Morgunblaðið - 28.06.2021, Blaðsíða 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 28. JÚNÍ 2021
Sexí tímar í Kasakstan
Almaty, júní 2017
Ég var ekki fyrsti Íslendingurinn
til að kynnast konu frá Kasakstan.
Keflvíkingurinn Árni Bergmann,
sem líklega má kallast afi íslenskra
Rússlandsfræða, kynntist vænt-
anlegri eiginkonu
sinni Lenu í
Moskvu fyrir um
sextíu árum.
Lena hafði á
barnsaldri verið
send til Talgar
frá heimabænum
Rjasan í Rúss-
landi til að forða
henni frá stríð-
inu. „Frá Kasak-
stan til Keflavíkur“ var fyrirsögn
sem síðar var notuð í blöðunum um
þau hjón og loks í bók. Sjálfur var
Árni af síðustu kynslóð íslenskra
Sovétsinna. Ólíkt stóru strákunum
Þórbergi og Laxness var hann of
ungur fyrir Stalín, en heillaðist af
Krústjoff og sókninni út í geiminn.
Bekkjarfélaga Árna í Moskvu,
Arnóri Hannibalssyni, leist svo illa
á að hann klagaði í litla bróður sem
síðar átti eftir að gera eitthvað í
málunum. Brátt komust Sovétríkin
úr tísku á meðal kommúnista Vest-
urlanda, margir biluðu í Úngó 1956
og restin gafst upp eftir Prag 1968.
Næsta kynslóð varð trotskíistar,
títóistar, maóistar og hoxaistar en
Sovétsinnar urðu fáir.
Sasha var ekki fyrsta konan frá
Kasakstan sem ég kynntist. Sem
blaðamaður á Berliner Zeitung með
aðsetur á sjöundu hæð í háhýsi við
Alexanderplatz hitti ég þýskukenn-
ara sem starfaði á annarri hæð
sömu byggingar. Hún hét Olga og
var Volgu-Þjóðverji, en síðar áttum
við Olga frá Volgu eftir að kyssast á
leiðinni upp. Einnig hún var upp-
runalega frá Kasakstan.
Katrín mikla hafði fengið bændur
frá sínu gamla heimalandi til að
setjast að við Volgufljót og kenna
heimamönnum skilvirkari bústörf.
Mynduðu þeir þar sérstök samfélög
sem héldu í gamlar hefðir og töluðu
þýsku sín á milli. Þegar Þjóðverjar
réðust svo inn í Rússland árið 1941
lét Stalín flytja um hálfa milljón
þeirra í örugga fjarlægð, alla leið til
Kasakstan. Þar voru þeir ekki endi-
lega vel séðir en unnu sig samt upp
með dugnaði eftir stríðslok. Föður
Olgu hafði tekist að verða forstjóri
hinna ríkisreknu strætisvagna, en
við fall Sovétríkjanna var Volgu-
Þjóðverjunum boðinn þýskur ríkis-
borgararéttur. Margir þekktust
boðið, þar á meðal foreldrar Volgu-
Olgu, en um tvö hundruð þúsund
þeirra búa enn í Kasakstan.
Sasha fæddist einnig í Sovétríkj-
unum sem hún hugsar til með sökn-
uði þó hún muni vart eftir þeim.
Hún yfirgaf heimabæinn Petropavl
rétt sunnan við rússnesku landa-
mærin og flutti til Almaty þar sem
hún er einkaþjálfari á líkamsrækt-
arstöð í verslunarmiðstöð. Fyrir
milljónir Rússa sem urðu skyndi-
lega strandaglópar eftir fall Sov-
étvaldsins getur stundum verið erf-
itt að átta sig á hvaða þjóð maður í
raun tilheyrir. Stundum kallaði
Sasha sig rússneska, stundum
kasakska, en virðist sækja í hefðir
beggja landa.
Eins og flestar rússneskar konur
hafði hún gaman af að fá blóm í gríð
og erg, sem virðist deyjandi hefð á
Vesturlöndum. Eitt sinn gaf ég
svissneskri stúlku blóm og hún át
þau, reyndar eftir að hafa fryst og
borið fram með ís. Mikilvægt er
einnig að vera vel tilhafður hér og
Sasha fór með mig í klippingu og
svaraði spurningum áhugasamrar
hárgreiðsludömunnar með nokkru
stolti. Það er til mikils að vinna,
Brad Dare sagði mér síðar að til
væri orð á kasöksku yfir konur sem
ekki eru giftar þegar þær eru komn-
ar yfir tuttugu og fimm ára aldurinn
og ekki væri það fallegt. En hin hlið-
in á peningnum er mikil afbrýðisemi
og eitt sinn þegar ég tók mynd af
konu í þjóðbúningi varð fjandinn
laus.
