Land & synir - 01.08.1996, Blaðsíða 4

I n n g a n g u r
Glötuð draumsýn
Ég hef lengi átt mér draum um sérstaka
tegund kvikmynda, sem sjaldan bregður
fyrir i dagskrá sjónvarpsrása og aldrei í
sýningarsölum bíóhiísa. Þessar kvikmyndir
voru einu sinni kallaðar heimildarmyndir.
Þœr tengdust hugmyndinni um að uppgötm
bœði hinn stóra heim og umhverfið næst
sér, skitja og skilgreina. Nú getur maður
varla látið slíkt orð eins og heimildarmynd
út úr sér. Gamla draurnsýnin mín er brak
úr gömlu fleyi á sjávarströnd, sem hefur
skolað á land ásamt gömlu rusli. Að tala
um heimildarmyndina í dag hljómar eins
og fara að syrgja gamlan tíœring, sem
aldreifer aftur á sjó, en væri kannski hægt
að klastra saman og setja á safn. Og að
kenna einhverjum um er eins og að kenna
veðurstofunni um veðrið.
Samt sakna ég heimildarmyndarinnar
eins og hún átti að verða. Og enn finnst
mér að heimildarmyndin sé einmitt það
sem vantar í nútímanum. ískjóli sjónvarps
hefur ýmislegt orðið til sem minnir á heim-
ildarmyndina, en hin hreina og óspillta
heimildarmynd (ef svo mœtti að orði kom-
ast) hefur í raun og verti ekki fengið tœki-
fœri enn. Þá er ég að tala um heimildar-
myndina, sem lifir sjálfstœðu lífi eftir að
atburðirnir eru liðnir, eftir að tískan er
breytt, eftir að hagsmunirnir em gleymdir.
Þrátt fyrir öll afkvæmin, fréttamyndir,
ferðamyndir, viðtalsþœtti, náttúrulífs-
myndir, stjömuportret og sölumyndir, getur
hún varla talist hafa fengið að þroskast
sjálf.
Þorsteinnjónsson
Hvað er heimildarmynd?
Sýna hvernig aðrir lifa
Fyrst eftir að leiðir skildu með leiknu
myndinni og heimildarmyndinni mátti líta á
hlutverk heimildarmyndarinnar, að sýna fólki
á einum stað, hvemig fólk á öðrum stað lifði.
Leikna myndin tók við skemmtihlutverkinu en
heimildarmyndin fræðsiunni.
Ólíkar tegundir heimildamynda
Leikna myndin skiptist svo upp í flokka,
sorgarmyndir, gamanmyndir, spennumyndir
o.s.frv., og festist í ákveðinni lengd og bygg-
4 Landc&yyrar
ingu. Heimildarmyndin greindist aftur á móti í
allar tnögulegar áttir og form. (Stöðlun á
lengd kemur reyndar upp seinna en aðeins
vegna tilbúinna þarfa siónvarpsdagskrárinn-
ar).
Raunsæi
Aðferð heimildarmyndarinnar er að forðast
tilbúnar sögur og sviðsetningu. Efnistökin eru
engum takmörkum háð meðan notað er efni
úr raunveruleikanum. Menn sem létu tökuvéi-
ina ganga í þrjár mínútur án þess að líta í
gluggann, framkölluðu og steiktu filmuna í
bakaraofni í tuttugu mínútur, gátu með
nokkrum rétti kallað sig höfunda heimildar-
myndar. Á hinum endanum voru menn að
“endurskapa" sögulega aburði með aðferðum
leiknu myndarinnar og kölluðu afkvæmið
leikna heimildamynd. Aðferðir heimildar-
myndarinnar eru þó alltaf með einhverjum
hætti tengdar við raunsæi. Þegar menn hafa
viljað gefa leiknu myndunum sínum meiri trú-
verðugleika hafa þeir farið út úr stúdíóinu og
tekið myndir af fólki við dagleg störf eins og í
heimildarmynd. Ágætt dæmi Jörðin skelfur
(I.a terra trema) eftir Vittorio de Sica.
Innbyggður trúverðugleiki
Meðan leikna myndin hefúr verið gagnrýnd
fyrir fals, hefur heimildarmyndin haft yfir sér
óspjallaðan svip sannleiksgyðjunnar. Til henn-
ar hafa menn leitað í uppreisn gegn lygavef
leiknu myndanna tii að nálgast sannleikann.
Sannleikurinn er hins vegar sá, að einmitt
þetta flekkleysi heimildarmynarinnar, hefur
miskunnarlaust verið notað til að lagfæra
raunveruleikann í áróðursskyni. f seinni
heimstyrjöldinni voru heimildarmyndir stór-
kostleg pótemkintjöld. Leikna myndin var
gagnslaus í því stríði.
