Morgunblaðið - 10.05.2019, Qupperneq 15

15
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 10. MAÍ 2019
Ísland fór að mestu á
mis við gufuvélina í
landi. Þegar vindorku
skútualdar þraut, þá
kom ventlavél í báta-
flotann, en vissulega
voru gufuvélar í tog-
urum og farskipum
fram til þess að Rudolf
Diesel var notaður í
skip.
Bændur varðaði lítt
um vélvæðingu, þar til Marshall-
aðstoðin færði þeim dráttarvélar. Áð-
ur urðu mestar framfarir í bændastétt
með tilkomu gúmmístígvéla. Af ein-
hverjum ástæðum voru bændur á móti
lagningu Landssíma en sögðu síðar að
þeir hefðu viljað loftskeyti Marconis.
Búnaðarsamband Kjalarnessþings
var á á móti aðild Íslands að EFTA ár-
ið 1969, vegna þess að aðildin gæti
stuðlað að þéttbýlismyndun. Hér má
hafa í huga að afurðir bænda eru seld-
ar í þéttbýli þegar sjálfsþurftarbúskap
lýkur. Aðild að EFTA var sennilega
næstmesta framfaraspor í utanríkis-
viðskiptum, á eftir aðild Íslands að
Evrópsku efnahagssvæði.
Aðild felld í þjóðaratkvæði
Það er skoðun mín að aðild Íslands
að NATO, EFTA og EES hefðu allar
verið felldar í þjóðaratkvæða-
greiðslum. Ástæður fyrir andstöðu
var ímyndað „afsal“ fullveldisréttar
því talsvert skortir á þann skilning á
fullveldisrétti að fullveldisréttur er
réttur til samninga við önnur ríki á
jafnréttisgrundvelli. Með aðild að
NATO getur Ísland farið í stríð án
hers.
Þann skilning skorti ekki árið 1944
þegar Ísland, að nýfengnu sjálfstæði,
gerðist aðili að Alþjóða-
bankanum, Alþjóða-
gjaldeyrissjóðnum og
Alþjóðaflugmála-
stofnuninni. Það var of
mikið að gerast stofn-
aðili að Sameinuðu þjóð-
unum, til þess þurfti
stríðsyfirlýsingu gagn-
vart öxulveldunum. Að-
ild Íslands að Samein-
uðu þjóðunum var
samþykkt árið 1946 og
þar með að lúta sam-
þykktum Öryggisráðs
Sameinuðu þjóðanna. Ísland hefur
aldrei átt sæti í Öryggisráðinu.
EES-samningurinn
Sennilega er samningur Íslands við
Evrópusambandið um aðild Íslands
að Evrópsku efnahagssvæði einn af-
drifaríkasti samningur sem Ísland
hefur gert.
Höfuðþættir samningsins eru
frjálst flæði vöru, þjónustu, fjármagns
og vinnuafls um evrópskt efnahags-
væði. Þess sér helst stað á Íslandi að
Íslendingar geta keypt fasteignir og
verðbréf utanlands, án þess að bera
slíkt undir ráð og nefndir.
Skipafélög geta keypt skip án þess
að leita til „langlánanefndar“ með
beiðni um leyfi. Samhliða afnámi
„leyfisveitinga“ hafa orðið stórstígar
framfarir í fjarskiptum, þar sem sím-
inn frá 1906 er grundvöllur þess sem
síðar kom.
Sennilega eru lausnir fjarskiptafyr-
irtækja meira framfaraskref við fulla
nýtingu framleiðsluþátta en tilkoma
vélvæðingar bátaflotans tæpri öld
fyrr. Einingakostnaður hefur hríð-
fallið, auk þess sem nýjar lausnir hafa
skapað ný tækifæri.
Viðskiptakostnaður á fjármála-
mörkuðum er brot af því sem áður
var, en jafnframt hafa fjármálafyrir-
tæki hannað banvæn vopn fyrir sam-
félög. Sem leiðir til aukins eftirlits-
kostnaðar!