Í auglýsingum og sjónvarpsþátt-
um sjást gjarnan blönduð rússnesk-
kasöksk pör en þetta er mun sjald-
gæfara á götum borganna. Tungu-
málahóparnir búa hlið við hlið og
vingast stundum en giftast helst inn-
byrðis. Passað er upp á að fólk sé
ekki nánar skylt en sjö ættliði aftur
og kemur þá ættfræðin að góðum
notum. Rússneskumælandi fólk hef-
ur full ríkisborgararéttindi hér í
landi, ólíkt því sem gerist í Eystra-
saltslöndunum, en vilji menn starfa í
stjórnsýslunni er nauðsynlegt að
kunna kasöksku líka og hana kunna
fæstir Rússanna.
Einn besti staðurinn til að kynn-
ast hinni samtvinnuðu sögu Rúss-
lands og Kasakstan er í Panfilov-
garðinum í hjarta Almaty. Hér er
rétttrúnaðarkirkja frá keisaratím-
anum og er ein stærsta timbur-
bygging í heimi. Þó að borgin geti
rakið sögu sín aftur fyrir Kristsburð
er engin bygging eldri en frá 1887
en þá hrundi hér allt í jarðskjálfta.
Eftir það kusu menn helst að reisa
lágar byggingar úr timbri í stað
múrsteins til að þær stæðu jarð-
skjálfta betur af sér. Á seinni árum
hafa risið ófá háhýsi og ekki endi-
lega fylgst með að þau séu jarð-
skjálftaheld.
Garðurinn dregur nafn sitt af
risavöxnum stríðsminnisvarða sem
var reistur til heiðurs Panfilov-her-
deildinni. Kom hún héðan og tókst
með herkjum og handsprengjum að
stöðva framrás Þjóðverja til Moskvu
í nóvember árið 1941. Hver og einn
einasti sveitarmanna lét lífið og hér
segja menn að þar hafi Kasakar
bjargað heiminum frá Hitler, því
ekki sé víst hvernig hefði farið ef
Moskva hefði fallið.
Panfilov-minnisvarðinn er vinsæll
staður til að láta taka myndir af sér
á brúðkaupsdaginn eins og aðrir
slíkir í fyrrum Sovét. Rétt hjá, og
nokkru minni í sniðum, er minnis-
varði um herförina til Afganistan en
margir frá norðurhéruðum landsins
börðust þar á 9. áratugnum. Eru
hermenn þessir heldur þreytulegir
að sjá miðað við hetjurnar úr föð-
urlandsstríðinu mikla. Handan
minnisvarðans er safn um hern-
aðarsögu Sovétlýðveldisins Kas-
akstan og er rekið af sonardóttur
sjálfs Panfilovs. Það virðist ekki oft
heimsótt og dyrnar eru læstar, en
eftir nokkra stund tekst að finna
mann til að opna það og hann lóðsar
mig um á brogaðri ensku.
Skammt frá garðinum er Græni
basarinn svonefndi, einn af fáum
mörkuðum sem ekki hefur enn
þurft að víkja fyrir nýjum versl-
unarmiðstöðvum. Og á meðan
verslunarmiðstöðvarnar skarta
vörum frá Vestur-Evrópu eða
Norður-Ameríku er allt sem selt er
hér ekki komið lengra að en frá
Kína og verðið eftir því. Hér er stór
matarmarkaður þar sem ágengir
Úsbekar vilja að maður smakki það
sem þeir hafa að bjóða en ekki virð-
ist allt standast ströngustu hrein-
lætiskröfur.
Kindahausarnir ku iðulega vekja
hrylling útlendinga en virka kunn-
uglega á Íslendinga. Í veislum er
það hlutverk gestsins að skera
hausana og á að velja bitana af
kostgæfni, þeir elstu fá mýkstu
partana en þeir yngstu fá eyrun svo
þeir læri að hlusta á fullorðna.
Heilu hrossaskrokkarnir eru hengd-
ir hér upp eins og gert hefur verið
öldum saman. Ekki er að undra að
á sögusöfnunum gefi að líta tann-
stöngla frá hinum ýmsu tímabilum,
enda hrossatægjur gjarnar á að
festast í tönnunum.
Kasakstan lá eitt sinni á hrað-
brautinni milli austurs og vesturs
þegar úlfaldalestir fóru hér í gegn
með varning sinn. Eftir lok kalda
stríðsins hófu flutningalestir aftur
að fara þessa leið og tekur ferðin
frá Evrópu til Kína um átján daga.
Stefnt er að því að taka háhraða-
farþegalest í gagnið á næstu árum
og verður þá hægt að fara landleið-
ina á milli London og Beijing á
tveimur sólarhringum. Í fyrirsjáan-
legri framtíð má búast við stórauk-
inni traffík á þessum slóðum og
enginn fagnar alheimsvæðingunni
meir en íbúar stærsta landlukta rík-
is í heimi, sem var lokað af frá um-
heiminum öldum saman.
