Vísbending - 11.12.2020, Blaðsíða 3

Ásgeir Brynjar
Torfason
doktor í fjármálum
V Í S B E N D I N G • 4 6 . T B L . 2 0 2 0 3
Auðlegð þjóðanna og kenningin
um grandvarar skoðanir
(eða siðlegar tilfinningar)
1 Vísbending: 39. og 43. tbl. 38. árg. 23. okt. og 20. nóv. 2020
2 Adam Posen, Financial Times, 24. nóv. 2020: Lessons from Japan: High-income countries have common problems, https://on.ft.com/3lZzTIn
3 Foreign Policy, 21. nóv. 2020: https://foreignpolicy.com/2020/11/21/fed-ecb-constitutional-crisis-is-coming-for-big-finance-too/
4 Bloomberg, 8. des. 2020: https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-12-08/world-s-oldest-central-bank-says-new-crisis-tools-will-be-needed
5 https://www.riksbank.se/sv/press-och-publicerat/tal-och-presentationer/20202/ingves-en-riksbank-rustad-for-framtiden/
6 Adam Smith (1759) The Theory of Moral Sentiments, heiti greinarinnar vísar til þýðingartilarunar á nafni bókarinnar
Ísíðustu tveimur greinum mínum hér í Vísbendingu1 hef ég fjallað um gífurlega skuldaaukningu um allan heim. Rétt er að
minna á að skuldir eins eru ávallt eign einhvers
annars. Það góða við vöxt skuldanna núna er
að þær eru að mestu í eigu okkar sjálfra, ef
að lífeyrissjóðir og seðlabankar halda þeim á
sínum efnahagsreikningum eins og raunin er
að verða víðast um veröld nú.2 Grundvöllur
alls bókhalds er að efnhagsreikningur er í
jafnvægi þannig að eignir jafngilda skuldum.
Þar sem opinberu skuldirnar okkar eru
samhliða sameiginlegur sparnaður okkar þá
snýr næsta skref að því að skoða í hvað þær
fara. Í hvað er þessum skuldum eytt. Það
er grundvallar bókhaldsleg staðreynd í ein-
földuðum þjóðhagsreikningum að sparnaður
jafngildir fjárfestingu. Því er mikilvægt að
sjónum sé beint að fjárfestingunni.
Ríkið og markaðurinn
Undanfarna áratugi hefur vinsælasta hug-
myndin varðandi fjármál hins opinbera verið
sú að þau þurfi að minnka að umfangi til þess
að einkaframtakið geti séð um sem mest undir
ægivaldi fjármálamarkaðanna sem vaxið hafa
gífurlega undanfarna sömu áratugi.
Þessu hefur nú öllu verið snúið á hvolf á einu
ári sem nú er brátt á enda runnið. Sjaldan hafa
orðið eins miklar breytingar á hugmyndafræði
efnahagslífsins. Því fylgir mikil endurskoðun
hagfræðikenninga, sem verið hafa reyndar í
hægri þróun undanfarinn áratug en tekið álíka
stökk fram á við undanfarna ellefu mánuði eins
og þróun bóluefnis við faraldrinum. Fjármála-
bólur hafa enda verið tíður gestur í efnahags-
lífinu okkar undanfarna sömu fjóra áratugi en
nú ættum við að geta losnað við þær bólur ef
okkur tekst að fá hagfræðingana til að drekka
elexírinn sem hjálpar þeim að losa sig við þrálát
einkenni úreldrar hugmyndafræði eldgamallar
nýfrjálshyggju og öfgafullrar einstaklingshyggju.
Nýfrjálshyggjan sem farið hefur eins og faraldur
og grafið undan grunnstoðum samfélagsins
undanfarna fjóra áratugi er nú loks á öruggu
undanhaldi. Aðeins þarf að sjá til þess að sem
flestir, sérstaklega hagfræðingar, taki bóluefnið
og kyngi því. Það er nóg að horfast í augu við
raungögn til að átta sig á nauðsyn þess, en erfitt
getur samt reynst að breyta inngrónum hug-
myndum sem eiga miklu meira skylt við trú
heldur en vísindi. Raunveruleikinn sýnir okkur
það, bæði út frá raungögnum undanfarinna 200
ára eins og Piketty hefur dregið fram, og ekki
síður núna í björgunaraðgerðum hins opinbera
á markaðinum sem fraus.
