Morgunblaðið - Sunnudagur - 09.02.2020, Blaðsíða 16

16 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 9.2. 2020
Þ
að er óvæntur hægagangur í hagkerf-
inu hjá okkur. Þessi samdráttur í hag-
vexti gerði ekki boð á undan sér. Það
sýna tiltölulega nýlegar spár.
Að spá um nýliðinn tíma
Almennt ætti ekki að skaða neinn þótt „spár“ um liðinn
tíma skjóti framhjá markinu. En sú er þó raunin.
Ástæðan þess er að þau yfirvöld sem eiga eftir mætti
að sjá um að halda efnahagslífinu í horfinu byggja spár
sínar um væntanlega þróun á spám um fortíðina. Efna-
hagssérfræðingar segja drjúgir að það sé erfitt að spá
fyrir um nýliðinn tíma. En þeir komist ekki hjá því að
reyna, því að allar ákvarðanir hangi á þeirri spá svo að
giska megi á þróun næstu tvö árin. Helmingi minni
hagvöxtur en færður var inn í líkönin sem teikna upp
framtíðarvegferð vaxta og annarra þátta er skaðlegur
skekkjuvaldur. Og þetta vill gerast í báðar áttir.
Þess má minnast að hagvaxtartölur fyrir árið 2004
reyndust fjarri öllu sanni. Tveimur árum eftir fyrstu
birtingu þeirra talna þótti ljóst orðið að hagvöxturinn
hefði verið miklum mun meiri á viðmiðunarárinu en
byggt hafði verið á við ákvarðanir seðlabankans.
Aðhaldsákvarðanir, sem á daginn kom að aðstæður
kölluðu á, sáust ekki í gögnunum þá.
Maður gæti rétt ímyndað sér hvernig veðurfræðing-
unum liði þegar að lægðirnar sæjust ekki fyrr en
tveimur árum eftir að spár fyrir næstu viku voru send-
ar út í sjónvarpinu. Hagvöxturinn síðbúni á árinu 2004
sem rann ekki upp fyrir mönnum fyrr en 2006 var
mjög óþægilegur þegar hann birtist. Það má spyrja sig
hvort tafirnar hafi ekki gert óbætanlegan skaða í bólu-
hagkerfinu sem æddi áfram, allt þar til í stóra stoppinu
haustið 2008. Það mætti ætla, en einnig um það deila
og með góðum rökum beggja vegna frá.
Útrásarsefjunin, sem var handan við öll mörk, var að
sáralitlu leyti knúin áfram af innlendum kröftum.
Hefði svo verið er líklegt að bólan hafði verið smá í
sniðum og algjörlega viðráðanleg fyrir innlenda valdið
með töframeðalið, sjálfstæða mynt.
Erlent „góðæri“
En bólan sú var aðallega knúin áfram af gnægð láns-
fjár um allan hinn vestræna heim. Helstu ráðamenn í
bankaveröldinni, og þá voru erlendir stórseðlabanka-
stjórar ekki undanskildir, töldu enga ástæðu til að ætla
að þær fossandi lindir gætu þornað upp eins og hendi
væri veifað. Hvert ætti allt þetta lausafé að fara,
spurðu þeir?
Leiðandi menn í íslenska bankakerfinu, sem allir
voru nýkomnir til þeirra starfa, og stórfyrirtækin sem
áttu þá eða héngu utan á þeim, töldu sér trú um það að
þeir næðu í öll sín taumlausu lán, iðulega til vafasamra
fjárfestinga, eins og á daginn kom, vegna einstakrar og
óvenjulegrar snilldar sinnar og létu eins og hún hefði
gengið sofandi í íslenskum genum mann fram af manni
frá útrásarvíkingum á borð við Egil Skallagrímsson,
sem fóru sem logi yfir akur og settust svo sælir í helg-
an stein með erlent silfur í kistlum, sem óbreyttir Ís-
lendingar hafa leitað að síðan.
En á daginn kom að þetta hafði ekkert með gen eða
meðfædda snilld að gera. Erlendir bankar mokuðu út
fé og fjársjóðsfjöllin þar sem efnisgryfjur þeirra stóðu
voru svo boldangsmikil og massíf að allan mannskap
þurfti í moksturinn og engan mannskap var að fá í það
að kanna hvort eitthvert vit væri í öllum þessum fjár-
festingum sem lánað var til. Enda var það fremur
ómerkilegt aukaatriði eins og á stóð.
Og á daginn kom að menn þurftu ekki að búa yfir
snilld til að geta skuldsett sig svo að út af flóði. Dóm-
greindarleysið eitt og sér var mikilvægasti eigin-
leikinn.
