Dagblaðið Vísir - DV - 08.12.2010, Síða 28

JPV sendi nú í haust frá sér tvö af
stórvirkjum vestrænna bókmennta
í nýjum þýðingum: Guðdómlega
gleðileikinn, La Divina Comme dia
eftir ítalska skáldið Dante Alighieri,
í lausamálsþýðingu Erlings E. Hall-
dórssonar, og Lé konung Shake-
speares í þýðingu Þórarins Eldjárns.
Báðar eru þessar útgáfur fagnaðar-
efni, hvor með sínum hætti. Þýðing
Þórarins verður notuð í uppfærslu
Þjóðleikhússins á leikriti Shake-
speares nú á jólum, svo að þá fáum
við að heyra hversu vel hún hljómar
af munni leikaranna. Við fyrsta lestur
býður hún af sér góðan þokka, virð-
ist vera lipur í flutningi, beinskeyttur
sviðstexti sem um leið býr yfir þeirri
skáldlegu reisn sem stíll frumtextans
kallar á.
Gleðileikur Dantes er eitt þeirra
verka sem vestrænar bókmenntir
skilgreina sig út frá og sjálfsagt aft-
ur inn í; það er allt í senn dramatísk,
epískt og ljóðrænt, bundið sínum
tilurðartíma og óháð honum. Í því
náðu miðaldabókmenntirnar list-
rænum hátindi; þaðan liggur leið-
in inn í endurreisnina sem í fyllingu
tímans fæddi af sér leikrit Shake-
speares. En Dante horfir einnig aftur
til hinnar klassísku fornaldar Grikkja
og Rómverja, líkt og Shakespeare;
leiðsögumaður hans á ferðum hans
um tilverustaðina handan dauð-
ans, helvíti og hreinsunareld, er eitt
af höfuðskáldum Rómverja, Virgill.
Dante er auðvitað kristið skáld sem
merkir þó alls ekki að hann sé í einu
og öllu fylgjandi yfirlýstum rétttrún-
aði kirkjunnar, hann gagnrýnir bæði
veraldleg og geistleg yfirvöld af fullri
hörku og sendir spillta fulltrúa þeirra
óhikað til helvítis, þar sem hann
rekst á þá á göngu sinni. „Enginn
skyldi skáldin styggja, skæð er þeirra
hefnd,“ segir í gamalli vísu.
Hann er ástríðufullur og egó-
sentrískur; þegar hann hittir nokkur
helstu skáld fornaldar í forgarði Vít-
is, þar sem hinir réttlátu heiðingjar
fá að dúsa, þá leyfir hann þeim að
taka sjálfan sig í hópinn; hógværðin
er ekki meiri en svo, hroki hins skap-
andi listamanns samur við sig á öll-
um tímum. En þegar á líður verkið
og Dante sér meira fyllist hann van-
mætti og að lokum auðmýkt sem tek-
ur að brenna út elskuna til sjálfsins,
og eftir því sem hann nær hærra í
stigveldi himnanna skilur hann bet-
ur vanmátt mannlegs máls, auvirði-
leik allrar listrænnar tjáningar and-
spænis leyndardómi kærleikans.
Skáldið setur dómsdag yfir sjálfum
sér, en hann gerir það umvafinn guð-
legri ást sem kemur til hans í mynd
Beatrísar, stúlkunnar sem hann
heillaðist af forðum og alltaf átti vís-
an stað í hjarta hans, einnig – og trú-
lega ekki síst – eftir að hún var dáin.
Hún tekur við af Virgli og leiðir píla-
gríminn upp í það ljós sem er ofar
öllum ljósum. Hin jarðneska ást, hún
þarf ekki að vera af hinu illa, virðist
hann vera að segja, sé hún varðveitt
í skírlífu og hreinu hjarta. Gleðileik-
urinn er fullur af óræðu táknmáli og
skírskotunum, sem fræðimenn hafa
deilt endalaust um öldum saman.
Allar vestrænar menningarþjóðir
eiga góðar þýðingar á honum, jafnt í
lausu máli sem bundnu, og nú erum
við komin í þann hóp. Segið svo að
hér stefni allt niður á við!
