Land & synir - 01.04.2001, Síða 5

sköpun. Viðkomandi nýtur þá höf-
undaréttar að verkinu hvað varðar
framlag hans.
Takmarkanir á
höfundarétti
Þrátt fyrir að höfundaréttur sé talinn
til eignarréttar gilda ýmsar sérstakar
takmarkanir um höfundarétt, sem eru
frávik fá meginreglunni um einkarétt
höfundar til ráðstöfunar verka sinna.
Þær tegundir takmarkana sem mest
hafa gildi gagnvart viðfangsefni
þessarar greinar eru þessar helstar.
Eintakagerð til einkanota.
Almennt er heimilt, án samþykkis
höfundar eða rétthafa, að gera eintök
af verki til einkanota eingöngu, þó má
enginn gera eða láta gera fleiri en þijú
slík eintök til notkunar í atvinnu sinni.
Frá þessari reglu eru þó ýmsar
undantekningar nefndar í höfunda-
lögum einkum er varða, mannvirkja-
gerð, tölvuforrit og höggmyndalist,
nytjalist, dráttlist, tónverk og bók-
menntaverk. Undantekningar þessar
eiga þó ekki við hvað varðar högg-
myndalist, nytjalist, dráttlist, tónverk
og bókmenntaverk, nema leitað sé til
annarra manna, sem í tiiviki tónverka
og bókmenntaverka hafa atvinnu af
slíkri aðstoð. í þessu sambandi er rétt
að geta þess að hið svokallaða IHM
gjald, þ.e. gjald sem Iagt er á eintök á
auð hljóð- og myndbönd og tæki til
afspilunar slíkra banda er hugsað sem
bætur eða þóknun til rétthafa vegna
eintakagerðar sem fram fer að mestu
með upptökum úr hljóðvarpi eða
sjónvarpi. Slík eintakagerð er með
öðrum orðum heimil en rétt þykir að
bæta rétthöfum tekjumissi sem þeir
verða fyrir að þessum völdum.
Hlvitnunarheimild. Tilvitnun í
bókmenntaverk, kvikmyndaverk og
tónverk eru heimil ef hún er gerð í
sambandi við gagnrýni, vísindi,
almenna kynningu eða í öðrum
viðurkenndum tilgangi, enda sé hún
innan hæfilegra marka og rétt með efni
farið.
Heimildir vegna frétta- og
upplýsingaþjónustu. Fjölmiðlum er
heimilt í ýmsum tilvikum að birta
myndir eða teikningar af birtum
listaverkum í sambandi við fréttir af
dægurviðburðum, þó nær þessi heimild
t.d. ekki til kvikmyndar sem gerð væri í
slíkum tilgangi eingöngu.
Fjölföldunarheimildir. Um er að
ræða sérstakar heimildir sem ýmsir
aðilar, svo sem skólar og opinberar
stofnanir geta haft til þess að ljósrita og
fjölfalda verk hafi þeir aflað sér slíkrar
heimildar með samningi við samtök
höfundaréttarfélaga sem kallast nú
Fjölís.
Heimild til endurvarps útvarps-
efnis um kapalkerfi. Hafi verki verið
útvarpað beint eða um gervihnött, má
án sérstaks leyfis rétthafa, endurvarpa
til almennings um kapalkerfi enda sé
verkinu endurvarpað óbreyttu og
samtímis upphaflegri sendingu.
Rétthafar geta þó krafist þóknunar
nema um sé að ræða endurvarp til
kapalkerfis sem tekur til færri sam-
tengdra aðila eða íbúða en 25. Slík
krafa verður aðeins gerð af samtökum
rétthafa á þessu sviði.
Heimildir til útleigu og lána
verka. Almennt er heimilt að leigja og
lána (bókasöfn) bókmenntaverk. Hins-
vegar er slíkt ekki heimilt gagnvart
kvikmyndaverkum og tónverkum,
nema með heimild rétthafa.
Sýningar myndverks í sjónvarpi
eða kvikmynd. Eiganda myndverks
(sem getur auðvitað verið annar en
höfundur) er heimilt að leyfa birtingu
myndverks í sjónvarpi eða kvikmynd
enda sé myndin aðeins aukaatriði í
efni kvikmyndar eða sjónvarpsdag-
skrár. Ennfremur er sjónvarpsstöð
heimilar slíkar birtingar hafi hún
samið um slíkan rétt við samtök
myndréttarhafa sem nú nefnast Mynd-
stef.
Hversu lengi gildir
höfundaréttur?
Almenna reglan er sú að höf-
undaréttur að verki gildir í 70 ár frá og
með næstu áramótum eftir lát
viðkomandi höfundar. Hafi höfundar að
verki verið fleiri en einn telst
vemdartími frá næstu áramótum eftir
lát þess höfundar er lengst lifir.
