Vísbending - 01.01.2010, Blaðsíða 1

Vikurit um viðskipti og efnahagsmál
2010
EFNISYFIRLIT
12. nóvember 201038. tölublað28. árgangur
ISSN 1021-8483
1 Björgvin G. Sigurðs-son segir frá undanfara hrunsins í bókinni Stormurinn. Þar kemur fram aðaðstoð Alþjóðagjaldeyris-sjóðsins var mönnum miskærkomin. Vinnumarkaðurinn hefur breyst mikið eftir hrun. Karlastörfum hefur fækkað mest.
Stjórnmálamenn bjóða
upp á margvíslegar stefnur og öruggast að útiloka ekkert.
3
Vikurit um viðskipti og efnahagsmál
V í s b e n d i n g • 3 8 . t b l . 2 0 1 0 1
2
4
Málsvörn Björgvins
B jörgvin G. Sigurðsson hefur skrifað sögu hrunsins frá sínum sjónarhóli. Hann nefnir bók sína Stormurinn - reynslusaga ráðherra. Í henni segir Björgvin fyrst frá aðdraganda hrunsins og rekur svo gang mála allt fram að afsögn sinni sem ráð-herra. Hann heldur reyndar áfram skrifum fram yfir atkvæðagreiðsluna um landsdóm.Þessi bók er fróðleg viðbót við það sem áður hefur verið skrifað um þetta efni, þó að vissulega hafi margt af því sem hér er sagt komið fram áður. Björgvin skrifar lip-urlega og það er áhugavert að sjá lýsingu á atburðunum frá einum þátttakendanna. Fyrst er það áberandi að Björgvin er haldið utan við alla ákvarðanatöku. Það sem meira var, hann vissi ekki af því þeg-ar unnið var að yfirtökunni á Glitni, sjálf-ur bankamálaráðherrann. Áhugavert hefði verið ef hann hefði velt því meira fyrir sér hvað olli þessu vantrausti á honum. Þekkt er að Davíð Oddsson sagði á sínum tíma að Björgvin og Össur lækju öllu sem þeir heyrðu og hefði því ekki verið treystandi. Var svo að skilja að Össur væri Íslandsmeist-ari í leka en Björgvin drengjameistari. Hér hefði Björgvin átt að staðnæmast við orð seðlabankastjórans fyrrverandi. Ef ekkert var í þeim hæft hefði verið eðlilegt að hrekja þau. Tal Björgvins um Evrópumál hefur eflaust farið í taugarnar á Davíð, en hvers vegna við Ingibjörg Sólrún sama sinnis? Og reyndar Össur þennan afdrifaríka dag. Þetta vantraust hefði þurft að staldra betur við.Björgvin er fremur umtalsfrómur, þó að ljóst sé að hann hefur hvorki átt skap saman við Ingibjörgu Sólrúnu, sem kemur einna verst út úr bókinni, né Davíð, sem vitað var. Sjá má að Björgvin er ekki sáttur við Helga Hjörvar í landsdómsmálinu, og heldur ekki þrjá Framsóknarmenn. Þáttur Skúla Helgasonar er ekki nefndur, en ein-kennilegra sinnaskipta Marðar Árnasonar í atkvæðagreiðslunni getið.Seinni hluti bókarinnar fjallar um pólit-ískan feril Björgvins og er satt að segja ekki jafnáhugaverður og sá fyrri nema ef vera skyldi fyrir samherja. Björgvini verður full-tíðrætt um hversu ungur hann sé. Kannski hefur honum fundist menn sniðganga sig
þess vegna. Það er líka athyglisvert hve oft
hann ætlaði að segja af sér. Komist hann
aftur til metorða ætti hann að leggja megin-
áherslu á verkefni og að ljúka þeim, ekki
hefja hvern dag á því að íhuga hvort hann
ætti að hætta. Björgvin vildi ekki vinna með Sjálfstæð-
ismönnum í ríkisstjórn og hann vildi slíta
henni. Ingibjörg Sólrún var límið sem hélt
stjórninni saman og þegar hún hafði ekki
lengur kraft til þess var samstarfi sjálfhætt.
Ríkisstjórn Geirs virtist falla í dásvefn í byrj-
un desember 2008 og vaknaði aldrei aftur.
Hér á eftir fylgja nokkur brot úr bókinni
