Norðurslóð - 17.12.2015, Qupperneq 7

Norðurslóð - 7
Um sögur af fornum Svarfdælum
Á þessu ári hefur frægasta fornkona úr hópi Svarfdælinga
verið heiðruð. í tilefni aldarafmælis kosningaréttar var
torgi við ráðhúsið á Dalvík gefið nafnið Ingvildartorg,
en þar er vísað til Ingvildar (Yngvildar) Ásgeirsdóttur
sem nefnd var fogurkinn og er persóna í Svarfdæla
sögu. Svarfdæla er raunar ekki talin með merkari
Islendingasögum, til þess er hún ekki nógu vel saman
sett, en hún er viðburðarík og er þar sagt frá ýmsum
feiknlegum atburðum og skrautlegum persónum. Á
Svarfdælu minna bæði bæjanöfn í sveitinni og götunöfn á
Dalvík, samanber Karlsá, Karlsbraut og Karlsrauðatorg,
Klaufabrekkur, Skíðabraut og Svarfaðarbraut. Þá má
ekki gleyma Hreiðarsstöðum, sem sækja nafn sitt í ekki í
Svarfdælu heldur Hreiðars þátt heimska, en hann er með
allra bestu og skemmtilegustu Islendingaþáttum. Fleiri
bæjanöfn eru sögð dregin af persónum sem nefndar
eru í Svarfdælu, líklega jafnan karlmönnum. Var því
vissulega kominn tími til að Yngvildi fögurkinn yrði
sýndur nokkur sómi og fer vel á því að það sé gert á þessu
mikla minningarári kvenréttinda.
Jónas Kristjánsson gaf Svarfdæla sögu út í bindinu
Eyfirðingasögur í Islenskum fomritum árið 1956. Þar eru
líka tvær aðrar áður ónefndar sögur sem gerast í dalnum,
Valla-Ljóts saga og Þorleifs þáttur jarlsskálds. Undir lok
inngangs nefnir Jónas að fáein skáldverk hafí verið gerð
eftir Svarfdælu. Fyrst telur hann Rímur af Þorsteini svörfúði
eftir Eirík Pálsson, óprentuð í handriti á Landsbókasafni,
og svo tvær skáldsögur sem fjalla um Yngvildi: Þýska sögu
eftir mann að nafni Zedlitz, Ingvelde Schönwang, útgefrn í
Stuttgart 1860, og loks Yngvildi fögurkinn, skáldsögu í tveim
bindum eftir Sigurjón Jónsson, 1951-52.
Löngu síðar bættist við enn eitt skáldverk í þessum
flokki, Hér liggur skáld eftir Þórarin Eldjám, 2012. 1
þeirri bók er raunar Þorleifur Ásgeirsson skáld frá Brekku
fyrirferðarmestur, sagan hefst og henni lýkur á honum,
og er Þorleifs þáttur meginheimildin. En persónur úr
Svarfdælu koma hér einnig við sögu, eins og faðir Þorleifs,
Ásgeir rauðfeldur, og líka systir hans, sem er engin önnur
er Yngvildur fögurkinn og Þorleifúr nefnir raunar Yngu.
Saga Þórarins er einkar fagmannlega samin og skemmtileg
aflestrar, einkum sá hluti sem spunninn er úr Þorleifs þætti og
greinir frá samskiptum Þorleifs við Hákon Hlaðajarl sem voru
söguleg í meira lagi. Má hvetja alla lesendur Norðurslóðar
sem áhuga hafa á svarfdælskri menningu að fomu og nýju
að lesa bókina. Vísa ég hér til ritdóms um hana eftir Gísla
Sigurðsson handritafræðing í Tímariti Máls og menningar,
4, 2013, þar sem hann segir undir lokin: „Nútímalesandi
finnur strax að hann er ekki byrjaður á neinni hversdagssögu.
Sjálfúm fannst mér það eins og að setjast við svala lind í
gróinni birkilaut eftir klungur í brunahrauni þegar ég fékk Hér
liggur skáld í hendurnar."
