Norðurslóð - 24.03.1992, Síða 3

NORÐURSLÓÐ —3
Horft til baka um hálfa öld
í síðasta kafla þessara minning-
arbrota frá stríðsárunum í Bret-
landi dvaldi ég allmikið við veru
mína í Scottish Home Guard -
skoska Heimavarnarliðinu eða
Heimagarðinum - eins og við
vorum vanir að kalla það. Eitt-
hvað kem ég aftur að því efni í
næsta kafla og enn geysaði stríð-
ið og yfirskyggði allar athafnir
manna í Bretlandi og raunar ná-
lega um allan heim.
íslenska nýlendan
stækkar
Fyrstu tvö árin mín í Edinborgar-
háskóla var ég eini íslenski stúd-
entinn við skólann að undanskild-
um vini mínum, W úr Reykjavík.
Hann birtist öllum á óvart haustið
1942 og var að nafninu til við eitt-
hvert nám í Háskólanum þann vet-
ur, líklega ensku og bókmenntum.
Lítið mun hafa orðið úr því og um
vorið 1943 hvarf hann heim. Eg sá
hann aðeins einusinni aftur, mörg-
um árum síðar í Reykjavík. Þá
rifjuðum við upp gamlar minning-
ar yfir glasi af góðu viskí.
Haustið 1943 bar nokkuð nýrra
við. Þá þrefaldaðist stúdentaný-
lendan á einu bretti. Að heiman
komu til náms í Edinborgarhá-
skóla a.m.k. 5 nýliðar. Tveir þeirra
voru m.a.s. Eyfirðingar og kunn-
ingjar mínir, Ottó Jónsson af Dal-
vík og Friðrik Þorvaldsson úr Hrís-
ey, báðir síðar meir vel metnir
menntaskólakennarar. Þriðji mað-
urinn var Bjöm nokkur Th.
Bjömsson úr Reykjavík, maður
sem þjóðin átti eftir að kynnast,
sem listfræðingnum og fyrirlesar-
anum og rithöfundinum Bimi Th.
Við urðum brátt miklir mátar. Af
þessum stúdentum var ljósmynd í
þætti II í janúarblaði Norðurslóðar.
Hefði betur átt heima hér.
Fjórði nýkominn stúdent að
heiman var Guðjón Kristinsson,
MA-stúdent lítið eitt eldri en ég.
Hann varð síðar kennari við Mennta-
skólann á Laugarvatni og víðar. Sá
fimmti var Sveinn Pálsson úr
Reykjavík og varð einnig síðar meir,
menntaskólakennari fyrir sunnan.
Jafnframt þessum heiðurs-
mönnum, sem komu þetta haust og
settust á skólabekk í Edinborg, var
enn einn stúdent úr Reykjavík. Sá
stóð aðeins stutt við í borginni en
hélt síðan áfram ferð sinni „suður
fyrir landamærin", eins og Skotar
segja, áleiðis til ákvörðunarstaðar
síns, Cambridge-borgar í Englandi
þar sem einvalalið úr öllum heims-
álfum keppist um að komast að og
drekka af viskubrunnum breskrar
og alþjóðlegrar hámenningar í
bókmenntum, listum, heimspeki
og vísindum. Þessum unga stúdent
átti íslenska þjóðin eftir að kynnast
sem viðskiptafræðingnum og hag-
fræðingnum og bankastjóranum
Jóhannesi Nordal. Hann hélt síðan
áfram námi í London. Eg átti eftir
að kynnast honum betur bæði í
Cambridge og London.
Örlagamánuðurinn,
júní1944
Veturinn 1943-44 leið hjá eins og
allir aðrir vetur og hefur ekki skil-
ið eftir djúp spor í minni mínu.
Vorið 1944 bar hinsvegar ný fyrir-
heit í skauti sér: Fyrir Bretland og
alla heimsbyggðina, fyrir íslensku
þjóðina og fyrir mig sjálfan.