Heimildarmyndin og sannleikurnn
Mynd segir meira ein þúsund orð. Myndin
lýgur ekki. Hversu oft heyrast ekki þessir fras-
ar. Og þar komutn við að því skrýtna. Heim-
ildarmyndin lýgur meira en nokkur önnur teg-
und kvikmynda. Leiknu myndirnar eru lygi
sem verður sannleikur. Heimildarmyndir eru
sannleikur, sem verður lygi. Þó þær séu búnar
til úr sannleikskornum. Ekkert form gefur
eins mikil færi á því að beita hálfsannleik og
skrumskæla sannleikann.
Akkilesarhæll heimildarmyndarinnar
Vandamáf heimildarmyndarinnar er að
hún virðist vera sönn. Ég gerði einu sinni
heimildarmynd ásamt Ólafi Hauki Símonar-
syni, sem hét “Fiskur undir steini.” Allt ætlaði
vitlaust að verða við sýningu myndarinnar, og
margir tóku efni hennar nærri sér. Það fréttist
af manni suður með sjó, sem var laminn í
klessu vegna þess að hann líktist öðrum höf-
unda. Þessi mynd sýndi dæmigert sjávarpláss
á íslandi og varpaði fram spurningum um það
hvemig hlúð væri að menningarlífinu (í víðum
skilningi) á staðnum. Við gerðum fjórar eða
fimm myndir af þessu tagi og í hvert skipti var
umræðuþáttur á eftir þar sem mætir menn út-
skýrðu fyrir fólki að myndin segði ekki allan
sannleikann (frá sjónarmiði stöðvarinnar
(RHV)). Endirinn varð sá, að þessi starfsemi
var stöðvuð. Sannleiksgildið er akkilesarhæll
heimildarmyndarinnar.
Sjónvarpið hafði
breytt merkingu orðsins
Annað var athyglisvert við umræðuna um
Fisk undir steini. Að fram kom óvenjuleg
skoðun gerði hana að minni heimildarmynd í
augum einhverra. Sjónvarpið var búið að
helga sér orðið, sem átti við um fréttamynd,
sem sýndi almennt viðurkenndan “sannleika.”
Annað sem einhverjum fannst gera hana að
minni heimildarmynd var, að hún sýndi ekki
gamalt efni. Að heimildarmynd sýni eitthvað
gamalt efni er ríkjandi hugsunarháttur, hklega
vegna nafhsins. Sú hugmynd styrkist ennfrem-
ur með því, að í sjónvarpinu er “núið”, en
heimildarmyndirnar, sem hafa verið teknar á
löngum tíma og unnar á löngum tíma, eru
“gamlar.”
Sjónvarpið tekur við
hlutverki heimildarmyndarinnar
Áður var heimildarmyndin sýnd í bíói eða í
sýningarsölum, þar sem fólk naut fróðleiks
um það hvernig aðrir lifðu. Sjónvarpið tók við
þessu hlutverki, þ.e.a.s. að líta út um glugg-
ann. Og þegar maður h'tur út uin glugga, vill
maður ekki endilega sjá matreiddan þátt um
það sem ber fyrir augu. Maður vill fá að sjá
það sem er fyrir utan núna og sjá það eins og
það er. Aðferð heimildarmyndarinnar er að
fara út um allt og setja saman verk um veru-
leikann. Bam sleppur út um hlið á garðinum.
Kemst það út á götu? Móðirin leitar á vitlaus-
um stað. Drukkinn ökumaður beygir inn göt-
una. Spennandi sýn með skoðun, sögu og
jafnvel pólitík. En sjónvarpið er meira gefið
fyrir að stinga tökuvél út um gluggann og sjá
“það sem ber fyrir augu.” Matreiðslan á ekki
eins vel við sjónvarpið. Bæði tekur hún tíma
og er eldfimari. Sannleiksgildið kemur til um-
ræðu. Fælni sjónvarpsins við heimildarmynd-
ina er þannig séð ótti við sannleikann - eða
ótti við að beita sannleiksvopninu.
Heimildamyndin
útigangsmaður eða niðursetningur
Þó sjónvarpið hafi orðið eina heimili heim-
ildarmyndarinnar er hún enginn aufúsugestur
þar. Að sýna heimildarmynd með skoðun og
lífssýn kaílar á deilur. Var þetta rétt túlkun á
veruleikanum? Sjónvarpið hefur tilhneygingu
til að víkja sér undan shkum deilum og losna
við að túlka of mikið eða skilgreina. En á
meðan heimildarmyndin hefur ekki eignast
annan farveg hefur hún verið útigangsmaður
eða í besta falli eins konar niðursetningur hjá
sjónvarpinu.