Saga Þórarins er sú eina af Svarfdælasögum hinum nýrri
sem aðgengileg er nútímalesendum. Rímumar af Þorsteini
svörfuði hefúr varla nokkur maður skoðað og fjarri okkur
liggur að sjálfsögðu hin þýska saga frá 1860. Eg man eftir
eintaki af sögu Sigurjóns, Yngvildi fogurkinn, í Bókasafni
Dalvíkur í gamla daga og má vera að það leynist þar enn í hillu.
En Yngvildur hefúr ekki verið gefín út aftur og er að líkindum
algjörlega fallin í gleymsku. Ætla ég nú að segja stuttlega
frá þessari sögu hér sem ég fékk lánaða í Þjóðarbókhlöðu.
Utgefandi hennar var Iðunnarútgáfan, forlag Svarfdælingsins
Valdimars Jóhannssonar. Valdimar sagði mér raunar að það
hefði einungis verið að nafni til, höfundurinn hefði kostað og
annast útgáfúna sjálfur, en líklega hefur Valdimar dreift henni
í búðir með öðmm bókum Iðunnar.
Sigurjón Jónsson fæddist 1888 í Reykjavík en ólst upp á
Húsavík. Hann mun snemma hafa fengið áhuga á skáldskap
og skriftum, en þá iðju hafði hann lengstum í hjáverkum
eins og var um flesta hans samtíðarmenn. Hann var ungur
kennari í Þingeyjarsýslu, á Tjömesi og í Aðaldal, svo bóndi
á Völlum í Saurbæjarhreppi í Eyjafírði, en þaðan var kona
hans, Rósa Jónasdóttir. Frá 1918 var Sigurjón starfsmaður
Landsbankans í Reykjavík og starfaði þar til 1952. Eftir
það bjó hann allmörg ár í Cork á Irlandi, en síðustu árin í
Reykjavík. - Ámi Sigurjónsson bókmenntafræðingur birti
grein um Sigurjón og æskuverk hans í Andvara 1996 og segir
þar: „Rithöfundarferill Sigurjóns skiptist glögglega í tvennt.
Liðlega þrítugur að aldri birtir hann tvö ævintýrasöfn, þrjár
skáldsögur og ljóðabók; en því næst gerir hann hlé um átján
ára skeið. Það er svo árið 1945 sem hann tekur, tæplega
sextugur að aldri, að senda frá sér bækur að nýju og em
það þá aðallega sögulegar skáldsögur, byggðar á íslenskum
fornbókmenntum". Þessar sögur em, auk Yngvildar, Gaukur
Trandilsson, Helga Bárðardóttir og Snæbjöm galti. Sú
síðasttalda kom út þegar höfundinn varð sjötugur, 1958, og
Ingvildur fögurkinn eins og luin birtist á kápu samnefndrar
bókar
sama ár kom stórt safn smásagna hans sem heitir Það sem ég
sá. Sigurjón Jónsson lést árið 1980.
Yngvildur fögurkinn er hárómantísk og viðburðarík
skáldsaga og má þegar sjá það ef lengd sögunnar er borin
saman við Svarfdælu að höfundur teygir býsna mikið úr
frásögninni og málar sterkum litum. - Fyrra bindi segir frá
æsku og uppvexti Yngvildar og hjúskap hennar og berserksins
Klaufa, sem raunar er fyrirferðarmest persóna í þeim hluta
verksins. Sagan hefst á því að Klaufí kemur bamungur að
Gmnd í Svarfaðardal til Þorsteins afa sína. Fyrra bindi lýkur
með því að bræður Yngvildar drepa Klaufa. Það kemur raunar
fyrir lítið því hann gengur aftur og veitir frændum sínum,
Grundarmönnum, lið með blóðugt höfuð sitt að vopni.