Nú er kvartað yfir of miklum ferða-
lögum. Ástæðan er sú að verð á flug-
farseðlum hefur lækkað mikið vegna
mjög virkra bókunarkerfa. Lágur
einingakostnaður við farseðlabókanir
leiðir til aukinna ferðalaga
Mæling á virkni samnings
Það er hægt að mæla virkni al-
þjóðasamninga. Hvernig hafa samn-
ingar þróast á samningstímabilinu?
Það er erfitt að mæla virkni vegna
samkeppni, svo og vegna aukinnar
framleiðni. Samkeppni hefur komið í
stað samráðs. Ekki er víst að ASÍ hafi
áttað sig á því.
Nærtækast er að rannsaka kaup-
mátt launa á Íslandi. Frá ársbyrjun
1994 til mars á þessu ári hefur kaup-
máttur launa vaxið um 2,5% á ári.
Sennilega er þetta mesta hagsældar-
tímabil sem yfir landið hefur gengið.
Þrátt fyrir böl og alheimsstríð í milli.
Auðvitað má spyrja hvað sé EES-
samningnum að þakka og hvað sé
samningnum að kenna.
Að auki hafa stjórnvöld afnumið
vörugjöld og tolla af mörgum vöru-
flokkum. Eftir standa vörugjöld á bíla
og eldsneyti. Ekki hefur náðst að af-
nema viðskiptahindranir á nokkrum
tegundum landbúnaðarafurða. Þá má
nefna að verð á hlaupaskóm á Íslandi
er tvöfalt hærra en í Bandaríkjunum.
Sömu skór, framleiddir í Kína.
Orkupakki
Nú um stundir eru harðvítugar deil-
ur um „orkupakka“. Sá er þetta ritar
hefur lagt á sig að kanna innihald
„pakkans“ og stofnanauppbyggingu
vegna eftirlits með virkri samkeppni á
raforkumarkaði.
Rétt er að taka fram að það er ekk-
ert í „pakkanum“ um einkavæðingu
Landsvirkjunar. Þar er ekkert að
finna sem leggur skyldur á hið opin-
bera að heimila lagningu rafstrengs
frá landinu til inn- eða útflutnings á
raforku. ASÍ sem er í miklu stuði virð-
ist hafa misskilið eitthvað þegar álykt-
un um „orkupakka“ var samþykkt.
Samkeppni skilar meiri kjarabótum
en kjarasamningar.
Meginefni þessara tilskipana er að
auka samkeppni í framleiðslu og dreif-
ingu á raforku. Það eru ekki allir sem
átta sig á þeim „stórveldum“ sem
starfa á íslenskum raforkumarkaði.
Stórveldi á íslenskan mælikvarða. Svo
er aðallega einn stórflytjandi á raf-
orku, einn stórdreifandi á Suðvestur-
landi og smáir framleiðendur og dreif-
endur á landsbyggðinni. Það er
sennilegt að Orkustofnun fái hlutverk
eftirlitsaðilans, til hagsbóta og vernd-
ar fyrir neytendur. Það eru fáir neyt-
endur, sem skilja rafmagn. Nema þeir
sem eru í stuði!
Í því einfalda stofnanaumhverfi sem
er sameiginlegur vettvangur þeirra
ríkja sem ekki eiga aðild að Evrópu-
sambandinu en eiga aðild að EES og
eru í EFTA þá er ESA eftirlitsstofn-
unin fyrir EFTA-ríkin. Til að skera úr
um ágreiningsmál milli ríkja er hægt
að bera ágreiningsmálin undir EFTA-
dómstólinn. Málsaðilar fyrir inn-
lendum dómstólum geta óskað eftir
ráðgefandi áliti EFTA-dómstólsins ef
innlendir dómstólar heimila það. Með
sameiginlegum dómstól ríkja samn-
ingsins er jafnræði með deilendum.