með leyfi höfundar. Millifyrirsagnir eru
valdar af Vísbendingu:
Fjármálakerfi fellur
Enginn sá þó fyrir þá ógnaratburði sem
voru í aðsigi. Atburði þar sem allt kom
saman í fullkomnum stormi sem feykti
fjármálakerfinu á hliðina.Ljóst var hvaða leið yrði farin ef þjóð-
nýta þyrfti banka. Nýr banki yrði stofn-
aður utan um innlenda starfsemi bankans
á grunni þess gamla. Í meðferð nefnda
þingsins var ákveðið að skilanefnd yrði
sett yfir gamla bankann og eignir hans er-
lendis, sem gerði upp við kröfuhafa næstu
mánuði og misseri á eftir. Hún færi með
eignasafnið erlendis og freistaði þess að
hámarka virði þess og koma því til kröfu-
hafa eftir því sem fram yndi.
Þessi leið var alþjóðlega viðurkennd
sem skásti kosturinn í þeirri stöðu, að
ríkið hefði ekki burði til þess að fara inn
í bankann og taka yfir meirihluta hluta-
fjárins og reka áfram án annarra breyt-
inga. Þetta var þekkt aðferð sem yfirvöld
hér töldu eina rökrétta kostinn, kæmi til
bankafalls. Stór ríki með mikla fjárhagsgetu á borð
við Bretland fóru hins vegar þá leið að setja
nýtt hlutafé inn í banka sem voru að þroti
komnir og eignast þannig stóran hluta
þeirra. Þetta gerðu þeir við alla banka á
Bretlandseyjum sem lentu í vanda haust-
ið 2008, nema einn: Kaupthing Singer og
Friedlander. Það var eini breski bankinn
sem var látinn fara í þrot. Sú aðgerð felldi
það sem eftir stóð af íslensku fjármála-
kerfi, sem var yfir helmingur þess.
Stóra spurningin eftir yfirtökuna á
Glitni snerist um keðjuverkunina sem yrði
ef annar íslenskur banki þyrfti lán til þrau-
tavara eða yrði líka tekinn yfir af ríkinu.
Þetta voru eigendur og stjórnendur Glitn-
is ósparir að benda á í bræði sinni dagana í
kringum yfirtökuna. Þegar á reyndi skorti varnirnar fyrir
stórt, alþjóðlegt bankakerfi í litlu hagkerfi
með svokallaða sjálfstæða mynt. Fyrir þeim
hafði ekki verið hugsað við gerð EES-samn-
ingsins, sem fól m.a. í sér ákvæði um frjálst
flæði fjármagns. Varnirnar hefðu getað lýst
sér sem samevrópskur tryggingasjóður,
sameiginlegur þrautavarasjóður fyrir EES-
svæðið eða fjölþjóðlegt fjármálaeftirlit með
víðtækar valdheimildir til þess að halda úti
raunverulegu og ströngu eftirliti með bönk-
unum í starfsemi þeirra, þvert á öll landa-
mæri.
Kreppa varð að hruni þegar allt lagðist
á eitt: Alþjóðleg fjármálakreppa, kollsteypa
hinnar örsmáu krónu, risavaxið bankakerfi
sem ríkið gat ekki varið og grimmilegar að-
gerðir breskra stjórnvalda gagnvart íslensku
bönkunum.
framhald á bls. 2
varanlega eða sé að minnsta kosti mjög lengi að ná fyrri styrk. Af myndinni má ráða að
raungengið 90 væri 10-20% lægra en gengið miðað við árin á undan.
Eins og sést á því sem stendur hér að framan er afar erfitt að spá um gengi krónunnar með
miklum vísindum. Þrátt fyrir að vöruskiptajöfnuður hafi verið í plús í nær tvö ár er enn
halli á viðskiptajöfnuði. Gengi krónunnar er miklu veikara en flestir héldu að það yrði á
þessum tíma þegar kreppan skall á. Fjölmörg atriði sem skipta meginmáli um þróun
gengis til frambúar eru í fullkominni óvissu. Ríkisstjórnin virðist hafa sett sér það sem
sérstakt markmið að hafa sem flest mál óleyst og sem allra lengst. Þá sjaldan hún vill
leysa eitthvert mál sér stjórnarsandstaðan um að það takist ekki.

