Land & synir - 01.05.1998, Blaðsíða 8

Lífveran á klippiborðinu
íþessn spjalli rœða Sigurjón Baldur Hafsteinsson mannfrœðingur og ÞorvarðurÁrnason kvikmyndagerðarmaður
grundvallarspurningar um náttúru kvikmynda og veltaþví meðal annars fyrir sér hvort hin hefðbundna skipting á
megingerðum kvikmynda, ísögumyndir (narrative), heimildarmyndir (documentaries), tilraunamyndir (avant-garde) og
hreyfimyndir (animation) þjóni nokkrum öðrum tilgangi en þeim að takmarka svigrúm kvikmyndagerðarmanna til
sköpunar.
SBH: Telur þú að hcegt sé að rceða um eitthvað sem
heitir tilraunakvikmynd sem sérstaka tegund
(genre) kvikmynda? Eru ekki allar kvikmyndir
tilraunakvikmyndir?
ÞÁ: Það er hæpið að tala um tilraunakvikmyndir sem
"deilitegund" (genre) kvikmynda í sama skilningi og t.d.
vestra eða gangstera-myndir. Slíkt gæfi til kynna að
tilraunamyndirnar væru undir aðrar kvikmyndir settar
og það get ég engan veginn samþykkt! Venjan er að líta
á tilraunakvikmyndir sem sérafmarkaðan flokk og þá
jafnframt sem einn af þremur (eða fjórum) megin-
gerðum kvikmynda, það er sögumyndir, heimildar-
myndir, tilraunamyndir og hreyfimyndir - en þessi
síðasttaldi flokkur vill nú raunar oft gleymast. Hugsunin
með ofangreindu er þá sú að hver þessara flokka eða
ntegingerða lúti sínum eigin lögmálum - þeir séu hver
um sig nánast sjálfstætt listform, þótt þeir notist við
sama miðil, kvikmyndafilmuna. Og það er vissulega
nokkuð til í því þar sem stefnumiðin, aðferðirnar,
stflbrögðin og efnistökin geta verið býsna ólík. Þá getur
það jafnframt verið kostur fyrir jaðarstarfsemi á borð
við tilraunakvikmyndagerð að halda í lengstu lög fram
sjálfstæði sínu gagnvart hinum flokkunum - einkum þá
sögumyndinni - sem eru margfalt öflugri hvað
framleiðslu, dreifingu og áhorf varðar, svo ekki sé
minnst á peninga. Hitt er svo aftur annað mál hvort hægt
sé að finna nokkurn þann eðlismun sem gæti réttlætt
þessa fjórskiptingu kvikmyndalistarinnar á ótvíræðan
hátt. Sjálfur er ég fremur andsnúinn þessum
hugsunarhætti og tel þessa fjórskiptingu í rauninni fyrst
og fremst vera geðþóttaákvörðun - hún styðst ekki við
neitt í eðli kvikmyndarinnar, þetta er bara eitthvað sem
menn hafa komið sér saman um að gera. Til lengri tíma
htið held ég að þetta muni koma niður á kvikmyndinni
sem hstformi - og hafi raunar þegar gert það um alhangt
skeið. Þú spyrð hvort allar kvikmyndir séu ekki
tilraunamyndir - ég myndi svara að allar kvikmyndir
hefðu möguleika á því að verða tilraunamyndir og þá
óháð því hvert viðfangsefnið er - saga, heimild eða
hugarfóstur sem öðlast líf í Oxberry-standinum.
SBH: Það er í þessum skilningi sem ég sþyr þig
hvort allar kvikmyndir séu ekki tilraunakvikmyndir.
Þú helclur þvt hin vegar fram að þcer feli einungis í
sér möguleikann á því að verða að slíkri gerð mynda.
í framhaldi af því hlýtur sú sþurning að vakna hvað
það er sem gerir kvikmyndir að tilraunakvik-
myndum?
ÞÁ: Tilraunakvikmyndir eru af ótal stærðum og
gerðum og það er afar erfitt að benda á einn
samnefnara þeirra allra. Sjálft orðið ''tilraunamynd'' er
eins konar safnheiti yfir allar þær myndir sem ekki
verða settar í aðra flokka - hugtakið er þ.a.l. býsna
merkingarlaust sem shkt. En ef þú vilt einfalt svar - og
kannski er ekki um annað að ræða - þá myndi ég nefna
orðið "frelsi” sem höfuðeinkenni á tilrauna- eða
framúrstefnukvikmyndum. Þá yrði ég strax að bæta því
við að þetta er varasamt hugtak sem mjög auðvelt er að
misskilja eða misbeita í þessu samhengi. í mínum huga
getur ekkert listaverk verið til án forms - það er formið
sem ræður úrslitum um það hvort verkið heppnast eða
ekki. Formið stendur þó aldrei eitt og sér því það er á
aðra höndina samfast efniviðnum en á hina niðurneglt
við tæknilega úrvinnslu. Galdurinn er að velja efninu
form við hæh (eða öfugt) og forminu úrvinnslu við hæfi
(eða öfugt) en það sem tilraunakvikmyndir hafa hér
fram yfir sögu- eða heimildarmyndir er að val á formi
(o.s.frv.) er nánast engin takmörk sett. Það eru engar
formúlur til í tilraunamyndum, engar "platónskar
frummyndir" um það hvernig kvikmynd eigi að vera.
