
garðyrkjubændum fækkað umtals-
vert, eða á bilinu 27-61% eftir
framleiðslugreinum (sjá töflu).
Hins vegar hefur heildarframleiðsla
flestra tegunda aukist. Meðalfram-
leiðsla á hvert fyrirtæki í garðyrkju
hefur aukist um 40-115%. Búin
hafa því stækkað verulega og fram-
leiðslan á hvert hús aukist.
Þegar innflutningur á búvörum
var gefinn frjáls í Finnlandi lækk-
uðu tekjur búanna að sjálfsögðu
vegna lægra afurðaverðs. Það sem
hefur hins vegar bjargað finnskum
landbúnaði er það sama og á Íslandi:
neytendur eru reiðubúnir að greiða
hærra verð fyrir innlenda fram-
leiðslu, enda er ímynd hennar góð
meðal þjóðarinnar. Nýlega voru birt-
ar tölur um neyslu á búvörum árið
2007 sem sýndu að hún hafði auk-
ist frá árinu á undan. Innflutningur
stóð í stað svo öll aukningin var í
innlendum afurðum. Það er skýr
vísbending um að finnskur landbún-
aður stendur sig vel.
Neytendur meðvitaðri en áður
Það sem hefur reynst finnskri garð-
yrkju lyftistöng er að henni hefur
tekist að auka framleiðsluna á vet-
urna þegar dregur úr innflutningi
og verðið hækkar. Nú rækta um
30% finnskra framleiðenda agúrk-
ur og tómata með raflýsingu yfir
veturinn. Það hefur í för með sér
að við þurfum að huga vel að hag-
kvæmni í orkunotkun okkar.
Neytendur eru orðnir meira
meðvitaðir um gæði vörunnar og
það eykur kröfurnar á framleið-
endur um að þeir sinni gæða- og
umhverfismálum vel. Eitt af því
sem neytendur spyrja um er losun
gróðurhúsalofttegunda við fram-
leiðsluna. Þar þurfum við að taka
okkur á því stærstur hluti þess raf-
magns sem finnsk garðyrkja notar
er framleiddur með olíu. Þar er þó
ýmislegt að gerast því æ fleiri eru
farnir að nota umhverfisvænni efni
á borð við mó og tréspæni sem auk
þess eru mun ódýrari en olía.
Hvað framtíðina varðar erum
við í svipaðri stöðu og þið. Bændur
hafa þurft að axla meiri byrðar
vegna hækkana á aðföngum. Tekjur
garðyrkjubænda eru taldar aukast
um 6% á þessu ári sem er ágætt.
Hins vegar hækkar verð á aðföng-
um um 15%,“ sagði Mona Riihi-
mäki að lokum.
−ÞH
Fjöldi fram-
leiðenda
2007
Breyting
1995-2007
Breyting
á heildar-
framleiðslu
1995-2007
Meðalfram-
leiðsla á býli
2007
Breyting
1995-2007
Tómatar 596 -39% 22% 64 000 kg 100%
Gúrkur 413 -36% 22% 70 000 kg 86%
Afskorin blóm 176 -61% -36% 397 000 stk. 62%
Blómlaukar 270 -48% 13% 240 000 stk. 115%
Pottablóm 427 -42% -15% 25 000 stk. 40%
Sumarblóm 714 -27% 20% 64 000 stk. 61%
Á þessari töflu sést vel sú hagræðing sem orðið hefur í finnskri garðyrkju frá því Finnland gekk í Evrópusam-
bandið. Framleiðendum hefur fækkað umtalsvert, en í fjórum framleiðslugreinum af sex hefur heildarframleiðslan
aukist og í öllum greinunum hefur meðalframleiðsla á býli aukist verulega.
Mona Riihimäki frá Finnlandi fræddi íslenska garðyrkjubændur um áhrif
ESB-aðildar á finnskan landbúnað og garðyrkju. Mynd | smh
Finnskur landbúnaður í Evrópusambandinu
Búum fækkar en framleiðslan eykst
Finnland gekk í Evrópusamband-
ið árið 1995 en Bændablaðið hefur
í gegnum tíðina fjallað töluvert um
reynslu finnskra bænda af ESB
eftir inngönguna. Á þeim tíma
átti Finnland við efnahagsvanda
að stríða og breytingarnar sem
fylgdu í kjölfarið voru ekki allar
sársaukalausar fyrir bændur. Til
þess að ræða um stöðu finnskra
bænda hitti Bændablaðið sviðs-
stjóra hjá finnsku bændasamtök-
unum, MTK, Matti Voutilainen
að máli. Hann var m.a. spurður
hvað hann ráðlegði íslenskum
bændum þegar kemur að málefn-
um Evrópusambandsins. Matti
starfar að innri málefnum og
stefnumótun MTK og gjörþekkir
reynslu Finna af ESB.
„Þegar finnska þjóðin kaus um
inngöngu í Evrópusambandið voru
bændur mjög eindregið á móti aðild.
Það var afar mjótt á mununum í
þjóðaratkvæðagreiðslunni en þeir
sem studdu inngöngu voru örlítið
fleiri en andstæðingarnir. Eins og
kunnugt er er landbúnaðarstefna
Evr ópusambandsins sameiginleg
öll um aðildarþjóðum þess. Finnskur
landbúnaður þurfti því að undir-
gangast sameiginlega löggjöf um
búvöruframleiðsluna með öðrum
Evrópuþjóðum. Bændur gerðu sér
strax grein fyrir því að afar mik-
ilvægt væri að koma sínum sjón-
armiðum á framfæri með kröftugum
hætti á vettvangi ESB. Því miður
hefur það háð okkur hvað við höfum
takmörkuð áhrif í sambandinu, m.a.
vegna smæðar okkar. Okkar atkvæði
eru tiltölulega fá þegar á hólm-
inn er komið og einnig má nefna
þá sérstöðu sem við höfum vegna
búskapar á norðlægum breiddar-
gráðum. Það er töluvert öðruvísi að
stunda landbúnað í Finnlandi en í
Frakklandi, Bretlandi eða á Spáni!