í fyrsta lagi gengu allir út frá
því sem gefnu, að straumhvörf
hlytu að verða í stríðinu, bresk/
bandarísk innrás á meginland Evr-
ópu og hugsanleg lok stríðsins í
kjölfarið. Þetta atriði snerti allan
heiminn. í öðru lagi var undirbúin
stofnun sjálfstæðs lýðveldis á Is-
landi, sem skyldi haldin hátíðleg á
Páttur IV
Höfundur með hið hefðbundna „pott-
Iok“ á kollinum og í höndunum vott-
orð um, að hann hafi staðist B.Sc. próf
í landbúnaði.
Gamla járnbrautarbrúin á Forth-firði.
Hópurinn sem útskrifaðist með höfundi í júní 1944.
Þingvöllum og út um alla íslands-
byggð þann 17. júní. Þetta mál
snerti djúpt alla íslendinga hvar í
landi sem þeir voru niðurkomnir
þá dagana. Og í þriðja lagi yrði
þetta síðasta ár mitt á skólabekk og
ég mundi taka lokapróf frá Edin-
borgarháskóla um vorið. Þetta síð-
asta var mitt eigið stórmál, prívat
og persónulega. Allt rættist þetta í
raun og veru á einum og sama
mánuði, júní 1944.
Lýðveldishátíð í
skoskri höfn
Aftur skal það rifjað upp, að 6. júní
1944 hófst innrásin mikla yfir
Ermarsund til stranda Frakklands
þar sem þúsundir skipa og þúsund-
ir flugvéla og tugþúsundir her-
manna tóku þátt í langmestu innrás
af sjó, sem sagan kann frá að
greina. Aðgerðin tókst fullkom-
lega og stansaði í raun og veru
ekki fyrr en yfir lauk styrjöldinni í
Evrópu nærri heilu ári síðar. Mikl-
um hörmungum, manndrápum og
eyðileggingu hefði verið afstýrt, ef
hr. Hitler hefði verið með öllum
mjalla og játað sig sigraðan jafn-
skjótt og óvígir herir voru komnir
upp á strönd Vestur-Evrópu sam-
tímis því að Rússar hertu enn róð-
urinn austanfrá.
En til hvers er að tala um það?
Það er utan við söguefnið.
Við íslendingar í Skotlandi
fylgdumst auðvitað eins og aðrir
landar með undirbúningi lýðveldis-
stofnunar heima þótt samgöngur og
fréttir væru stopular. Einhvem dag-
inn, líklega í aprílmánuði, skröngl-
aðist ég, og við fleiri, í sporvagni
niður í Leith (eða Leiðarhöfn eins
og Bjöm Th. Bjömsson nefndi hafn-
arborgina á íslensku). Erindið var í
það sinnið að greiða atkvæði um
uppsögn sambandslagasáttmálans
við Dani. Það gerðum við hjá ræðis-
manni vorum í Skotlandi, Sigur-
steini Magnússyni, á skrifstofu hans
í Constitution-stræti nr. 46, ef ég
man það rétt. Ekki hikaði ég mikið
við að setja kross við jáið þó ég vissi
vel, að ýmsum heima fyndist það lít-
ilmannlegt að segja „farvel“ við
Dani eins og á stóð hjá þeim þá.
Þegar nálgast tók hinn mikli
fagnaðardagur lét Sigursteinn kon-
súll þá frétt berast, að við útlagar í
Skotlandi ættum líka möguleika á
að halda okkar eigin lýðveldishá-
tíð á íslensku yfirráðasvæði þar í
landi og það á næstu grösum,
nefnilega á höfninni í Leith.
Svo snilldarlega bar til, að
gamli, góði Brúarfoss, sem ég
sigldi á til Skotlands í nóvember
1941, var að koma úr slipp í
Englandi og hélt síðan af stað heim
með viðkomu í Leith. Því var hag-
að svo til, að hann væri um kjurrt
þar í höfn einmitt 17. júní. Eg varð
hissa, þegar ég frétti, að enn væri
skipstjóri á skútunni enginn annar
en sjálfur Jón Eiríksson, sem var
með skipið þremur árum áður.