Í síðasta mánuði héldu bæði Christine
Lagarde bankastjóri evrópska seðlabankans
og Jerome Powell þess bandaríska, áfram að
kalla eftir auknum ríkisútgjöldum. Adam
Tooze sagnfræðiprófessor fjallar um það í
nýlegri grein um dauða goðsagnarinnar um
seðlabankana og aukið samfélagslegt hlutverk
þeirra samhengi við gagnsæi og reikningsskil
lýðræðisins sem grundvöll réttarríkisins þar
sem eldveggurinn milli stjórnmála og pen-
ingamála hefur aftur rofnað.3
Endurskoðuninni sem stendur yfir er engan
veginn lokið. Seðlabankastjórar heimsins kalla
einnig eftir nýjum aðgerðum og að ný krísu-
tæki verði þróuð. Þar sem peningastefnan getur
ekki lengur byggst á hinum gömlu aðferðum
og tækjum til að bregðast við hinum nýju
krísum4. Janet Yellen, væntanlegur fjármálaráð-
herra Bandaríkjanna, sem hætti fyrir tveimur
árum sem seðlabankastjóri þar í landi hefur
nýlega sagt að hætta eigi að kalla þær aðgerðir
sem beitt hefur verið undanfarinn áratug
óhefðbundnar þar sem þær eru orðnar venjan
nú orðið. En í nýrri ræðu bætti bankastjóri
elsta seðlabanka heims, Sveriges Riksbank, sem
stofnaður var árið 1668, því við að nú þyrfti
að þróa nýjar óhefðbundnar aðferðir. Þar sem
heimurinn héldi áfram að breytast þá yrðum
við að breytast með honum, samkvæmt ræðu
Stefan Ingves í Stokkhólmi 8. desember 2020.5
Frelsi markaðarins
og viðskiptafrelsið
Þegar seðlabankarnir hafa nú tekið að sér þetta
aukna hlutverk að kaupa eignir og fjármagna
ríkissjóði þá er aftur orðin meiri áhersla á það
hlutverk sem snýr að almannahagsmunum og
ekki láta nægja að peningahagsmunirnir ráði
ríkjum og stýri algerlega för.
Það er gott þegar góðir hagfræðingar í
nokkrum nýlegum greinum hér í Vísbendingu
er farnir að byggja skrif sín um frelsið á gömlum
góðum heimspekingum eins og John Stuart Mill
en ekki síður þegar vitnað er til Adams gamla
Smith. Það gleymist oft að Adam Smith, sem
venjan er að kallaða föður nútímahagfræðinnar,
var upphaflega prófessor í siðfræði við Háskól-
ann í Glasgow. Bókin hans um auðlegð þjóð-
anna (An Inquiry into the Nature and Causes
of the Wealth of Nations, 1776) er oft nefnd
höfuðrit hagfræðinnar, þaðan sem hugmyndin
um hina ósýnilegu hönd hins frjálsa markaðar
kemur. Reyndar minnist Smith bara einu sinni
á þá hönd í bókinni og í öllum skrifum hans
kemur hún fyrir þrisvar. Bókin er sennilega
mest keypta hagfræðirit sögunnar, en mögulega
einnig hið minnst lesna. Alvarlegast er þó hve
skrif hans þar hafa verið tekin úr samhengi
og ekki síst við fyrstu bók hans6 sem er mun
mikilsverðara framlag til hugmyndasögunnar
en auðlegðin. Það er ekki mín skoðun sérstak-
lega heldur má lesa nánar um það í inngangi
Amartya Sen í inngangi að 250 ára afmælisút-
gáfu hennar. Einnig má lesa nánar um það í
merkilegri bók eftir Mariönu Mazzucato um
virði alls, (Value of Everything - Making and
Taking in the Global Economy, 2018), sem
Martin Wolf aðalhagfræðingur Financial Times
lýsir með þeim orðum að hún þvingi okkur til
að horfast í augu við langvarandi trú okkar á
því hvernig hagkerfið virkar og hver hagnast.
Lykilatriðið í þessari endurskoðun á fram-
lagi föður hagfræðinnar er að frelsi markaðarins
eins og hann talar um það er ekki frelsi til að
gera það sem manni sýnist á markaðnum eða
til að græða sem mest eða frelsi frá reglum.
Frelsið sem markaðurinn þarfnast samkvæmt
Adam Smith, sé hann lesinn í samhengi, er
frelsið frá rentusókninni (e. rent seeking). Þetta
er mikilvægt atriði að hugleiða vandlega, til
dæmis um hátíðirnar (í tíu manna hópum að
hámarki) ekki hvað síst varðandi rentusóknina
í auðlindirnar okkar sameiginlegu.
Viðskiptin efla alla dáð, en þau verða að
byggjast á góðum samskiptum, það felur í sér
að þau byggist á góðum siðum og reglum.