Bændablaðið - 04.11.2010, Blaðsíða 7

7 Bændablaðið | fimmtudagur 4. nóvember 2010
Í bland við nýjan kveðskap, er hollt
að heyra gamlan kveðskap. Fyrr
í þessum þáttum birti ég gullvel
gerða vísu um Hvammsheiði í Þing-
eyjarsýslu, eftir Jakob Pétursson
kenndan við Breiðumýri í Reykjadal
S-Þingeyjarsýslu. Guðmundur Hall-
grímsson fyrrum bóndi á Gríms hús-
um í Aðaldal, nú búsettur á Fells-
múla í Aðaldal, vék að mér fleiri
vísum eftir Jakob. Guðmundur á við
ættfræðiáráttuhegðun að stríða, var
eitthvað að róta í Landnámssögu
Nýja-Íslands í Kanada og fann þar
þrjár vísur eftir Jakob, ortar í hesta-
ferð um Axarfjarðarheiði:
Axarfjarðar heiði há
höldum varð að mæði,
brekkur harðar fæla frá
fákum gjarða næði.
Hraun úr götum hrufar hóf
hregg með jötun órum,
kastar flötum gróf úr gróf
grimmdar hvötu jórum.
Yfir þjóta eldingar,
undir grjótið skelfur.
Mýrar rótast mórauðar,
margar fljóta elfur.
Sem betur fer eimir enn eftir af
vís um eftir Odd Jónsson frá Gili í
Dýra firði, hverjar mér færði Valdi-
mar H. Gíslason á Mýrum. Þessum
vísum Odds mun ég píra inn í þætt-
ina í smáskömmtum. Ekki tjóir að
graðga í sig allan jólamatinn í einni
hending. Oddur sendi frá sér bréf,
þar sem krafist var undirritunar
tveggja vitundarvotta, auk hans eig-
in. Vísu lét Oddur fylgja bréfinu:
Með nafninu mínu ég gera vil gott,
en get ekki séð það bagi,
þótt engan ég hafi hér vitundarvott,
svo vonandi er það í lagi.
Gamansemi ríkti með Oddi og Elíasi
Þórarinssyni bónda á Sveinseyri.
Báðir áttu þeir Bakkus að vini, þó
í góðu hófi væri sú vinátta. Oddur
rétti Elíasi þessa stöku:
Víst er að ég færi fús
í feigðarlínið strokið,
ef þú smeygðir einni krús
undir kistulokið.
Oddur varð fyrir því óhappi, að
fara með fingur undir reim í súg-
þurrk unarblásara. Elías sá Odd með
reifaða höndina, og fékk svofellda
skýr ingu:
Hljóta sumir högg á vangann,
hart við stundum bregðast má.
Fólkið sagði mig fingralangan,
fannst mér rétt að stytta þá.
Lengi hefur það staðið til fyrir mér,
að gera Óskari Sigurfinnssyni
bónda í Meðalheimi heimsókn. Ein-
ar Kolbeinsson í Bólstaðarhlíð yrði
mér þar til halds og trausts, og til að
hylja í mér heimóttann. Síðastliðið
vor var svo komið, að jafnvel var
farið að nefna dagsetningar, og haft
samband við Óskar, svo honum
gæfist tóm til aðdrátta. Aldrei varð
svo neitt úr neinu. Óskar virðist mér
hafi verið vel viðbúinn þessari vitjun
sem varð þó aldrei. Ekki var langt
liðið frá tilgreindri tímasetningu,
þegar urr heyrðist í Óskari:
Er ekki von að mér svíði og sárni,
ég sit hér og veit ekki hvernig fer.
Bölvaðir gaurarnir Einar og Árni
ætluðu að koma og skemmta mér.
Ég er í basli hvað veitingar varðar,
veislan er farin í hundana senn.
Lummurnar kaldar og kleinurnar
harðar,
hvað á að gera við svona menn.
Bjórinn og vínið mér best kom að
notum,
ég bragðaði á því og raulaði lag.
En áfengisbirgðirnar eru á þrotum,
enda er ég fullur hvern einasta dag.
Umsjón: Árni Jónsson
kotabyggd1@simnet.is
Í umræðunni
MÆLT AF
MUNNI FRAM
Tengja mjólkurneyslu við fjölda heilsuþátta
Ólafur Reykdal matvælafræð-
ingur hlaut fyrir stuttu Fjöregg
Matvæla- og næringarfræðinga-
félags Íslands fyrir þátttöku sína
í rannsóknum sem hafa stutt
við nýsköpun og frumkvöðla-
starf við ræktun, vinnslu og
framleiðslu á afurðum úr byggi.
„Ég er mjög stoltur og ánægð-
ur með verðlaunin. Það hafa
margir komið að þessu og þetta
byggist á góðu samstarfi við
Landbúnaðarháskólann og við
bændur því annars hefði þetta
ekki verið hægt,“ sagði Ólafur
við afhendinguna.