Nú má ekki fjölyrða allt of mik-
ið um þann ógleymanlega mann-
fagnað, sem þama fór fram á hinu
íslenska fragtskipi mitt í öllu
skipakraðakinu í „Leiðarhöfn" í
glampandi sólskini 17. júní 1944.
Svo vill til, að Jón Eiríksson sjálf-
ur skrifaði nákvæma og skemmti-
lega frásögn af þessari fljótandi
þjóðhátíð í bók sinni „Rabbað við
Laggann", sem út kom árið 1978.
Nægir að geta þess, að veisla
forkunnargóð var tilreidd með ís-
lenskum réttum, ræður voru haldn-
ar og minni drukkin. Það kom í
minn hlut að mæla fyrir minni á-
hafnar á Brúarfossi. Það tókst öm-
urlega, fannst mér, þótt fólk kæmi á
eftir og hældi mér af góðmennsku
sinni fyrir ágæta frammistöðu!
Hámark hátíðar var þegar loft-
skeytamaður skrúfaði frá útvarpi
og í eyrum glumdi ræða Gísla
Sveinssonar, forseta sameinaðs
þings, þar sem hann lýsti því yfir
af Lögbergi á Þingvöllum, að L-
land væri frjálst og fullvalda lýð-
veldi meðal sjálfstæðra ríkja
heims. Að þeim orðum mæltum
stjómaði Sigursteinn konsúll
þrisvar sinnum þreföldu húrra-
Ljósm. HEÞ
hrópi fyrir fósturjörðinni svo há-
vaðinn barst vítt um höfnina. Far-
menn ýmissa þjóða á nærliggjandi
skipum litu upp og. undruðust á-
reiðanlega hverskonar veraldar-
innar óaldarlýður þama væm nú á
ferðinni innanum skip siðaðra
þjóða.
Eg læt þessa frásögn nægja en í
bókinni um kaptein Jón Eiríksson
er miklu meira sagt og þar á meðal
lýsing Bjöms Th. Bjömssonar af
þessum mannfagnaði í stíl Heljar-
slóðarorrustu Benedikts Gröndals,
hreint listilegur samsetningur.
„Þá er unnið þetta mikla
þríggja ára stríð.
Leggstu út af, litla sál.
Leggstu út af, litla sál
og lát þig dreyma um kríð“.
Ofanskráð feginsandvarp hef ég
skrifað í dagbókina góðu 11. júní
1944 um kvöldið, dauðþreyttur en
guðsfeginn eftir að hafa þreytt
lokaprófið í lokafaginu allan dag-
inn, þann síðasta í hálfsmánaðar
prófalotu. Eg sá fram á, að ég hefði
staðist öll prófin og eftir var aðeins
útskriftarhátíðin , sem vera skyldi
þann 23. júní. Það vom sem sagt
12 dagar til stefnu.
Þetta hlé notuðum við Bjöm
Th. til að fara í kynnisferð norður í
land, heilsa upp á Hálöndin skosku
og helst vestureyjamar. Eg hafði
verið í Skotlandi í hálft þriðja ár en
ekki séð nema sáralítið af landinu
og þá helst nágrenni Edinborgar og
Glasgow. Ég hafði að vísu farið
lestarferð til Lundúna haustið
1942 og dvalið hjá kunningjum
nokkra daga.
Astæðan fyrir þessum heimótt-
arskap var alls ekki tómlæti um
Skotland og Skota, þvert á móti, ég
reyndi að kynnast landi og lýð og
þjóðmenningu eins mikið og mér
framast var unnt. Það var hinsveg-
ar samgönguleysi stríðstímans,
sem var ástæða nr.l. Túristaferða-
Iög um landið lágu gjörsamlega
niðri og vom beinlínis óviðeig-
andi. Astæða nr. 2 var ekki veiga-
minni: léttur sjóður og þörfin á að
vinna fyrir launum öllum frjálsum
stundum.