Gleðileikurinn er líkast til það
skáldverk sem flestir þekkja eitthvað
til, hafa hnusað af, lesið kafla og kafla
í, án þess að leggja á djúpið sjálft,
fara í gegnum það með fullri athygli
frá upphafi til enda. Það gefur auga-
leið að langmest gagn er að því að
lesa það á frummálinu sjálfu, og þá
eru prósaþýðingar á borð við þá, sem
Erlingur E. Halldórsson hefur nú fært
okkur, í kjölfar fyrri merkisþýðinga
sinna, ómetanlegt hjálpartæki. Það
litla sem ég hef getað borið hana
saman við sams konar þýðingar á
ensku, sýnist mér hún afar trú bæði
merkingu og setningaskipan. Hið
síðarnefnda gerir hana að vísu frek-
ar óþjála við lestur – þó tæpast neitt
óþjálli en hliðstæðar þýðingar á öðr-
um málum; það er frekar að mér
finnist þýðandinn stundum ganga
fulllangt í að fyrna mál sitt, velja orð
og orðmyndir sem eru utan alfara-
vegar. Tersínan ítalska, bragarhátt-
ur frumtextans, er niðurnjörvaður í
áherslum og skipan ríms, sem hef-
ur þó ekki haldið aftur af mönnum
að þýða verkið í bundið mál á ná-
grannatungum okkar; sjálfur fékk ég
í fyrsta skipti bragð af því í danskri
þýðingu Molbechs frá 19. öld; mér
fannst hún flott og finnst það enn,
ef ég rek nefið ofan í hana, en ugg-
laust er hún ekki alltaf mjög trú –
þær fögru eru það víst sjaldnast! En
þar sem íslenskt bragheyra heimt-
ar stuðla og jafnvel höfuðstafi þessu
til viðbótar, þá er þrautin töluvert
þyngri að koma slíku verki með þeim
hætti yfir á okkar mál. Og þó; það
eru til ýmsar leiðir: kannski væri ráð
– svona í næstu atrennu – að sleppa
ríminu, leyfa hættinum að öðru leyti
að halda sér og stuðlunum að fljóta
með; þá gæti, ef vel tekst til, orðið til
texti sem fegurðarnautn er að lesa og
er líka sæmilega réttur. Fyrir mörg-
um árum komu út nokkrar kviður
Gleðileiksins í afar fallegri þýðingu
Guðmundar Böðvarssonar, en lík-
ast til voru erfiðar formkröfur helsta
skýring þess að hann hélt því verki
ekki áfram.
Verkið er að þessu sinni gefið út í
einu bindi. Það er prýtt úrvali þeirra
stórfenglegu málmristumynda sem
franski myndlistarmaðurinn Gust-
av Doré gerði við það á nítjándu öld;
þær auka gildi bókarinnar mjög.
Engu að síður hefur það verulega
ókosti í för með sér að þjappa verkinu
í eitt bindi, ekki aðeins hversu þungt
það vegur í hendi: formálinn verð-
ur óhóflega stuttur og rýr; það hefði
þurft miklu fyllri og greinarbetri inn-
gang, eins þótt skýringar í bókar-
lok við einstaka þætti kviðunnar séu
hinar vönduðustu, eftir því sem ég er
dómbær á. Þær eru ekki eins ítarleg-
ar og í mörgum erlendum útgáfum,
en þar eiga þær til að verða óþarflega
orðmargar finnst manni stundum;
sumir fræðimenn eru helstil gjarnir á
að halda þekkingu sinni á lofti, fara
jafnvel að þrátta við aðra fræðinga,
og þá eins gott að útgefendur setji
þeim stólinn fyrir dyrnar! Mér virðist
Erlingi hér hafa tekist mjög vel að feta
góðan meðalveg; skýringar hans eru
stuttar og gagnorðar, engar langlokur
um túlkunarfræðileg vandamál, þó
hann nái vissulega að tæpa á ýmsu
sem getur hvatt lesandann til að leita
lengra, kafa dýpra á eigin spýtur. Hitt
er svo annað mál að lausamálsþýð-
ingar af þessu tagi njóta sín alltaf best
ef frumtextinn er birtur til hliðar; þá
er líka miklu auðveldara að nota þau
við kennslu. Hvað Gleðileikinn varð-
ar er textanum þá mjög gjarnan skipt
í þrjú bindi sem verða þá hæfilega
stór og meðfærileg og henta vel í kilj-
ur. Kannski gerir JPV það síðar.