Verkefninu Aukin verðmæti
úr íslensku byggi var stýrt af
Matís og það unnið í samstarfi
við Landbúnaðarháskóla Íslands,
kornbændur og matvælaiðnað.
Framleiðnisjóður landbúnaðarins
styrkti verkefnið en í því er sýnt
fram á að hægt er að nýta bygg
með margvíslegum hætti við fram-
leiðslu matvæla.
„Ég er mjög stoltur og ánægð-
ur með verðlaunin. Það hafa
margir komið að þessu og þetta
byggist á góðu samstarfi við
Landbúnaðarháskólann og við
bændur því annars hefði þetta ekki
verið hægt. Bændur eiga heiður
skilinn fyrir mikla þrautseigju við
ræktun. Eymundur Magnússon
bóndi í Vallanesi hefur mark-
aðssett bygg síðastliðin 15 ár og
hefur fyrirtæki hans stækkað með
hverju árinu. Ólafur Eggertsson á
Þorvaldseyri náði að skera 60 tonn
í sumar, þrátt fyrir alla erfiðleikana
sem hafa dunið yfir hjá honum. Það
er mjög gaman að sjá Eyrarbrauðið
komið á markað og það fær pláss
í hillum verslana, svo neytendur
kunna vel að meta þetta. Margir
framleiða bygg til skepnufóðurs en
ég hef trú á að fleiri bætist við sem
framleiða til manneldis. Ég veit að
fleiri vöruflokkar fyrir neytendur
eru í bígerð en ég má ekki segja frá
því strax,“ sagði Ólafur.
/ehg
Á þingi Matvæla- og
næringarfræðingafélags Íslands
sem haldið var í síðustu viku voru
mörg áhugaverð erindi kynnt
og var eitt þeirra erindið Mjólk
og krabbamein, sem Laufey
Steingrímsdóttir, prófessor við
Rannsóknastofu í næringarfræði
við Háskóla Íslands, hélt. Þar
kom fram að mjólkin virðist
vernda gegn ákveðnum tegundum
krabbameina en að flest bendi
til að mjólkurneysla auki líkur
á hættulegum krabbameinum í
blöðruhálskirtli.
Mjólk er ein af umdeildustu
fæðum nútímans og er frá
náttúrunnar hendi sérhönnuð
til að stuðla að vexti ungviðis
spendýra. Hún er ýmist lofsungin
fyrir næringargildið eða fordæmd
sem sjúkdómsvaldur. Mjólk hefur
fyrst og fremst verið fæða barna
á Vesturlöndum en á Íslandi
hefur fólk drukkið mjólk fram á
fullorðinsár, rétt eins og á hinum
Norðurlöndunum, sagði Laufey.
Mjólkurneysla og heilsuþættir
Í erindinu kom fram að mjólk er
afburðanæringarrík, eins og fram
kemur í ramma hér neðar, en einnig
er hún flókinn, lífvirkur vökvi
og er vaxtarhvetjandi umfram
næringargildið. Börn sem fá næga
næringu vaxa því enn meira og
hraðar ef þau fá kúamjólk sem
viðbót. Mjólkin er rík af IGF-1-
mítógeni, sem örvar frumuskiptingu
og hefur neysla mjólkur áhrif til
hækkunar á IGF-1 og insúlíni í
blóði fólks. Rannsóknir hafa tengt
mjólkurneyslu við fjölda heilsuþátta
og að hún sé verndandi gegn
beinþynningu, efnaskiptavillum
og sykursýki. Einnig að hún geti
ýmist verið vernd og/gegn eða aukið
áhættu á hjarta- og æðasjúkdómum
og krabbameini.
Margar rannsóknir hafa
verið gerðar á sambandi fæðu
og krabbameina, til dæmis
ferilrannsóknir þar sem fjölmennum
hópi fólks er fylgt eftir árum
saman, mataræði og aðrir lífshættir
og aðstæður eru rannsakaðar og
afdrif fólks könnuð. Einnig hafa
verið gerðar viðmiðarannsóknir á
sjúklingum þar sem mataræði og
aðrir þættir eru kannaðir meðal
fólks sem hefur fengið krabbamein
og það borið saman við annan hóp.
Líf- og erfðafræðilegar rannsóknir
hafa líka verið framkvæmdar þar
sem samband erfða og umhverfis er
kannað.
Eykur áhættu á
blöðruhálskirtilskrabbameini
Laufey benti á að samband
mataræðis og krabbameina hefði
verið mikið rannsakað og að fjöldi
rannsókna hefðu verið birtar í
vísindaritum um þetta efni. Þar væru
nálganir, aðferðir og aðstæður oft
mjög ólíkar og niðurstöðum bæri
því ekki
alltaf saman.
Sem betur
fer hefðu
verið unnar
í t a r l e g a r
samantektir,
þar sem
kæmu fram
h e i l d a r -
niðurstöður
m a r g r a
v a n d a ð r a
rannsókna.