I seinna bindi segir frá hjónabandi Yngvildar og Skíða
sem var af lágum stigum og bar skarð i vör eftir misþyrmingar
Karls rauða, frænda Klaufa. Yngvildur var ekki fús til
ráðahags við Skíða, en setti það skilyrði að hann skyldi fylla
skarðið, og taldist hann gera það með því að taka þátt í vígi
Karls. En sonur Karls, Karl hinn ungi, hyggur á hefndir þegar
hann vex upp. Til að villa um fyrir mönnum læst hann vera
afglapi, en hefnir sín svo grimmilega. Drepur hann þrjá syni
Yngvildar og fer síðan tvisvar með hana til útlanda og selur
hana í ánauð. Jafnan spyr hann hana hvort fullt muni skarðið í
vör Skíða. Yngvildur neitar því lengi, en bugast að lokum og
segir að skarðið muni aldrei fullt verða. Þar með hefur þessi
stórbrotna kona verið beygð og hafa menn til samanburðar
bent hér á eitt af leikritum Shakespeares, raunar ekki með
þeim þekktustu, sem á íslensku hefur verið nefnt „Skassið
tamið“. „Snegla tamin“ er það raunar kallað í leikritasafni
Shakespeares í þýðingu Helga Hálfdanarsonar.
Þannig er í stuttu máli það feiknlega söguefni sem
Sigurjón Jónsson spinnur úr sína löngu skáldsögu, bindin tvö
eru samtals hátt á fímmta hundrað síður. Til að gefa hugmynd
um stíl og efnismeðferð höfundar má taka upphaf tólfta kafla
seinna bindis, Móðir. Hér leikur enn allt í lyndi með þeim
hjónum, Yngvildi og Skíða. Tekið skal fram að Möðruvellir
í Skíðadal eru nefndir í Svarfdælu sem bústaður Skíða, en sá
bær er að minnsta kosti ekki þekktur á síðari öldum:
„ Hún lýtur niður að læknum og leitar að skuggsjánni. Ein
situr hún hér og greiðir ár sitt bœði mikið og fagurt. Fagrir
þjóta ftngur um gullinn hadd. Fögur er konuhönd sú, sem á
kambinum heldur. Fagran vanga á Fögurkinn enn. Og enn er
Yngvildurfegursta húsfreyjan í sveitinni eftir tólf ára hjúskap
og búskap að Möðruvöllum í Skiðadal.
Eldfjör œskunnar og leiftrandi fegurð í snöggum
viðbrögðum ungmeyjarinnar er að vísu að mestu horfið. I
þess stað er komin meiri ábyrgðar/ilfinning, athygli og varúð
í svipinn, stilling ogfesta íframgöngu hinnar góðu húsmóður,
sem allir treysta.
Gamalt steinasörvi glitraði á hálsi Yngvildar. Kvensilfur
átti hún eigi mikið né gull. Möðruvallahjón voru talin
fátæk.og var því um kennt ,aó Skíði vœri meiri hestamaður
og gleðimaður en búmaður og meiri verkmaður hjá öðrum en
sjálfum sér. Samt vegnaðiþeim vel, ogþau voru hamingjusöm.
Gott var imdir bú í Skíðadal og Möðruvellir voru mikið
jarðnœði og farsœlt. “
Sannarlega er þetta falleg mynd, einna líkust þeim
rómantísku Hollywoodmyndum sem fólk horfði tíðum á sér
til ánægju fyrir nokkrum áratugum.
Sigurjón bregður út af sögulokum Svarfdælu að því er
að Yngvildi lýtur. Þar er hún niðurlægð, svo að hvorki Skíði
maður hennar, Ljótólfur á Hofi né Karl vilja við henni taka
eftir að hún er leyst úr ánauð . „Kunna menn það ei að segja
hvort hún hefir gift verið en sumir segja að hún haf tortýnt
sér af óyndi, “ segir Svarfdæla. I sögu Sigurjóns er annað uppi
á teningnum: Yngvildur hefúr í seinni herleiðingu sinni hitt
kristniboðann Þorvald víðförla á fömum vegi og numið af
honum boðskap um fyrirgefningu og það að kunna að stjórna
skapi sínu. í Hróarskeldu hafði hún svo náð fundi prests og
þar var hún skírð til kristinnar trúar. Nú segir hún Karli að
hún vilji vera ambátt Jesú Krists og þjóna honum einum. Þetta
veldur Karli vonbrigðum því þessi kona var ekki sú Yngvildur
sem hann áður þekkti. „ Ogþessa konu hafði hann eigisigrað,
heldur Hvíti Kristur. “
Það er líklegt að saga Sigurjóns Jónssonar um Yngvildi
hafi fallið mörgum lesendum veH geð á sínum tíma, svo litrík
og rómantísk sem hún er, hversu sem færi nú ef hún yrði lögð
á borð manna. Má vera að hún yrði þá einkum talin bam síns
tíma, eins og flest fyrri tíðar listaverk.
