Morgunblaðið - Sunnudagur - 07.02.2021, Side 24

24 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7.2. 2021
FÉLAGSMIÐLAR
Stílhreinir bekkir í þremur stærðum, fást í hnotu og eik.
Verð frá 89.900,-
Opnunartímar
Mánudag - föstudag: 11-18
Laugardag: 12-16
Skólavörðustíg 22 / www.agustav.is / s.8230014
Vönduð íslensk húsgögn
þjóðmálaumræðu, líkt og hefur verið
margstaðfest af bandarískum dóm-
um.
Þannig er það nánast broslegt að
dómstóll komst að þeirri niðurstöðu
að Trump forseti mætti ekki
„banna“ tiltekna notendur frá því að
sjá eða svara póstum sínum á Twit-
ter, með því væri hann að brjóta á
þeim nauðsynlegt málfrelsi til þess
að andæfa fosetanum á þjóðmála-
torginu. Hins vegar er ekkert sem
kom í veg fyrir að ekki aðeins Twit-
ter, heldur allir helstu félagsmiðlar,
þögguðu niður í honum einn góðan
veðurdag. Það er eitthvað bogið við
það.
Enn frekar þó fyrir það að það er
ekki lengur eins og menn geti snúið
sér annað. Helstu félagsmiðlar eru
orðnir svo voldugir að þeir fara létt
með að kaupa eða knésetja nýja
keppinauta. Það sáu menn vel á dög-
unum þegar Parler, litlum félags-
miðli þar sem trumpistar gerðu sig
gildandi, var líka lokað á einni nóttu,
þegar Amazon skrúfaði fyrir hýsing-
arþjónustu sína og enginn annar
virtist vilja eða þora að taka Parler í
viðskipti.
Óskabarn lýðræðisins
sem breyttist í óargadýr
Það þarf hins vegar ekki að leita
lengra aftur en tíu ár, þegar menn
máttu vart vatni halda yfir því nýja
þjóðfélagi sem félagsmiðlar væru að
móta, það var veröld ný og góð, ef
marka mátti vitringana.
Twitter var þannig lofsunginn
vegna þáttar hans í hinu „arabíska
vori“ og var jafnvel tilnefndur til
friðarverðlauna Nóbels, þó það færi
nú eins og það fór.
Ekki síður þótti mönnum mikið til
um hvernig Barack Obama hefði til-
einkað sér þessa nýju miðla, bæði til
áróðurs, þaulskipulagðs kosninga-
starfs og fjáröflunar. Í hinu virta
tímariti MIT Tech Review, sam alla
jafna fjallar um tækni, ekki um
stjórnmál, var fullyrt að gagnagnótt-
in (e. Big Data) myndi bjarga stjórn-
málunum, gera þau hárnákvæm í
nálgun sinni við kjósendur og
tryggja sigur góðra skoðana.
Obama kallaði sig sjálfur fyrsta
„félagsmiðlaforsetann“ og var nokk-
uð hreykinn af, en það var ekki langt
liðið á forsetatíð Trumps þegar hon-
um snerist hugur og tók að vara við
félagsmiðlunum.
Um svipað leyti höfðu komið í ljós
óyggjandi sannanir fyrir því að fé-
lagsmiðlarnir, Facebook sér-
staklega, stunduðu skipulega per-
sónuverndaraðför, enda allar þær
persónuupplýsingar sigurverkið í
bisnessmódelinu. Að ógleymdum öll-
um dæmunum um hvernig hin og
þessi ríki notuðu félagsmiðlana bæði
til þess að hafa auga með þegnunum,
halda þeim í skefjum og jafnvel
klekkja á þeim, en önnur reyndu að
nota þá til þess að hafa áhrif á skoð-
anamyndum og jafnvel kosningar í
vestrænum lýðræðisríkjum. Og hver
getur gleymt falsfréttafárinu?
Oft kemur grátur eftir skellihlát-
ur og það átti svo sannarlega við um
félagsmiðlana. Öll bjartsýnin hvarf á
nokkrum mánuðum og hinir velmeg-
andi vinstrimenn, sem vart höfðu
mátt vatni halda yfir undrunum í að-
sigi, fylltust svartsýni og tóku að út-
skýra fyrir hverjum sem heyra vildi
að félagsmiðlarnir hefðu eitrað þjóð-
málaumræðuna, hvernig fólk talaði
hvert til annars og grafið undan
sjálfu lýðræðinu.
Misskilningur á mannlegu
eðli, ekki tækninni
Um allt þetta hefur mikið verið
skrafað og skrifað, en þrátt fyrir það
allt, þá er ekki unnt að rekja þessa
firringu fólks á félagsmiðlum til
vondra véla rússneskra „botta“ með
upplýsingaóreiðu frelsisunnandi
sakleysingja að markmiði. Það er
mun nærtækara að benda á stór-
kostlegan misskilning á mannlegu
eðli. Vandinn við félagsmiðla erum
við, fólkið sem á þeim er: við sem er-
um í senn hráefni þeirra, framleið-
endur og neytendur.