Ekki verður séð að umgjörð orku-
mála sé á neinn hátt frábrugðin máls-
meðferð í öðrum málaflokkum, eins
og í málefnum fjármálamarkaða,
samkeppnismálum. Schengen-málum
og persónuverndarmálum. Þó er einn
munur á. Hann er að raforka er ekki
til útflutnings, eins og á við um við-
skipti með vöru og þjónustu. Hvað
sem síðar kann að verða um raforku
og það er viðfangsefni annarra samn-
inga.
Rakarafrumvarp
Það er margt í umræðu um „orku-
pakka“ sem svipar til umræðu um
rakarafrumvarpið árið 1924 og 1928.
„Átti að þolast bæjarfélaginu að
rakarastofum væri lokið upp á
morgnana klukkan sex eða sjö og síð-
an haldið áfram að raka fólk þángað
til um miðnætti?“
Um rakarafrumvarpið sagði
Skáldið mörgum árum síðar:
„Mig minnir að deilan hafi staðið
um það, klukkan hvað ætti að loka
rakarastofum á kvöldin. Ýmsir smá-
pólitíkarar og kleyfhugar lögðu þetta
mál fyrir sig sem sérfræðigrein, eða
kannski maður ætti að segja rórill. Á
einum æsingafundi um málið í Barna-
skólaportinu, þar sem líka voru
krakkar, heyrði ég og sá þektan
borgara æpa undir einni ræðunni:
Hér skal blóð mæta blóði.“
Er ekki nær að ræða grundvallar-
atriði samnings um Evrópskt efna-
hagssvæði og stofnanauppbyggingu
þess og dómstóla?
Eftir Vilhjálm
Bjarnason » Sennilega er samn-
ingur Íslands við
Evrópusambandið um
aðild Íslands að Evr-
ópsku efnahagssvæði
einn afdrifaríkasti
samningur sem Ísland
hefur gert.
Vilhjálmur Bjarnason
Höfundur var alþingismaður.
Rafmagn, fjarskipti og gúmmístígvél
Geta, hugvit og
aðlögunarhæfni
mannsins vekur
manni undrun á
hverjum degi. Öll
höfum við samt
galla og sumir eig-
inleikar okkar
geta verið til traf-
ala. Einn þeirra er
tilhneiging okkar mannfólks til
þess að bregðast við neikvæðum
hugsunum með sterkari hætti en
jákvæðum hugsunum. Sálfræð-
ingar hafa nefnt þennan galla „nei-
kvæðni-bjögun“ sem lýsir sér til
dæmis í því að ef við sjáum mynd
af einhverju sem vekur jákvæðar
tilfinningar (t.d. ungbörn) eða nei-
kvæðar tilfinningar (t.d. dauður
fugl) þá sýnir heilinn mun sterkari
viðbrögð við því neikvæða. Þetta
hafa rannsóknir í sálfræði sýnt
fram á og því hefur verið haldið
fram að þetta sé hluti af okkar
sjálfsbjargarviðleitni til að forðast
hættur.
Við erum ekki sálfræðingar og
ætlum því ekki að rýna nánar í
hvað veldur, en þessi niðurstaða er
engu að síður áhugaverð sé henni
varpað yfir á stöðu mála á Íslandi.
Enginn velkist í vafa um að skort-
ur á heilbrigðri gagnrýni getur
komið okkur í koll en engu að síður
virðist sem við höfum stundum far-
ið of langt í hina áttina á síðustu
mánuðum þegar heyrst hafa dag-
legar fréttir af átökum á vinnu-
markaði, loðnubresti og erfið-
leikum í flugrekstri og ferða-
þjónustu.
Ekki skal gert lítið úr þeim
áskorunum og áhrifum. Hvort sem
neikvæðnin hefur sigrað jákvæðn-
ina eða ekki virðist samt gott til-
efni til þess að það séu sterkar og
efnislegar forsendur til að líta á
stöðu mála með björtum augum.