Samtímaritdómar um Yngvildi fögurkinn sem ég hef séð
em lofsamlegir. Um fyrra bindið ber gagnrýnendum saman að
lýsinguna á Klaufa beri hæst. Helgi Sæmundsson er þeirrar
skoðunar að sú mannlýsing hafi höfúndi tekist best, „ og er hún
þó langsamlega vandasömust. Hann gerir Klaufa að barni og
trölli í senn og tekst það svo vel að lesandinn fœr innilega
samúð með þessum kynlega óhappamanni, sem minnir helst
á Lenna Johns Steinbeck í Músum og mönnum. Myndin af
Yngvildi er einnig vel dregin, en samt á hún áreiðanlega eftir
að stœkka og dýpka. “ - Það er eftirtektarvert að Klaufa er hér
líkt við Lenna í hinni kunnu sögu og leikriti Steinbecks, sem
hefur lifað góðu lífi til þessa dags.
Kristmann Guðmundsson ritaði um bæði bindi
Yngvildarsögu. Hann samdi sjálfúr rómantískar sögulegar
skáldsögur og kunni vel að meta hvemig Sigurjón fór með
efni sitt. Um fyrra bindið segir hann að nokkrar mannlýsingar
séu ágætar. „ Sjálfar
aðalpersónurnar,
Yngvildur og
Klaufi, eru að vísu
stórfenglegar að
efnivið, einkum Klaufi,
en á þeim smávegis
smiðagallar. “ Ekki
skýrir ritdómarinn
þessa galla nánar, en
segir að lesandinn
gleymi þeim að
mestu, „sökum hins
dramatíska þróttar og
frásagnargleðinnar er
ber söguna uppi. “
Um seinna bindið
segir Kristmann að
sagan hefjist þar
og stækki allmikið,
höfundur nái sterkari tökum á persónunum og hin dramatíska
dirfska hans njóti sín til fulls. Þó tekur ritdómarinn fram
að höfundur „ virðist yfirleitt kœra sig kollóttan um
raunveruleikann. Mannlýsingar hans eru sumar algjörlega
óraunhlítar...En þœr eru jafnan samkvœmar sjálfum sér
og sögunni, höfundi tekst að gera þœr sannar, á Iíkan hátt
og góðar þjóðsögur gera tröll trúianleg. Aldarfarslýsing
bókarinnar er spunnin af sama toga. Hún minnir á naivistiska
svarthvítarteikningu, en nœr tilgangi sínum og er ágœtlega
samhœfð persónum og frásögn. “ - Hér er bent á það
að sagan sé fremur ævintýri og þjóðsaga, goðsögn, en
raunsæisleg skáldsaga. Þetta liggur raunar í augum uppi og er
í samræmi við Svarfdælu sjálfa. Kannski væri hægt að búa til
sálfræðilega ástar- og harmsögu úr þessum efniviði, en það
yrði annars konar bók en Yngvildur fögurkinn.
Það er langt bil á milli sögunnar um Yngvildi fögurkinn
eftir Sigurjón Jónsson og sögu Þórarins Eldjáms um Þorleif
frá Brekku og frændur hans. Er það að vonum, svo mikill
er aldursmunur höfundanna og ólík sjónarmið þeirra og
aðferðir sem sagnaskálda. Annar er einlægur rómantíker
og alvörugefínn, hinn gamansamur, íronískur, bregður
á leik með efnivið sinn. En hvor með sínum hætti minna
þessar bækur á að við eigum góðan arf þar sem eru fomar
sögur af Svarfdælum. Mættu þær enn reynast skáldum og
rithöfundum kveikja í athyglisverð verk.