Áhugavekjandi efni
Frumskilyrði í öllu heimildaefni er að verk-
ið veki áhuga þeirra sem hvorki hafa áhuga á
miðlinum né efninu. Ef það tekst ekki er eng-
inn tilgangur með því að gefa það út. Það þarf
að vera skiljanlegt og aðgengilegt fyrir aðra en
innvígða.
Bygging sem leiðir
til einingar og heildar
Blaðagrein þarf að vera heild með upphafi
og endi. Og hún þarf að hafa einhverskonar
byggingu. Efniviðurinn getur verið skrifaður
texti, tilvitnanir, dæmi, sögur, brandarar,
skýringar, forsendur o.s.frv. Nákvæmlega
sama krafa er gerð til heimildarmyndarinnar.
Hún er að því leiti skyld grein eða ritgerð í
bókrnennmm.
Persóna í baráttu
Það sem vekur áhuga lesandans eða áhorf-
andans er það mannlega. Að sjá einhverja per-
sónu, sem á við vanda að etja - að sjá persón-
una leysa vandann eða mistakast. Það er svo
einfalt. Það verður að vera aðalpersóna og les-
andinn (eða áhorfandinn) gerir hennar til-
finningar að sínum á meðan hann kannast við
aðstæður hennar og/eða tilfinningar. Til þess
að myndin veki tilfinningar, þarf að vera fyrir
hendi barátta. Án baráttu engin spenna. Án
hennar er myndin eins og bíll án mótors. Að-
alpersóna heimildarmyndar geturverið maður
eða dýr, hópur eða jafnvel þjóð. En það er
einhver mannleg tilfinningavera, sem áhorf-
andinn getur hkað við eða hatað. í Borgar-
symfóníu Ruttmans reynir hann að gera
Berh'n að aðalpersónu. Það er ekki hægt. Að
minnsta kosti hafa slíkar myndir ekki þann
slagkraft, sem kvikmyndin getur haft, ásamt
systrum hennar bókmenntum og leiklist.
Kjaminn er sá, að þar sem ekki er hægt að ná
persónufegum vinkh vantar sjónhomið fyrir á-
horfandann.
Heimildarmyndir era ekki um staði. Þær
eru um fólk. Hugsanlegt er að mynd um fólk á
ákveðnum stað lýsi umhverfinu svo skemmti-
lega að hún geti talist fjalla um staðinn. En
staðurinn er eftir sem áður fyrst og fremst um-
hverfi. Mikið af myndum, sem sagt er um að
fjalli um staði, em ekkert annað en safn sýnis-
horna af mismunandi umhverfi. Þar væri
kannski einmitt hægt væri að gera heimilda-
myndir um fólk. Sama er að segja um ýmis
fyrirbæri. Heimildarmynd er ekki um íþróttir
eða menntun, svo dæmi sé tekið. Slíkum
myndum hættir til að vera samsafn af umhverfi
og breytir þá engu þó persóna þular birtist
öðm hvom í mynd.
Heimildarmyndin hefur skoðun
Heimildarmynd er gerð í einhverjum á-
kveðnum tilgangi. Hún rökstyður fullyrðingu
(skoðun, boðskap) sem höfundur vill skilja
eftir í huga áhorfanda. í mörgum sjónvarps-
þáttum er látið í það skína að þátturinn hafi
ekki boðskap. En ef efnið virkar með ein-
hverjum hætti á áhorfanda kemur fram skoð-
un. Og það er betra að hún sé meðvituð. Ef
svo er ekki, virkar myndin eins og mistök. Að
ímynda sér, að um enga skoðun geti verið að
ræða er eins og að halda því fram að al-
mannarómur sé sama og skoðanaleysi. Sam-
setningurinn “Þjóð í hlekkjum hugarfarsins”
nálgast það að teljast heimildamynd hvað þetta
varðar.
Persónuleg sýn
Heimildamyndin er persónuleg sýn höfund-
ar. Hún er list og hefur persónuleika höfundar
í sér. Hún þekkist af handbragði höfundarins.
sem gemr komið fram á svo ótal vegu, í kvik-
myndtökunni, klippingunni, frásögninni
os.frv. Ferðaþættir Ómars Ragnarssonar um
ótrúlega óskyfd og margvísleg málefni í sömu
andránni nálgast sýn heimildarmyndar vegna