Sagt er að á móti hverri neikvæðri
tilfinningu þurfi tíu jákvæðar til-
finningar eða upplifanir til að
vega upp á móti neikvæðninni svo
hér eru 10 jákvæð atriði:
1. Lífskjör á Íslandi hafa á
flesta mælikvarða batnað á und-
anförnum árum og áratugum. Til
að mynda er landsframleiðsla á
mann um 18-falt meiri en hún var
fyrir 100 árum síðan.
2. Vextir á Íslandi hafa sjaldan
verið lægri og ef horft er á vexti á
fjármálamarkaði hafa þeir aldrei
verið lægri. Seðlabanki Íslands er
í dauðafæri til að lækka vexti enn
frekar og koma þeim þannig í
samkeppnishæft horf.
3. Útflutningur Íslands hefur
margfaldast síðustu áratugi og
þar á meðal aukist um um 269% á
árunum 25 frá inngöngu í EES,
samanborið við 131% árin 25 á
undan.
4. Á sama tíma, eða frá 1994,
hefur kaupmáttur landsmanna
aukist um 86% og hefur aldrei
verið meiri.
5. Jafnvel þó að spádómar
svartsýnisradda verði ofan á er
staða Íslands til að takast á við
efnahagslega erfiðleika sterkari
en nokkru sinni fyrr. Enn er hér
viðskiptaafgangur og Ísland er
hreinn lánveitandi við útlönd.
6. Skuldastaða er almennt hófleg
og sögulega lítil, hvort sem horft er
á atvinnulífið, heimili eða hið opin-
bera sem eykur getuna til að tak-
ast á við áföll.
7. Lágmarkslaun á Íslandi voru
meðal þeirra hæstu í heiminum áð-
ur en lífskjarasamningarnir voru
samþykktir.
8. Þrátt fyrir áföll svo sem
loðnubrest og samdrátt í ferða-
þjónustu var atvinnuleysi í mars
einungis 2,9%.
9. Ferðamönnum í apríl fækkaði
aðeins um 6 prósentustigum meira
en spá Isavia gerði ráð fyrir, þrátt
fyrir fall Wow air.
10. Ísland er í 2. sæti af 146 á
lista yfir félagslegar framfarir,
mælikvarða sem „...endurspeglar
hæfni samfélags til að mæta
grunnþörfum borgaranna, stuðla
að og viðhalda lífgæðum þeirra og
skapa hverjum tækifæri til betra
lífs“.
Horft fram á veginn eru miklar
áskoranir, t.d. uppbygging nýrra
atvinnugreina, tæknibreytingar,
barátta gegn hlýnun jarðar og
öldrun þjóðarinnar. Sagan og upp-
talningin hér að ofan sýnir okkur
að við getum tekist á við þær.
Við erum sífellt að reyna að feta
hinn gullna meðalveg bjartsýni og
varfærni. Lífið er vissulega hverf-
ult og gangur atvinnulífsins er upp
og ofan. Þá er gott að muna að
stundum er púki sem togar huga
okkur að ósekju á neikvæðar slóðir
– höldum honum á mottunni.
Ofeldi neikvæðnipúkans
» Gott er að muna að
stundum er púki
sem togar huga okkur
að ósekju á neikvæðar
slóðir – höldum honum
á mottunni.
Höfundar eru formaður og
hagfræðingur Viðskiptaráðs Íslands.
Konráð S.