Stóru löndin hafa meiri áhrif og þar
með sterkari stöðu við að verja sína
hagsmuni,“ segir Matti.
Breytingarnar voru hraðar
Fyrstu fimm árin eftir inngöngu í
Evrópusambandið reyndust finnsk-
um bændum erfið að sögn Matti.
„Það var 30% samdráttur í tekjum
bænda og samsetning finnsks land-
búnaðar breyttist til muna. Litlu búin
lögðu upp laupana og við sáum þau
stóru verða stærri. Ástæðan var fyrst
og fremst sú að afurðaverð lækkaði
það mikið að rekstrargrundvöllur
litlu búanna varð enginn. Bændur
með lítil kúabú, t.d. með 10-12 kýr,
hættu einfaldlega að búa. Þegar við
gengum í ESB árið 1995 voru um
30 þúsund kúabændur í Finnlandi en
nú eru þeir aðeins 12 þúsund. Þetta
er stór breyting á fjölda bænda þó
framleiðslan hafi ekki minnkað í
sömu hlutföllum. Það má segja að
heilt yfir hafi fjölda bændabýla með
skepnur fækkað um helming, kúabú-
um þó meira. Þetta hefur m.a. orðið
til þess að kúabændur framleiða
ekki að fullu upp í þann kvóta sem
þeir hafa til ráðstöfunar. Vandinn
liggur í því að bændunum fækkar og
þó sumir stækki og geri sínar fram-
leiðslueiningar samkeppnishæfari
þá dugar það ekki til. Bændur hafa
verið hvattir til fjárfestinga og til
skamms tíma fengu þeir fjárfest-
ingastyrki frá finnska ríkinu en þeir
eru ekki lengur fyrir hendi og því
hefur hægt á uppbyggingunni.“
Búskapur um allt land
Matti Voutilainen segir að það sé
stefna finnskra stjórnvalda að stunda
landbúnað um allt land. „Þrátt fyrir
þessa stefnu sjáum við framleiðsl-
una sækja á ákveðna staði. T.d. er
mjólkurframleiðslan mjög mik-
ilvæg fyrir norðanvert Finnland
á meðan bændur sem eru sunnar
leggja meiri áherslu á kornrækt
ýmisskonar. Í Evrópusambandinu
höfum við ítrekað bent á hversu
landið er harðbýlt á sumum svæð-
um og nokkuð hefur verið tekið til-
lit til þess. Við vonum að í framtíð-
inni batni aðstæður fyrir finnskan
landbúnað. Með aukinni og bættri
ræktun má búast við meiri uppskeru
og fyrirsjáanleg er aukin eftirspurn
eftir mat í heiminum. Það er okkar
trú að verð muni hækka í kjölfarið.
Allt lítur út fyrir að við náum aukn-
um tekjum á mörkuðum í framtíð-
inni en ef ekki þá mun bændum enn
fækka í Finnlandi,“ segir Matti.
Stjórnmálamennirnir eru nú
flestir vinir bænda
Það er að heyra á Matti að hann sé
neikvæður út í Evrópusambandið og
hann kaus staðfastlega gegn aðild
Finnlands á sínum tíma að eigin
sögn. En einhverjir kostir hljóta
að fylgja aðildinni? „Jú, þeir eru
vissulega fyrir hendi,“ segir Matti.
„Pólitíska landslagið í Finnlandi
var ekki sérlega hagfellt bændum
fyrir inngöngu í Evrópusambandið.
Miðjuflokkurinn var nær eini flokk-
urinn sem hélt uppi sjónarmið-
um bænda og var því einskonar
„vinur“ okkar. Sósíaldemókratar,
vinstrimenn og hægrimenn voru
alls ekki uppteknir af málefn-
um landbúnaðarins. Núna má þó
halda því fram að allir flokkar
berjist fyrir bændur þegar talað er
fyrir hagsmunum Finnlands á vett-
vangi Evrópusambandsins. Það er
almennt viðurkennt í Finnlandi að
landbúnaður skipti máli og það er
nær samdóma álit stjórnmálamanna
að horfa verði til hagsmuna finnskra
bænda þegar kemur að samningum
um landbúnaðarmál innan ESB.
Auðvitað eru til flokkar sem ekki
sýna landbúnaðinum áhuga en þeir
komast ekki upp með að sniðganga
okkur bændur þegar ESB er annars
vegar.“
Bændur njóta virðingar
„Bændur hafa aflað sér virðingar
hjá þjóðinni á síðustu árum sem er
dýrmætt. Ástæðan er aðallega sú
að eftirspurn eftir mat í heiminum
hefur vaxið og almenningur veit
hvaða verðmæti felast í eigin mat-
vælaframleiðslu. Menn horfa líka
á það að loftslagsbreytingar munu
að nokkru leyti bæta ræktunarskil-
yrði fyrir bændur. Sé horft til timb-
uriðnaðarins þá er talað um að hann
muni skipta meira máli fyrir orku-
öflun þjóðarinnar í framtíðinni og
það kemur bændum vel. Áður var
það olían sem menn notuðu til hús-
Reynsla finnskra bænda af ESB
„Evrópusambandið er klúbbur mjög sjálfhverfra þjóða“
- segir Matti Voutilainen sem starfar hjá finnsku bændasamtökunum MTK