Sérregla gildir um kvikmyndaverk á þá
Ieið að ofangreint 70 ára tímabil telst
frá næstu áramótum eftir lát þess sem
lengst lifir af eftirgreindum höfundum
kvikmyndaverks, aðalleikstjóra,
handritshöfundar (þ.m.t. höfundar
samtalstexta) og tónhöfundar enda sé
tónlistin samin sérstaklega til afnota í
kvikmyndaverkum.
Eftir að ofangreindum vemdartíma
lýkur er almenna reglan sú að öllum sé
heimil notkun viðkomandi verks.
Verkið er þannig orðið að almanna eign
(enska Public Domain) sem auðvitað
felur það í sér að enginn getur krafist
einkarétttar yfir því. Hinsvegar getur
stofnast sjálfstæður höfundaréttur að
aðlögun á viðkomandi verki t.d. þegar
kvikmyndahandrit byggir á gamalli
skáldsögu, þá á höfundur handritsins
höfundarétt á þeim hlutum þess sem
frá honum koma.
Framsal höfundaréttar -
aðiljaskipti að
höfundarétti.
Aðiljaskipti að höfundarétti geta að
meginstofni orðið með femum hætti,
með framsalsamningi, erfðum, hjúskap
eða í afimörkuðum tilvikum með full-
nustu skuldheimtumanna. Þess ber þó
að geta að höfundaréttur sem slíkur er
ávallt séreign höfundarins meðan
hjúskapur stendur og hann er lífs en
hinsvegar teljast tekjur af höfundarétti
til hjúskapareignar. Að höfundi látnum
telst höfundaréttur til hjúskapareignar.
Lögsókn skuldheimtumanna og aðfór
(fjárnám) í höfundarétti er óheimil
nema í því tilviki að um sé að ræða
aðila (skuldara) sem fengið hefur til
sín rétt með samningi við höfund og þá
því aðeins að skuldaranum hafi verið
heimilt að framselja réttinn til þriðja
aðila.
Um framsalssamninga höfunda
verður fjallað í næstu grein minni svo
að ekki verður fjallað nánar um það
efni hér.
Úrræði til verndar
höfundarétti - brot gegn
höfundarétti.
Áður er vikið að því að höfundaréttur
er talinn til eignarréttar og eru viðurlög
við brotum gegn honum í samræmi við
það. Þannig varða aðgerðir sem bijóta í
bága við einkarétt höfundar t.d.
gagnvart birtingu og eintakagerð verka
hans, sektum eða fangelsi allt að 2
árum. Ýmis önnur brot gegn höfunda-
rétti varða sömu refsingu en of langt
mál er að telja þau upp hér. Ennfremur
má gera upptæka eða ónýta þá muni
sem notaðir hafa verið í sambandi við
höfundaréttarbrot, s.s. myndbands-
spólur o.s.frv. Að auki á höfundur rétt á
því að sækja skaðabætur úr hendi hins
brotlega. Skaðabætur í þessu sambandi
skiptast í tvo flokka annarsvegar
almennar fébætur og hinsvegar
miskabætur. Fébætur eiga bæta það
íjártjón sem höfundur hefur orðið fyrir
af völdum brotsins en miskabætur það
ófjárhagslega tjón sem höfundur hefur
mátt þola vegna brota gegn sæmdar-
rétti hans. Miskabætur koma því fyrir
andleg sárindi, vanlíðan, hneisu o.þh.
í næstu greinum mínum verður
flallað um rétttindi skyld höfundarétti,
svokölluð grannréttindi höfundaréttar
en þau taka til réttinda listflytjenda
Oeikara og tónlistarmanna), framleið-
enda og útvarps- og sjónvarpsstöðva. Þá
verður einnig tekið sérstaklega á þeim
þáttum höfundarréttarins sem
sérstakir eru um kvikmyndir og ekki
hefur verið fjallað um í þessari grein.
Loks verða reifaðar helstu tegundir
samninga á þessu sviði.
"Fjárhagsleg réttindi
höfundar felast
einkum í einkarétti
hans til þess að selja
verk sitt og birta það
með einhverjum hætti
(með flutningi,
sýningu útgáfu) gegn
greiðslu. í þessu felst,
að engum öðrum
aðila er heimilt að
nýta verk höfundar í
fjárhagslegum
tilgangi án þess að
hafa fengið til þess
sérstakt leyfi
höfundarins með
samningi, sem að
íslenskum rétti getur
verið hvort heldur
sem er munnlegur
eða skriflegur. "
Land & synir 5