Spá Seðlabankans um gengisþróun evru gagnvart krónu í nóvember 2008

Sýndar eru þrjár spár og bornar saman við raunveruleikann fram á mitt ár 2010. Heimild:
Peningamál Seðlabankans.
Mynd 2: Raungengi íslensku krónunnar 2001-2010
1. september 2010
28. tölublað
28. árga gur
ISSN 1021-8483
1 Gengi krónunnar er mun veikara nú en
Seðlabankinn gerði ráð fyrir strax eftir hrun.
Óvissa á mörkuðum
um heim allan er mikil. Fréttir eru hvorki slæmar né góðar.
Eitt er þó víst. Matvæla-verð mun þó örugglega hækka í kjölfar upp-
skerubrests á hveiti.
Hvers vegna kippum við okkur fremur upp við hraðakstur Parísar Hilton en fjöldamorð í Mexíkó?
3
Vikurit um viðskipti og efnahagsmál
V í s b e n d i n g • 2 8 . t b l . 2 0 1 0 1
2 4
Á krónan sér viðrei nar von?
framhald á bls. 4
Þ egar efnahagskerfi Íslands hrundi í október 2008 var óvissan gríðarleg um framhaldið. Í ljós kom að eng-inn vissi nákvæmlega hve mikið af jökla-bréfum hafði verið gefið út, en talið var að umfang þeirra væri mælikvarði á „hræddar krónur.“ Að vísu var ekki ólíklegt að þær yrðu miklu fleiri, því að vantrú á banka-kerfinu íslenska var alger á þessum tíma. Biðraðir voru út á götu af fólki sem vildi taka peninga sína út úr banka í byrjun október. Neyðarlögin svonefndu juku að vísu tiltrú manna á bankakerfinu þannig að allir róuðust. Þess vegna eru sparifjár-eigendur enn rólegir, þrátt fyrir að nær allir bankar hafi farið á hausinn.Í Bandaríkjunum gerast raddir um seinni dýfu æ háværari. Hlutabréfamark-aðurinn hefur sveiflast kringum 10 þúsund stig (DJ-vísitalan) og fréttir af hagkerfinu þar hafa valdið vonbrigðum. Margir telja að batinn sem virtist þar koma í ljós hafi aðeins verið tálsýn, byggður á skammtíma-lausnum Obamas til þess að efla hagkerfið.
Um hvað snýst gengi krónunnar?Á Íslandi varð áfallið miklu meira. Vaxta-stefna Seðlabankans varð til þess að inn-streymi gjaldeyris í hagkerfið varð allt of mikið, sem aftur varð til þess að gengi krónunnar var allt of hátt. Kaupmáttur al-mennings styrktist mikið, en sá bati allur var byggður á sandi. Útflutningaatvinnu-vegir fengu of lágt verð fyrir sínar afurðir í krónum talið.
Þeir sem nú segja að íslenska krónan hjálpi Íslendingum eiga við það, að þegar gengi krónunnar er veikt eru erlend mat-væli, lyf, heimilistæki og aðrar vörur sem almenningur og fyrirtæki þurfa að kaupa erlendis frá á háu verði. Því dregur úr eftirspurn eftir slíkum vörum og minni þörf er á því að kaupa gjaldeyri. Lífskjör-in versna í einu vetfangi fyrir tilstuðlan krónunnar, rétt eins og þau bötnuðu áður. Þannig verða sveiflur krónunnar til þess að breyta kjaragrundvellinum.Í stað þess að búa við stöðugar sveiflur á verðmæti sjálfs gjaldmiðilsins væri nær
að skrá gengi krónunnar „rétt“ þannig að hún hjálpi landmönnum þá ekki aðeins í neyð heldur á hverjum degi. Vandinn er sá að finna hvað er rétt, jafnvægið á milli lífsgæða og rekstrargrundvallar.
Fyrstu spárVikurnar eftir hrunið voru hagspár til langs tíma eflaust óáreiðanlegri en spár um veður. Þann 27. nóvember irtist grein
Mynd 1: Spá Seðlabankans um gengisþróunevru gagnvart krónu í nóvember 2008
Mynd 2: Raungengi íslensku krónunnar 2001-2010
Sýndar eru þrjár spár og bornar saman við raunveruleikann fram á mitt ár 2010. Heimild: Pe ingamál
Seðlabankans.
Heimild: Seðlabanki Íslands.