Sú viða mesta
er samantekt
W o r l d
Cancer Research Fund og
American Institute for Cancer
Research en þar kemur m.a. fram
að mjólkurneysla tengist vernd
gegn ristilkrabbameini en virðist
geta aukið áhættu á krabbameini í
blöðruhálskirtli. Hins vegar finnist
ekkert samband milli mjólkurneyslu
og krabbameina í brjóstum. Þá
vitnaði hún í EPIC-rannsóknina,
sem birtist í European Journal of
Cancer í september á þessu ári.
EPIC er viðamikil evrópsk rannsókn
á lífsháttum og áhættuþáttum fyrir
krabbamein. Þar kom svipað í ljós
og í samantektinni sem fyrr var
frá greint. Það sem eykur áhættu á
ristilkrabbameini er rautt kjöt, og
þó sérstaklega unnar kjötvörur, en
einnig hár líkamsþyngdarstuðull
og áfengi en það sem minnkar
áhættu er fiskur, trefjar, kalk úr
fæðu og D-vítamín. Það sem
eykur áhættu á brjóstakrabbameini
er hár líkamsþyngdarstuðull
og áfengi en varðandi
blöðruhálskirtilskrabbamein eru
það mjólk, prótein úr mjólk, kalk
úr mjólk og IGF-1 sem tengjast
aukinni áhættu. Í samantekt 13
ferilrannsókna sem framkvæmdar
voru á árunum 1966-2006 kom
í ljós að 13% aukin áhætta var á
krabbameini í blöðruhálskirtli þegar
borin var saman hæsta og lægsta
neysla á mjólk og mjólkurvörum
en fyrir langt gengið krabbamein
var 33% aukin áhætta tengd
mjólkurvörum og 46% aukin áhætta
tengd kalkneyslu.
Þá benti Laufey á í fyrirlestri
sínum að nýgengi blöðruhálskirtils-,
brjósta- og ristilkrabbameins á
Íslandi hefði hækkað töluvert á
undanförnum árum en dánartíðnin
ekki aukist að sama skapi.
Mismunandi ástæður lægju
væntanlega að baki hækkunum á
nýgengi þessara krabbameina, enda
orsakir krabbameinanna ólíkar.
Bæði verndar og eykur áhættu
Mikill áhugi er á rannsóknum þar
sem mataræði á unga aldri er kannað
og tengsl þess við krabbamein síðar
á ævinni. Það hafa aðeins örfáar
rannsóknir verið gerðar á þessu sviði
og þar eru niðurstöður misvísandi,
sérstaklega varðandi krabbamein
í blöðruhálsi og í ristli. Í þremur
ólíkum rannsóknum á mataræði í
æsku og brjóstakrabbameini síðar
á ævinni fundust engin tengsl
milli mjólkurneyslu í æsku og
brjóstakrabbameina. Á Íslandi
er nú í gangi samstarfsverkefni
Háskóla Íslands, Hjartaverndar,
Krabbameinsskrár og fleiri
stofnana að kanna búsetu og
matarvenjur í æsku og tengsl við
blöðruhálskirtilskrabbamein. Fyrstu
niðurstöður benda til þess að búseta
og matarvenjur á unga aldri tengist
áhættu á að greinast með hættulegri
gerðina af krabbameininu. Ekkert
samband fannst hins vegar milli
mataræðis á miðjum aldri og áhættu.
Flest bendir því til að mikil
mjólkurneysla auki líkur á
hættulegum krabbameinum
í blöðruhálskirtli. Þrátt fyrir
töluverða leit hefur hins vegar
ekki fundist vísindaleg staðfesting
á þætti mjólkur í áhættu fyrir
brjóstakrabbameini. Mjólkurneysla
á fullorðinsárum virðist vernda
gegn krabbameini í ristli þannig
að niðurstaða Laufeyjar var að
þótt mjólkin geti verið góð, þá sé
hún ekki algóð.
/ls/ehg
Breyting á mjólkurneyslu frá árinu 1960 og til ársins 2008, gefið út af
Lýðheilsustöð.
Laufey Steingríms-
dóttir, prófessor við
Háskóla Íslands.
Ólafur Reykdal hlaut Fjöreggið 2010
Hér má sjá nýgengi blöðruhálskrabbameins og dánartíðni af völdum þess
á Íslandi á 50 ára tímabili, unnið af Nordcan.
Samkvæmt landskönnun á
mataræði frá 2002 kemur
stór hluti allra næringarefna
í fæðu Íslendinga úr mjólk
og mjólkurvörum enda
neysla mjólkur bæði mikil
og almenn. Að meðaltali
neyttu landsmenn á aldrinum
15–80 ára samtals um 390
grömm af mjólk og sýrðum
mjólkurvörum á dag.
> 41% af öllu kalki fæð-
unnar kom úr mjólk og
mjólkurvörum (ostar ekki
meðtaldir)
> 17% próteina
> 20% mettaðrar fitu
> 27% joðs
> 27% selens
> 12% orkunnar
Mjólkin er
afburða-
næringarrík