Guðjónsson
Eftir Katrínu
Olgu Jóhannes-
dóttur og Kon-
ráð S. Guð-
jónsson
Katrín Olga
Jóhannesdóttir
Heilbrigðisráðherra
bendir á í grein sinni
„Stöndum vörð um heil-
brigðisþjónustuna“ sem
birtist í Morgunblaðinu
í vikunni að ríkið sem
kaupandi heilbrigðis-
þjónustu fyrir um 240
milljarða króna á ári,
þurfi að hafa skýra
stefnu um hvaða þjón-
ustu skuli kaupa og
ráða ferðinni í þeim efn-
um svo vitnað sé beint í skrif ráð-
herrans. Þetta er ekkert minna en
frábær tíðindi. Ráðherra og ráðuneyti
heilbrigðismála eru loksins búin að
átta sig á stjórnsýslulegri ábyrgð
sinni á málaflokknum og að það þurfi
að viðhafa fagleg og viðurkennd
vinnubrögð við stýringu á heilbrigðis-
kerfinu.
Sú staðreynd að heilbrigðiskerfið
hefur verið rekið án formlegrar stefnu
síðan 2010 er í raun birtingarmynd
frumvanda kerfisins sem liggur í því
að stjórnskipulag þess er í molum og
hefur verið það lengi. Getu- og
ábyrgðarleysi ráðuneytisins til þess
að starfrækja og viðhalda skilvirku
stjórnskipulagi og móta heildstæða
stefnu er óskiljanleg og vandræðaleg
staðreynd. Stjórnkerfi sem skilgreinir
hlutverk, vald, ábyrgð og verkaskipt-
ingu lykilaðila, þar sem markmið og
forgangsatriði eru skýr og tryggt að
öll hjól gangverksins séu samstiga er
frumforsenda þess að hægt sé að inn-
leiða heildstæða og vandaða stefnu.
Það skjal sem núna er í meðförum
þingsins og ráðherra kallar heilbrigð-
isstefnu stendur engan veginn undir
því nafni. Það eina sem þetta skjal
kemur til með að „standa vörð um“ er
ráðherraræðið sem er ekki bara vax-
andi lýðræðisvandamál í okkar stjórn-
arfari heldur líka afar slæm staðreynd
þegar við höfum þann einbeitta geð-
þóttavilja ráðherra að því að færa
heilbrigðiskerfið aftur til fortíðar, eins
og raun ber vitni. Það
voru mikil vonbrigði að
sjá þau vinnubrögð sem
viðhöfð hafa verið við
gerð þessa skjals og ég
neita að trúa því að al-
þingismenn og ekki síst
velferðarnefnd láti bjóða
sér vinnubrögð af þessu
tagi. Það eru margir
veikleikar á þessu skjali
en helst ber að nefna að
gagnaöflun, greining og
stöðumat, sem er órjúf-
anlegur hluti vandaðrar
stefnumótunarvinnu, sýnast afar létt-
vægir þættir í þessu plaggi. Stefna
sem inniheldur ekki orð um forgangs-
röðun, aðgerðaráætlanir, árangurs-
mælingar eða aðra mælikvarða getur
ekki orðið nokkrum manni leiðarljós.
Stefna sem unnin er nánast í algjörri
einangrun án samtals og samráðs við
hagsmunaaðila innan heilbrigðiskerf-
isins hvorki í greiningarhlutanum,
sem reyndar átti sér varla stað, né í
mótun áherslna stendur ekki undir
nafni. Svona mætti lengi telja. Það
eina rétta í stöðunni er að endursenda
þetta skjal aftur heim í hérað og óska
eftir því að ráðuneytið endurvinni
plaggið með aðstoð sérfræðinga í
stefnumótun og í samvinnu við hags-
munaaðila innan kerfisins. Einungis
þannig getur raunveruleg, heildstæð
og vönduð heilbrigðisstefna orðið til.
Fúsk
Eftir Jón Gauta
Jónsson
Jón Gauti
Jónsson
» Getu- og ábyrgðar-
leysi ráðuneytisins til
þess að starfrækja og
viðhalda skilvirku stjórn-
skipulagi og móta heild-
stæða stefnu er óskiljan-
leg og vandræðaleg
staðreynd.
Höfundur er formaður Samtaka
heilbrigðisfyrirtækja.