Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2009, Síða 17

Saga Íslands hefur greinilega verið
mörkuð af náttúrulegum aðstæðum.
Íbúarnir þurftu stöðugt að kljást við
náttúruöflin. Þess vegna verður hér lýst
nokkrum jarðfræðilegum staðreyndum
og sérstök áhersla lögð á austurströnd-
ina. Við rannsóknirnar sem fram fóru í
Gautavík sást að hafa verður náttúruna
í huga, í ríkara mæli en á meginlandi
Evrópu. Jafnt hægfara breytingar á
umhverfinu og náttúruhamfarir hafa
haft mikil áhrif á uppbyggingu, nýt-
ingu, jafnt sem ákvörðunina um val á
Gautavík sem verslunarstaðar.
Jarðfræði Íslands eru ung.35 Yfir-
borðið myndaðist fyrst á nýlífsöld og
varð til vegna gosa á tertíertímanum.
Eyjan samanstendur af basaltstólpa
sem byggðist upp í eldsumbrotum þar
sem risavaxin helluhraun úr basalt
mynduðust. Ísland rís á sökkli úr sæ,
leifum af sokknu meginlandi í Atlants-
hafi sem eitt sinn tengdi eyjar Norður-
hafa við Grænland og Bretlandseyjar.
Við lok tertíertímans, þ.e. á ísöld og
nútíma, mynduðust miklar breiður sem
nú marka landslagið austan og vestan
til á landinu. Jarðhræringar leiddu af
sér brot og halla í basaltskorpunni eftir
svæði sem enn í dag er markað af
eldvirkni. Brotalínan teygir sig frá
suðvestri til norðausturs. Hún nær frá
Reykjanesi, suður af Faxaflóa, að
Melrakkasléttu. Brött strandlengja
Íslands er sums staðar röndótt á að líta
vegna dökkra skáliggjandi basalt-
laganna. Berufjörður, sem Gautavík er
við, er einmitt markaður af þessari
lagskiptingu (myndir 3 og 4). Milli
basaltlaga tertíertímans eru lög af
surtarbrandi og sandi sem benda til
tímabila þar sem engin eldsumbrot áttu
sér stað.
Eftir umræddri brotalínu kom til
eldsumbrota á ísöld og eftir hana. Nær-
liggjandi svæði, líkt og Gautavík í
austri, urðu líka fyrir áhrifum þessara
eldgosa. Á Íslandi eru fleiri en 150
virk eldfjöll frá lokum ísaldar; þrjátíu
af þeim hafa verið virk síðan á
söguöld. Tvö prósent eyjunnar eru
þakin hrauni sem kom úr aðeins einu
þessara virku eldfjalla en að meðaltali
verða gos þar á fimm ára fresti.36
Eldgos hafa samt ekki verið stöðug á
Íslandi. Á landnámsöld og öldunum
fyrst þar á eftir voru mikil gos frekar
sjaldgæf. Jarðvegssýni leiða í ljós að
einungis fá hraunlög eru ofan á land-
námslaginu en það styður þar með
þessa kenningu.37 Stór eldsumbrot
hófust fyrst að nýju á 12. öld. Minni
umbrot, líkt og þau sem áttu sér stað í
kringum kristnitökuna árið 1000, þegar
talið var að reiði guðanna hefði átt að
hafa leitt til eldgoss,38 höfðu hins vegar
ekki teljandi áhrif á menningarlandslag
Íslands.
Áhrifa fór fyrst að gæta við Heklu-
gosið 1104 en í kjölfar þess goss
__________
17
Skilyrði til fornleifarannsókna á Íslandi og
staðhættir í Gautavík
35. S. Þórarinsson, T.
Einarsson og G.
Kjartansson, On the
Geology and Geo-
morphology of Iceland.
Geografiska Annaler
1953.
36. S. Thorarinsson, The
Thousand Years Struggle
against Ice and Fire
(1956) 21.
37. S. Thorarinsson (sjá
neðanmálsgrein 36) 23.
38. Sjá bókina um
Einführung des
Christentums, cap. 13 =
Thule XXIII, 181.