Söshu liggur á að giftast og vill
eignast börn til að gleðja móður
sína. En ég var rétt að verða fjöru-
tíu og eins, of ungur til að giftast,
hvað þá eignast börn. Hún grýtir
blómunum á eftir mér þegar ég fer.
Síðar kemst ég að því að hún not-
aðist við myndirnar sem ég tók af
henni á fjallstindinum á stefnumóta-
síðu þar sem hún kynntist Banda-
ríkjamanni, giftist og flutti til Ari-
sóna. Allt fer víst vel að lokum.
Einræðisherra í útrás
Við hættum okkur ekki lengra til
austurs en Almaty. Hin Mið-Asíu-
lýðveldin fjögur sem áður tilheyrðu
Sovétríkjunum; Kirgistan, Úsbek-
istan, Tadsíkistan og Túrkmen-
istan, verða að vera áfram ráðgát-
ur.
Af Nursultan Nazarbajev er það
að frétta að hann lét af embætti í
mars 2019, sjötíu og níu ára gamall,
og hafði þá setið á valdastóli í um
þrjá áratugi, lengur en nokkur þá-
verandi þjóðarleiðtogi sem ekki er
af konungakyni. Í þakklætisskyni
fyrir störf hans var höfuðborgin
endurskírð og heitir nú Nursultana.
Nazarbajev heldur þó enn um þá
þræði sem hann vill halda um.
Sumir spá því að Pútín muni velja
álíka kost þegar hans tími kemur,
þótt ólíklegt sé að Moskva verði
endurskírð Pútínka eða Pútíngrad,
enda hefur hún verið til mun lengur
en hann.
Við getum þó ekki stillt okkur
um að minnast örlítið á Túrkmen-
basa í Túrkmenistan, sem er vafa-
lítið sá litríkasti af þjóðarleiðtogum
þeim sem tekið hafa við völdum í
fyrrum Sovét. Og er þá nokkuð
sagt.
Þegar Túrkmenbasi ákvað að
stíga fram á ritvöllinn og gaf út bók
sína Ruhnama var hann í aðstöðu
sem flestir rithöfundar geta aðeins
látið sig dreyma um. Landsfaðirinn
átti ekki aðeins greiða leið inn á
námsskrá skólanna heldur gat látið
fangelsa eða myrða aðra höfunda
að vild. Með þessum ráðum og öðr-
um var séð til þess að Ruhnama var
eina bókin í jólabókaflóði Túrkmen-
istan ár eftir ár, og ásamt Kór-
aninum svo til sú eina sem var fá-
anleg í landinu.
Heimildarmyndin Í skugga hinn-
ar helgu bókar eftir Finnann Arto
Halonen fjallar um tilraunir Basa
til að slá í gegn á alþjóðavísu sem
hefur reynst nokkuð torsóttara.
Bók hans hefur vissulega verið
þýdd á fjörutíu tungumál en er ekki
áberandi í bókabúðum utan heima-
landsins. Ástæðan fyrir öllum þess-
um þýðingum reynist heldur ekki
vera sú að slegist hafi verið um
hana á bókamessum.
Það kemur í ljós að besta leiðin
fyrir erlend fyrirtæki til að fá að-
gang að gríðarlegum náttúruauð-
lindum landsins er sú að kosta þýð-
ingu á verkinu. Hafa ýmis fyrirtæki
nýtt sér þennan kost, svo sem Am-
erican Caterpillar, Daimler-
Chrysler og Siemens. Helsti bak-
hjarl bókaútgáfunnar er ríkasti
maður Tyrklands sem hlaut að
launum ráðherraembætti í Túrk-
menistan án þess að vera þar með
ríkisborgararétt. Gott ef íslenska
fánanum bregður ekki fyrir þegar
sýnt er í myndinni hvaða lönd hafa
gefið út bókina. Ekki hefur mér þó
enn tekist að finna hana í
Eymundsson.
Í ný-stan-löndum Mið-Asíu
Bókarkafli | Valur
Gunnarsson, sagnfræð-
ingur, rithöfundur og
blaðamaður, hefur búið
í Eistlandi og Rúss-
landi og heimsótt flest
hinna fyrrverandi
Sovétríkja. Í bók sinni
Bjarmalönd segir hann
frá ferðalögum sínum
og fræðistörfum.
Morgunblaðið/Eggert
Víðförull Valur Gunnars-
son er margfróður um
löndin sem áður voru aust-
an Járntjalds, enda hefur
hann heimsótt flest hinna
fyrrverandi Sovétríkja.
Sími 555 3100 www.donna.is
Ný vefverslun: www.donna.is
Erum nú á Facebook: donna ehf
Skjót fyrstahjálp, hjartahnoð
og hjartastuðtæki björguðu lífimínu
Ég lifði af