Fyrstu kynni mín af Guðdóm-
lega gleðileiknum urðu fyrir langa
löngu í fyrrnefndri þýðingu Mol-
bechs og get ég þó ekki talið mig
í hópi þeirra sem lagt hafa á djúp
hans af fullri einurð, því miður. Ef-
laust hefur maður farið margs á mis
fyrir bragðið. Á hinn bóginn eru til
ýmsar góðar og læsilegar bækur um
verkið og veröld skáldsins og langar
mig þar sérstaklega til að nefna bók
Svíans Olofs Lagercranz, Från hel-
vetet till himmelriket, sem út kom
fyrir nokkrum áratugum, fékk bók-
menntaverðlaun Norðurlandaráðs
og hefur verið þýdd á nokkur tungu-
mál. Lager crantz var einn þeirra fá-
gætu höfunda sem sameinaði í sér
gagnrýnanda og fræðimann sem
kunni að skrifa fyrir almenning, á
mannamáli. Ég las þessa bók á sín-
um tíma og gluggaði í hana nú aft-
ur, og sé ekki betur enn hún sé enn
í góðu gildi, og gæti vel nýst íslensk-
um lesendum sem fyrsti vegvísir í
heimi Dant es. Eflaust mætti end-
urskoða sumt í henni út frá stöðu
fræðanna, en reyndar er það mik-
ill misskilningur, sem maður sér
stundum glytta í, ekki síst innan
Akadem íunnar, að öll fræði úreldist
nánast sjálfkrafa, eftir því sem meir
er skrifað. Oft er það bara bullið sem
hrúgast upp og grefur hið gamla og
góða undir sér. Ýmis af bestu rit-
um, sem samin hafa verið um verk
Shakespeares, eru til dæmis frá fyrri
hluta síðustu aldar, og mig grunar
sterklega að sama eigi við um Dante.
Jón Viðar Jónsson
28 8. desember 2010 miðvikudagur
Bókmenntir
Dante er kominn
til ÍslanDs
gleðileikurinn
guðdómlegi
Dante Alighieri
Þýðing: Erlingur E.
Halldórsson þýddi á
laust mál, ritar formála
og skýringar.
Útgefandi: JPV.
320 blaðsíður
Gleðileikurinn guðdómlegi „Fyrir mér birtist nú
með opna vængi stórglæst ímynd arnar, sem þessar
samþættu sálir bjuggu til í góðu fagnaðarskyni.“
adda lærir að
synda
Er þriðja bókin í hinum sígilda
bókaflokki eftir verðlaunahöfund-
ana Jennu og Hreiðar. Öddu-bæk-
urnar eru á
meðal vinsæl-
ustu banabóka
sem hafa kom-
ið út á Íslandi.
Bókin um Öddu
sem lærir að
synda kom fyrst
út árið 1948 og
er þetta fimmta
útgáfa hennar. Þar segir frá við-
burðarríku sumarfríi en Adda
lærir ekki aðeins að synda heldur
lærir hún einnig að það borgar sig
ekki að segja ósatt auk þess sem ný
stelpa flytur í kauptúnið.
Í grænni lautu
Skemmtileg-
ir söngvaleik-
ir sem börn á
öllum aldri hafa
um árabil leik-
ið jafnt úti sem
inni. Sumir leik-
irnir hafa gengið kynslóð fram af
kynslóð en aðrir eru nýrri. Bókin
er falleg og á heima á heimili allra
barna. Ragnheiður Gestsdóttir
valdi leikina og myndskreytti.
Helgi skoðar
heiminn
Er saga um virðingu fyrir lífi og
náttúru, að vinir rekast alls staðar
á líf sem vill eiga sinn stað í friði.
Í bókinni er litlum íslenskum
sveitadreng fylgt eftir í hringferð
um veröld hans
en með hon-
um í för eru
tveir bestu vinir
hans, hryssan
Fluga og hund-
urinn Kátur.
Helgi skoðar
heiminn kom
fyrst út árið 1976
og naut strax mikillar hylli. Síðan
hafa krakkar sökkt sér niður í hana
með mikilli áfergju. Höfundar
eru Halldór Pétursson teiknari og
Njörður P. Njarðvík.
Óðhalahringla
Er stórskemmtileg kvæðabók þar
sem veröldinni er snúið á hvolf.
Hún er fyrsta ritið af þremur
samhangandi kvæðaverum sem
saman mynda
skrítna og
skemmtilega
furðuskepnu,
Óðhalahringlu,
Heimskringlu
og Halastjörnu.
Óðhalahringla
kom fyrst út árið
1991 og kvæð-
in eru eftir Þórarinn Eldjárn en
myndirnar eftir Sigrúnu Eldjárn.
Bækur
fyrir
börnin