Þetta frelsi gildir einnig um val á efnivið og að hluta hl
um tæknilega úrvinnslu - þar er allt Ieyhlegt sem tæknin
á annað borð leyfir. En þegar allt þetta þrennt - efni,
form og úrvinnsla - er teidð saman þá fara viss höft að
koma í ljós því það er engan veginn sama hvernig
samtvinnun þeirra fer fram. Eisenstein líkti
kvikmyndinni oft á tíðum við lífveru og þá í þeim
skilningi að allir þættir hennar þyrftu að mynda eins
konar "organíska heild" ef hún ætti að hfa á tjaldinu.
Þetta gildir auðvitað um allar tegundir kvikmynda en
skiptir kannski mestu máh fyrir tilraunamyndimar því
frelsið þar er nánast algjört og því enn meiri hætta á að
þessi organík á einhvern hátt glatist - ofuráhersla á
formið getur breytt því í spennitreyju en dýrkun á
frelsinu sem slíku getur auðveldlega Ieitt til einhverrar
formleysu sem á lítið skilt við listræna hugsun. Hér
mætti skjóta því að að fullkomin formleysa, sem væri af
ásetningi búin til sem shk, væri óneitanlega algerlega
sjálfri sér samkvæm og þ.a.l. kannski fullkomnasta
"form" sem menn gætu búið til - en ég veit þó enn ekki
til þess að slíkt hafi heppnast nema fyrir tilviljun eða
slembilukku.
SBH: Þú gerirþví skóna aðflokkun á kvikmyndum
geti komið niður á kvikmyndinni sem listformi og
hafi í raun gert það um allangt skeið. Getur þií
útskýrt þetta nánar og þá með sérstakri vísan til
tilrauna- og heimildarmynda?
ÞÁ: Eins og ég vék að hér áðan, þá sé ég í sjálfu sér
engan eðhsmun á þessum (meintu) flokkum kvikmynda
og þ.a.I. eru ahir flokkadrættir þeirra á milli, mér meira
eða minna óskiljanlegir. Tilraunamyndir og
hreyfimyndir hafa frá upphafi vega átt mikla samleið og
á svipaðan hátt getur tilraunamyndin einnig "runnið
saman" við sögu- eða heimildarmynd ef viljinn er fyrir
hendi. Þeir múrar sem menn ltafa byggt - og þá
sérstaklega á milli tilraunamyndar og sögumyndar -
leiða til gagnkvæmrar "ghettó" myndunar:
tilraunamyndin einangrast í fjármagns-, dreihngar- og
áhorfsleysi en sögumyndin staðnar vegna ímyndaðra
reglna, formúlna og hvers kyns annarra hafta. Ég held
að ég sé tæpast einn um þá skoðun að kvikmyndalistin
hafl fremur verið á niðurleið síðustu áratugi heldur en
hitt. Ef sú er raunin (það er erhtt að vera vitur nema
eftirá) þá detta manni ýmsar skýringar í hug sem of
langt mál yrði að rekja hér en ég er þó ekki frá því að
ákveðin uppstokkun á miðilinum sé löngu orðin
tímabær. Einn mikilvægasti hðurinn í shkri uppstokkun
væri að brjóta niður þessa múra sem reistir hafa verið
og þannig hleypa nýju lífi í allar birtingarmyndir
kvikmyndarinnar. En ef við htum sérstaklega til íslands,
þá mætti til að byrja með kannski setja fram þá öllu
hógværri ósk að hér yrði eitthvað gert til að koma
tilraunamyndagerð yfirhöfuð á fót, t.a.m. með því að
skapa þær aðstæður sem gerðu ungu kvikmyndagerðar-
Erfiðisvinna sálarinnar
frh. afhls. 7
eða hœfileika til aðgera slíkar myndir. Þú minnist á
fagurfrœði en þarna finn ég einnig fyrir
sameiginlegum viðfangsefnum; samskiptum for-
eldris og barns, dauðanum og kœrleikanum.