Heimild: Seðlabanki Íslands
1. júní 2
010
19. tölub
lað
28. árga
ngur
ISSN 10
21-8483
1R
annsókn
anefnd
Alþingis
vitnaði
íVís-
bendingu
í úttekt
sinni
á skrifum
fyrir hru
n.
Það hefu
r reynst
ár-
angursrí
k aðferð
til
þess að r
æna ban
ka að
eignast þ
á.
Þessi aðf
erð getu
r líka
dugað b
ýsna vel
í öðrum

fyrirtækj
um sem
hægt er
að skuld
setja.
Gat Seð
labankin
n vitað
betur en
endursk
oðendur

og Fjárm
áleftirliti
ð hver
staða ba
nkanna
var?
3
Vikurit
um við
skipti o
g efnah
agsmál
V í s b
e n d
i n g
• 1 9
. t b l
. 2 0
1 0 1
2
4
Greina
skrif f
yrir hr
un.
Hvað s
egir sk
ýrslan
um Ví
sbendi
ngu?
E
itt af þv
í sem sk
ýrsla Ra
nnsókn-
arnefnda
r Alþing
is fjallað
i um um
-
fjöllun f
jölmiðla
. Þar má
til dæm
is
bera nið
ur á bls.
165 í vi
ðauka 5:
„Margir
gerðu sé
r fulla g
rein fyri
r því
að góðæ
rið svok
allaða væ
ri reist á
ótraust-
um grun
ni og að
það kyn
ni að en
da með
skelli. Þ
etta má
meðal a
nnars sj
á í um-
fjöllum
ritstjóra
Vísbendi
ngar, E
yþórs
Ívars Jón
ssonar, í
maí 200
5, um að
alfund
Samtaka
atvinn
ulífsins
í sama
mánuði
sem bar
yfirskri
ftina Áfr
am í úr
valsdeild
.
Á fundin
um var m
eðal ann
ars rætt
um ár-
angur ís
lenskra
fyrirtækj
a í útrás
, en það

var á þes
sum fun
di sem H
alldór Á
sgríms-
son boð
aði þá fr
amtíðars
ýn að Ísl
and yrði

alþjóðleg
fjármál
amiðstöð
. Halldó
r sagði
árangur
atvinnul
ífsins ha
fa verið æ
vintýra-
legan og
talaði u
m að Ís
lendinga
r væru
að uppli
fa „mest
a uppga
ngstíma
sem við
höfum
lifað í s
ögu ísle
nsks þjó
ðfélags.“

Eyþór Ív
ar tók un
dir að vi
ðskiptalí
f lands-
ins hefði
gengið
í gegn u
m stökk
breyting
-
ar og að
áranguri
nn virtis
t góður,
en benti

þó á að
það vær
i of snem
mt að sp
á fyrir
um hve
rsu góð
ar erlen
dar fjár
festingar