Það er engin tilviljun að félags-
miðlarnir sjálfir eru með herdeildir
sálfræðinga og atferlisfræðinga á
sínum snærum, en samt bendir flest
til þess að þeir átti sig ekki vel á því
við hvaða krafta sé að etja, þó sumir
þeirra hafi náð að gera sér þá að
stórfenglegri féþúfu (en aðrir síður).
Enn síður höfum við áttað okkur
til fulls á allri þeirri óæskilegu hegð-
an, sem við vitum að félagsmiðlarnir
verðlauna og næra. Við höfum ekki
hugmynd um hvernig eigi að bregð-
ast við hneigð þeirra til þess að
magna, herða og hraða hneykslum
og hneykslun, fordæmingu og
fólsku, þar sem dyggðabrölt og
keppni í viðkvæmni (iðulega fyrir
annarra hönd) snýst á augabragði
upp í rétttrúnað, rannsóknarrétt og
bannfæringar.
Allra síst þekkjum við hvernig
skuli bregðast við háskalegum áhrif-
um alls þess á sálir einstaklinga, á
borgarana sem heild, hvað þá aum-
ingja stjórnmálamennina, sem við
ætlumst til að veiti okkur forystu og
fyrirmynd, en krefjumst þess samt
að elti múginn.
Trump Trump
og tröllin í fjöllunum
Menn geta haft sínar skoðanir á
Trump, en það verður ekki af honum
tekið að enginn kann jafnvel á Twitt-
er og hann, hvort sem hann var að
trylla andstæðinga sína eða gleðja
aðdáendurna (sem honum tókst ein-
att að gera samtímis). Ekki vegna
þess að orðin þyrftu að hafa sérstaka
þýðingu, heldur vegna þess að app-
elsínuguli maðurinn í Hvíta húsinu
virtist hafa einstaka gáfu, tilfinningu
og lag á að nýta Twitter til hins ýtr-
asta; til þess að gera nákvæmlega
það sem Twitter er smíðað til: Að
vekja sterkar tilfinningar í sem
fæstum orðum.
Á Twitter, líkt og öðrum félags-
miðlum, er hvorki rými né tími til
fínlegra blæbrigða. Sérhverja skoð-
un þarf að setja fram í innan við 280
stöfum (áður 140) og meðaltalið er
33 stafir. Helst með sniðugheitum og
sneiðum, uppnámi eða ofstopa. Og
þannig fara tístin af stað, fá lækin og
er dreift áfram með leifturhraða.
Þannig þyrpist múgurinn að nýjasta
hneykslinu eða hviksögunni, lætur
vaða á súðum eða lætur vaða á fórn-
arlömb dagsins, alveg þar til menn
missa áhugann eða fagna næsta
hneyksli.
Hins vegar gætir einatt nokkurs
misskilnings um að félagsmiðlar hafi
gegnt sérstöku hlutverki við út-
breiðslu pópúlískra og öfgasinnaðra
sjónarmiða lengst af hægri jaðr-
inum, sem hafi leitt Trump til valda,
ýtt undir loftslagsefasemdir, inn-
flytjendaandúð, transfóbíu eða hvað
það annað sem vinstrisinnað fólk á
félagsmiðlum gerir helstar at-
hugasemdir við.
Sannleiksástin í
bergmálsherbergjunum
Nú er það alveg rétt athugað að fé-
lagsmiðlar auðvelda fólki af sama
sauðahúsi í skoðunum að finna hvert
annað og jarma þar saman í berg-
málsherbergjum. Rannsókn
franskra, kanadískra og bandarískra
fræðimanna (Boulianne, Koc-
Michalska, Bimber, de Zúñiga) á
þessu leiddi hins vegar ekki í ljós
neina fylgni á milli orðræðu á fé-
lagsmiðlum og uppgangs stjórn-
málamanna af því taginu. Öðru nær,
raunar. Í Bandaríkjunum minnkaði
fylgi við Trump í réttu hlutfalli við
félagsmiðlanotkun fólks og litlar vís-
bendingar um að félagsmiðlar
gegndu sérstöku hlutverki meðal
fylgismanna hans. „Þó að Trump
sjálfur noti augljóslega Twitter á
sérstakan hátt, finnum við ekki
merki neins sambærilegs hjá stuðn-
ingsfólki hans.“
Það er því kannski rétt að taka
með fyrirvara áskorunum um að fé-
lagsmiðlar staðreyndakanni eða
banni allt sem tilteknir stjórn-
málamenn kunna að hafa þar að
segja, þar efast flestir um sannsögli
fólks andstæðra skoðana, en sjaldn-
ast ef nokkurn tíma þeirra sem það
er sammála. Sömuleiðis óttast það
að venjulegt fólk trúi öllu sem það
kann að sjá á félagsmiðlum og kjósi
eftir því, sem er einnig misskiln-
ingur eins og fram kom í rannsókn
við Dartmouth-háskóla á falsfréttum
árið 2018, þar sem niðurstaðan var
sú að fjöldi, útbreiðsla og áhrif fals-
frétta á félagsmiðlum væri stórkost-
lega ofmetin.