Nálgastu viðfangsefnið út frá þema eða myndrœnt
þegar þú undirbýrð mynd? Hvar hefst ferlið?
SOKUROV: Ég geng út frá tilhnningum, það sem heillar
mig mest eru þær tilfinningar sem aðeins andlega
þenkjandi manneskja hefur: tilfinningar kveðjustunda
og aðskilnaðar.
SCHRADER: í jaþanskri list er til hugtakið mono no
aivare - hinn sceti daþurleiki, áncegja endalokanna,
haustsins og þess að horfa á laufin falla.
SOKUROV: Fyrir Rússum eru sætur dapurleiki og
ánægjulegar kveðjustundir ekki mögulegar. Harmurinn
er fyrir okkur djúp, lárétt tilfinning. Hann hittir þig
djúpt, sterkt og á afar sársaukafullan hátt.
SCHRADER: Gamall kennari minn sagði eitt sinn að
allt sem vœri innan ramma vœri list. Þegar bolli er
rammaður inn er hann ekki lengur bolli heldur list.
SOKUROV: Ég er ósammála. List er erfiðisvinna sálar-
innar. Og bolli er ennþá bara bolli. Saga listamanns-
sálarinnar er afar dapurleg. Þetta er afar erfið og
stundum óskemmtileg vinna fyrir okkur öh.
8 Land&synir
SCHRADER: Eitt af því sem oft kemur uþþ í
umrœðum um myndir þínar er málarahefðin. Eru
einhverjir sérstakir málarar sem hafa haft sterk áhrif
áþig?
SOKUROV: Þessi spurning snýst eiginlega um það
völundarhús sem spyrjandinn er í hverju sinni. Ég
myndi segja að það væru Rússnesku nítjándu aldar
málararnir og Rómantísku Þjóðverjarnir frá sama
tímabili, auk Rembrandts auðvitað. Ég kann einnig vel
við Ameríkanann Andrew Wyeth. Ég met þessa gömlu
málara út frá handbragðinu. Mér finnst nám undir
handleiðslu meistara vera mikilvægur hlekkur til að
verða góður hstamaður. Þessvegna tel ég að kvikmyndin
eigi ekíd svo marga meistara.
SCHRADER: Hlutverk málverksins og kvikmyndar-
innar eru nú byrjuð að renna saman í gegnum
tölvuna. Sumir málarar vinna í dag með Ijósmyndir í
tölvum. Höfðar þetta til þín, eða ertu eins og ég: of
gamall til að byrja uþþá nýtt?
SOKUROV: Nei. Eg vil ekki láta tæknina taka mig yhr, þó
að vísu notist ég við tölvur í klippingu. Hafi málverk
orðið til sem málverk með notkun ákveðinna verkfæra
tel ég að það ætti að standa. Tölvulist er allt önnur
tegund myndhstar. Við erum þá ekki lengur að tala um
hreina hst heldur eitthvað aht annað.
SCHRADER: Svo þú skaþar aðeins myndirnar í
myndavélinni en aldrei í eftirvinnslunni?
SOKUROV: Auðvitað. Sem leikstjóri hef ég alltaf skýra
sýn á mína sköpun. Handritið gengur í gegnum miklar
breytingar á tökutímanum og stundum breyhst jafnvel
merking samtala. Merking verksins breytist þá
sömuleiðis. Ég reyni að skapa og endurskapa aftur og
aftur. Það er mikilvægt að vera stöðugt á ferðinni. Hið
endanlega verk er kannski kyrrlátt en orkan sem farið
hefur í að skajta það er gífurleg.
SCHRADER: I Breakmg the Waves skóþ Lars Von Trier
kyrrlátar náttúrumyndir þar sem Ijós og skuggi voru
gerð í tölvu.
SOKUROV: Þá vorkenni ég honum.
SCHRADER: Hver eru þín viðbrögð við sýningu
mynda þinna á Vesturlöndum?
SOKUROV: í byrjun var ég afar þakklátur öllum;
áhorfendum, stjórnendum hátíðanna og starfsmönnum
þeirra. Síðar fór ég að hnna til eftirsjár vegna þess að
stundum upphfði ég mjög undarleg viðbrögð. Til dæmis
hlátur. Ég veit að Vesturlandabúar eru afar frábrugðnir
og afar einmana að sama skapi. Mun meira einmana en
Rússar. Andlegur krankleiki þeirra er meiri og
siðferðismat mjög óhkt Rússum. Þessvegna er ég enn
þakklátari hverjum þeim sem kemur og sér myndir
mínar, vegna þess að þeir upplifa svo óhkan heim og
reyna að skilja hann og sættast við hann. En þrátt fyrir
það geri ég mér grein fyrir því að ég mun aldrei skilja
hinn vesturlenska heim.