Ekki allir blindir
Flestir hagfræðingar gleymdu sér í gamninu og mats-
fyrirtækin fóru út af, enda þá tiltölulega nýtt fyrirbæri
á alþjóðavísu og höfðu aldrei gengið í gegnum efna-
hagslega timburmenn í yfirstærð. En þeir menn voru
þó til sem orðuðu undrun sína upphátt, oftast þó á lok-
uðum trúnaðarfundum, og þá sannfæringu að það
væru leyndir gallar á þessu gangverki öllu.
Einn af hinum erlendu í þessum hópi var næsta hjá-
róma rödd á mikilvægum fundum alþjóðlegra seðla-
bankastjóra hjá BIS (Bank for International Settle-
ment, banka seðlabankanna), William White.
Öfugt við þá mörgu sem sáu allt hrunið fyrir löngu
eftir að það varð er White þekktur og viðurkenndur
fyrir að hafa híft aðvörunarflögg að húni um ósjálfbær-
an skuldsetningardans í Hruna á alþjóðlegum mark-
aði, nokkru áður en að veðurofsinn skók hið alþjóðlega
bankakerfi 2008.
Aðvaranir hans voru settar fram áður en hin frægu
undirmálslán vestra tóku að bráðna, enda vantaði í þau
allan burð og alla sterkju frá upphafi.
Og það sem meira var; hann sá einnig fyrir sum við-
brögð ráðandi afla austan hafs og vestan í upphafi
þessara atburða.
Hver var hann?
William White hafði góðan menntunargrunn, sem þús-
undir annarra höfðu líka en sáu þó ekkert, eða voru
fastir í hjarðeðlinu sem heltók allan fjöldann. Hann
hafði starfað í Englandsbanka og síðar Seðlabanka
Kanada og varð síðar aðstoðarseðlabankastjóri þess
banka.
Síðar fór hann fyrir Peninga- og efnahagsmálasviði
BIS.
Enginn einn seðlabankastjóri hefur verið í jafn-
miklum hávegum hafður og Alan Greenspan, þótt
Volker hafi komist næst því.
Og eins og verða vill voru sumir þeirra sem bugtað
höfðu sig og beygt dýpst fyrir Greenspan fljótir til þess
eftir „hrun“ að reyna að hengja ríflega skömm á hans
krók og var þar farið offari eins og hugsanlega var að
nokkru leyti gert í hinni hátimbruðu og óskoruðu að-
dáun áratugina á undan.
White hafði reyndar rúmum áratug fyrr verið krít-
ískur á peningastefnulega kenningu Greenspans, um
að seðlabankar gætu ekki, svo raunverulegt gagn yrði
að, hamið undirliggjandi ástæður vaxandi eignabólu.
Svo snemma sem í ágúst 2003 tókust þeir White og
Greenspan á á árlegum fundi seðlabanka í Jackson
Hole í í Bandaríkjunum.
White talaði fyrir vaxtahækkunum sem viðbragði við
of hröðum vexti í útlánabólu og eins fyrir því að bönk-
um væri við þær aðstæður gert að belgja út varasjóði á
þessum „feitu árum og eiga til mögru áranna“. Þetta
var tveimur árum áður en Greenspan lét af embætti
sínu og sagðist hann ekki sannfærður um að slík við-
brögð bæru árangur: „Mér er ókunnugt um að þau til-
vik séu þekkt að menn sem hafi hallað sér upp í vindinn
hafi náð fullnægjandi árangri við að hemja hann,“
sagði „meistarinn“ eins og hann var jafnan kallaður í
hópi seðlabankamanna og uppskar taktfast og hljóm-
mikið lófatak.
Hvort matið var rétt?
Bæði eða hvorugt?
Þegar horft er um öxl, með alla þá vitneskju sem þann-
ig fæst, er ekki endilega hægt að halda því fram að
annar hvor þessara skörpu og ágætu manna hafi haft
rétt fyrir sér í öllu, enda hafa báðir haft nokkuð til síns
máls.
Það er ekki hægt að neita því, með augun í hnakk-
anum, að þetta var mjög óvenjuleg bóla. Það var ekki
Aðvörunarbjöllur
hringja en hótelið
er eina afdrepið
’Og þá boðar Efling til enn eins dellu-verkfallsins af því að það félag hefurekkert tímaskyn eða er veruleikafirrt. Efling atvinnuleysis gæti félagið heitið.
Reykjavíkurbréf07.02.20