Í því samhengi má einnig minnast
á rannsókn á áhrifum rússneskrar
upplýsingaóreiðu á Twitter fyrir for-
setakosningarnar vestra 2016, sem
gefin var út af bandarísku Vís-
indaakademíunni (NAS). Sam-
kvæmt henni fundust þess engin
merki að sá áróður hefði haft áhrif á
stjórnmál svo nokkru næmi. Aðal-
lega þó vegna þess að áróðurinn
hefði einkum beinst að fólki með af-
dráttarlausar stjórnmálaskoðanir,
sem var mjög skautað í afstöðu fyrir.
Sömuleiðis er rétt að ítreka að
áróður á félagsmiðlum hreyfir ekki
sérstaklega við fólki á hægri væng
stjórnmálanna frekar en á hinum
vinstri. Því virðist raunar öfugt farið
ef eitthvað er, þó ekki sé nema
vegna þess að vinstrisinnað fólk (í
Bandaríkjunum a.m.k.) er líklegra
til þess að vera á félagsmiðlum að
staðaldri og er t.d. í verulegum
meirihluta á Twitter. Rannsókn við
ríkisháskólann í Georgíu vestra
(Goldberg) gefur þannig til kynna að
félagsmiðlar hafi ýtt verulega undir
róttækni á vinstri kantinum á seinna
kjörtímabili Obama.
Félagsmiðlar og nýju
stjórnmálin þeirra
Áhrif félagsmiðla á stjórnmál al-
mennt ættu hins vegar að vera óum-
deild. Það má sjá á því hve mikið al-
menningur víkur þar að
stjórnmálum, bæði með stöku póst-
um og hatrammri orðahríð. Eins
blasir við hvernig stjórnmálamenn
og stjórnmálaflokkar hafa brugðist
við, talið sig verða að nota þessa
nýju miðla.
Flest snýst það þó fremur um
yfirbragð stjórnmála en inntak. Og
ósennilegt að það reynist lýðræðinu
gagnlegt eða hættulaust.
Hvað almenning áhrærir þá bera
stjórnmálaafskipti á félagsmiðlum
frekar vott um dægradvöl en annað.
Ekki svo að fólk sé ekki í raun og
sann þeirrar skoðunar, sem það set-
ur fram, en mörgum hættir til þess
að ýkja þær, setja fram af meiri
slætti og skefjaleysi en ella, einmitt
vegna þess að æsingurinn vekur at-
hygli og fær „læk“. En slík stjórn-
málaafskipti endurspeglast ekki í
stjórnmálaþátttöku í raunheimum,
svo afraksturinn er rýrari en fólki
kann að finnast, funheitu eftir að síð-
asta færslan fékk 50 „læk“, en nenn-
ir svo ekki að kjósa.
Verra er þó líklega að stjórnmála-
menn eru undir sömu sök seldir, því
þeir eru ekki síður verðlaunaðir með
„lækum“ og „deilingum“ fyrir breið-
síður og gjamm, hneykslun og skæt-
ing. Það líkist hins vegar frekar af-
þreyingarefni en alvarlegum
stjórnmálum. Það veit aldrei á gott
þegar valdhafarnir fá það á tilfinn-
inguna að lýðurinn vilji ekkert nema
brauð og leika.
Þessi þróun hefur ýtt undir vel-
gengni nýrrar gerðar stjórnmála-
manna. Trump er augljósasta dæm-
ið um það, en það mætti líka nefna
Alexandriu Ocasio-Cortez og fleiri,
sem eiga frægð sína mjög undir fé-
lagsmiðlum. Og auðvitað sæg minni
spámanna, sem reyna hvað þeir geta
að apa eftir meisturunum í hneyksl-
un og dyggðabrölti, stælum og
sleggjudómum. Einhverjir þeirra
verða vafalaust ritskoðaðir og bann-
færðir fyrir rangar skoðanir, for-
dóma eða herhvöt. En umfram allt
verða stjórnmálin innihaldslausari
og yfirborðskenndari, deilurnar hat-
rammari og skautunin meiri.
Er sú kynslóð stjórnmálamanna
líkleg til þess að standa uppi í hárinu
á félagsmiðlunum, sem hún á allt
undir? Og jafnvel þó svo væri, getur
lýðræðið reitt sig á athyglissjúka og
örgeðja stjórnmálamenn til þess að
verja tjáningarfrelsið þegar að því
er sótt af slíkum risum?
’Rétt er að taka meðfyrirvara áskorunumum að félagsmiðlarstaðreyndakanni eða
banni allt sem tilteknir
stjórnmálamenn kunna
að hafa þar að segja.
Flestir efast um sannsögli
andstæðinga en ekki
skoðanasystkina.