Út í bláinn
En hvað um það. Við Bjöm höfð-
um farið í ágætt hjólhestaferðalag
um páskana um SV-Skotland og
nú tókum við skyndiákvörðun að
fara norður í land. Við vissum um
almenningsrútu sem átti leið eitt-
hvað inn í Hálöndin. Við stukkum
upp í þessa rútu gjörsamlega und-
irbúningslaust og brunuðum norð-
ur yfir Forth-brúna frægu eitthvað
í norðurátt.
Þetta varð ein allra skemmtileg-
asta 4-daga ferð,sem ég hef farið,
eins og oft reynist þegar maður
ferðast út í bláinn án nokkurrar
minnstu áætlunar. Við fómm stór-
an hring um norðvestrið með lest-
um og áætlunarbílum og bátum til
skiptis. Ég sé í dagbók, að gisti-
staðir vom Killin í Hálöndunum,
Oban á vesturströndinni gegnt
eynni Mull og Airdreshaig líka á
vesturströndinni. Þaðan á strand-
ferðaskipi sikk-sakk milli eyja til
Wemyss Bay ekki langt frá Glas-
gow. Þaðan í lest austuryfir til
góðu, gömlu Edinborgar eða Auld
Reekie, Gömlu Reykjarsvælu, svo
notað sé gamalt gælunafn, sem
fbúamir nota oft um borgina sína.
Sem sagt ágætisferð.
Ferkantað pottlok
Nú leið að lokadegi í Háskólanum.
Að morgni 23. júní 1944, að lok-
inni guðsþjónustu í dómkirkju, fór
fram vegleg útskriftarathöfn í Há-
tíðarsal Háskólans. Fleiri hundruð
kandidata voru útskrifaðir, þeirra á
meðal þessir ca 20 landbúnaðar-
kandidatar. Rektor kallaði menn
upp hratt og greiðlega, rétti hverj-
um sitt vottorð í uppvöfðum
ströngli og sagði þegar hann reyndi
að koma út úr sér nafni mínu,
Hjörtur Friðrik Eldjám, að þetta
væri nú ljóti „tongue twisterinn".
Það mundi kallast tungubrjótur á
voru máli.
Ég hef skrifað um þennan mikla
viðburð í dagbókina nokkrum dög-
um síðar. Hér er glefsa:
„...Ég dubbaði mig upp í leigð-
an smóking, faldaða skikkju og
ferkantað pottlok og bar mig
mannalega. Viðstaddar voru
Mrs. Magnússon og Mrs. Þor-
varðarson. (Þetta vom frú Ingi-
björg, kona Sigursteins ræðis-
manns, foreldrar Magnúsar
Magnússonar, og Guðrún, kona
Stefáns Þorvarðarsonar, sendi-
herra í London. Hún hefur verið
gestkomandi í Edinborg þennan
dag).
Eftir athöfnina fómm við niður á
North British Hótel (fínasta hót-
el borgarinnar) þar sem beið
okkar Sigursteinn og dýrindis
hádegisverður, sem þau hjón
héldu mér til heiðurs. Eftir að
hafa labbað einusinni eftir endi-
löngu Prinsa Stræti fram og til
baka hafði ég fengið nóg af al-
manna athygli og hafði mig
heim og klæddi mig úr skrípa-
búningnum í snarheitum."
Daginn eftir rölti ég í bæinn og
lét taka mynd af mér í leigumúnd-
eringunni, m. a. þá, sem hér birtist,
og skilaði síðan flíkunum.
Þar með var lokið skiptum mín-
um við þann ágæta Edinborgarhá-
skóla að sinni. Ég sté þar ekki fæti
innfyrir dyr fyrr en nærri réttum 40
árum síðar. Þá færði ég bókasafni
skólans í 400 ára afmælisgjöf frá
gömlum nemendum á íslandi Ijós-
ritað eintak af Guðbrandarbiblíu,
sem prentuð var á Hólum 1584,
árið eftir að háskólinn var stofnað-
ur í Edinborg. HEÞ
Framhald nœst.