Íslendin
ga mynd
u reynas
t.
Talsve
rðar h
amfar
ir
Hagvöxt
ur árann
a á und
an væri
fyrst
og frems
t til kom
inn vegn
a stóriðj
ufram-
kvæmda
og auk
ins peni
ngamagn
s í um-
ferð. Fjá
rfestinga
r og fjár
innstrey
mi tengt

stóriðju
hefði va
ldið gen
gishækk
un og
alvarleg
hætta væ
ri á að
góðærið
endaði
með „tal
sverðum
hamför
um“:
„Sú áhæ
tta er þ
ó enn f
yrir hen
di, ef
fjárfestin
garnar
gefa ek
ki af s
ér þann

hagnað s
em til va
r ætlast a
ð þessa t
ímabils
verði ek
ki minn
st sem „
mesta u
ppgangs
-
tíma sem
við hófu
m höfum
lifað í sö
gu ís-
lensks þ
jóðfélags
, eins og
forsætis
ráðherra

kallaði þ
að, held
ur sem
mestu fj
árglæfra
Íslandssö
gunnar.“

Nokkrum
mánuðu
m síðar,
í júlí 200
5,
varaði E
yþór við
því í
Vísbendi
ngu að
ákveðið
,,mikilm
ennskub
rjálæði“
virt-
ist einke
nna útrá
sina og
varaði vi
ð því að

margir þ
eirra vík
inga sem
staðið h
efðu í
stefni út
rásarinn
ar hefðu
spennt
bogann
verulega
hátt.
„Smæðin
, fjarlæg
ðin og
aðgengi
að
fjármagn
i hefur
staðið í
vegi fyri
r mikl-
um fjárf
estingum
Íslendin
ga erlen
dis en
minnim
áttarken
ndin he
fur brey
st í mik
-
ilmenns
kubrjála
ði á skö
mmum
tíma og

opnað h
efur ver
ið fyrir
flóðgátti
r fjár-
magns s
em hefu
r gert Ís
lendingu
m kleift

að gera þ
að sem þ
eim hug
nast.“
Þrjár b
ólur
Ritstjóri
Vísbend
ingar vel
ti því fyr
ir sér
í júní 20
05 hvort
íslensk
stjórnvö
ld gerðu

sér ljóst
hvað væ
ri að ger
ast. Han
n benti
á að þrjá
r bólur
væru í h
agkerfin
u; gengi

krónunn
ar væri ó
eðlilega
hátt veg
na inn-
streymis
fjármag
ns, sem
stóð bæð
i í sam-
bandi vi
ð stóriðj
uframkv
æmdir o
g alþjóð
-
lega láns
fjárbólu
auk þess
sem ból
ur hefðu

myndast
bæði á
hlutabr
éfa og f
asteigna
-
markaði
. Allar þ
essar ból
ur mynd
u hjaðna

og hætt
a væri á
að þær
gerðu þ
að bæði

skyndile
ga og a
llar í ei
nu. Hag
stjórnin
og hág
engisstef
nan he
fðu kyn
t undir

bólumyn
dun og
að stórið
juframk
væmdir
kynnu h
æglega g
era vand
ann verr
i. Eyþór

Ívar ben
ti á að þ
að væru
margir
sameig-
inlegir d
rættir í
efnahags
þróun á
Íslandi
og í Ban
daríkjun
um þar
sem hag
stjórnin
virtist ö
ðru frem
ur hafa
einkenn
st af því

að stjórn
völd vær
u að kyn
da undir
eigna-
bólu. Ba
ndaríkin
væru þ
ó að ko
mast að

endimör
kum þes
sarar bó
luh gstjó
rnar og
afleiðing
arnar gæ
tu orðið
alvarleg
ar:
„Eigi B
andaríkj
amenn
í erfiðle
ikum
með að
stýra ha
gkerfi sí
nu eftir
bóluhag
-
fræðinni
er hætt
við að
Íslendin
gar geti
upplifað
hagstjó
rnarvand
a sem þ
eir hafa
ekki þek
kt fyrr í
sögu lý
ðveldisin
s þegar
bólumar
þrjár far
a að spri
nga hver
af ann-
arri. Fjá
rmála áð
herra he
fur fund
ið lausn

sem er f
ólgin í þ
ví að au
ka fjárfe
stingu í
stóriðju
sem get
ur þann
ig kynt
frekar
undir bó
lumyndu
n eða ta
fið fyrir
hjöðn-
un bóln
a. Það k
ann að v
era eina
lausnin
í
framhald
á bls. 4