Leyfi til að elska - Feb 2023, Page 6

Fjölmörg sifjaréttarmál, þar sem annað foreldrið
rægir hitt og innrætir börnum sínum óbeit
á því, hafa verið tekin fyrir hjá dómstólum í
Bandaríkjunum og á Englandi allt frá upphafi
19. aldar. Um miðjan 5. áratug síðustu aldar fóru
sérfræðingar sem unnu með skilnaðarfjölskyldum
að birta athuganir sínar á foreldrum sem reyndu
að gera börn sín afhuga hinu foreldrinu og fá þau
til að verða „bandamenn“ sínir gegn foreldrinu
sem var hafnað (Rand, 2013). Það var þó ekki fyrr
en upp úr 1980 sem þetta fyrirbæri fékk heitið
foreldraútilokunarheilkenni (e. parental alienation
syndrome; Gardner, 1985). Af ýmsum ástæðum (til
dæmis vegna efasemda um hvort þetta geti í raun
talist heilkenni, Warshak, 2001) er núna oftast
notast við hugtakið foreldraútilokun (Lorandos o.fl.,
2013). Rannsóknum á þessu sviði hefur fjölgað
verulega síðustu áratugi. Yfir eitt þúsund bækur,
bókarkaflar og greinar í fræðiritum eru til um þessi
mál, frá 35 löndum og sex heimsálfum (Bernet, 2013).
Þrátt fyrir mikið magn sögulegra gagna um
foreldraútilokun í lagalegum skilningi og á
sviði klínískra fræða, hafa uppsöfnuð gögn
um viðfangsefnið að mestu verið lýsandi í eðli
sínu. Þó hafa verið gerðar ótal rannsóknir á
þeim hegðunarmynstrum og ferlum sem felast í
foreldraútilokun (t.d. samskiptastýring; Austin og
Rappaport, 2018). Við höldum því fram að þekking á
foreldraútilokun sé ekki lengur bara vaxandi eða það
sem kalla mætti grasrótarstig, heldur hafi hún þróast
upp í allsherjar vitundarvakningu sem einkennist
af mikilli þróun og samþættingu á kenningum og
prófun tilgátna (Simpson og Campbell, 2013).
H VA Ð E R F O R E L D R A Ú T I L O K U N ?
Með foreldraútilokun er átt við það sálræna
ástand barns þegar það gerist bandamaður
útilokunarforeldris (eða hollustuforeldris) og
hafnar samskiptum við útilokaða (eða útsetta)
foreldrið án lögmætrar ástæðu (Lorandos o.fl.,
2013). Foreldraútilokun á sér oft stað í fjölskyldum
þar sem foreldrið hefur valdameiri stöðu
(útilokunarforeldrið) hefur í frammi móðgandi
athugasemdir eða hegðun gagngert til þess að
skaða og eyðileggja samband foreldrisins sem hefur
valdaminni stöðu (útsetta foreldrisins) við barnið
(Harman o.fl., 2018). Þegar báðir foreldrar eiga í
erjum og rifrildi verður foreldraútilokun yfirleitt
ekki útkoman (Warshak, 2015b). Þegar foreldrar sem
eru jafnir að völdum ástunda rifrildi og ásakanir á
báða bóga upplifir barnið frekar hollustutogstreitu en
foreldraútilokun (Bernet o.fl., 2016). Foreldraútilokun
getur átt sér stað eða hafist innan fjölskyldu þar sem
foreldrar búa enn saman. Langalgengast er þó að það
gerist eftir sambandsslit foreldra.
Hjá barninu eru birtingarmyndir foreldraútilokunar
meðal annars þessar: ófrægingarherferð
gegn útsetta foreldrinu; lélegar, léttvægar eða
fáránlegar ástæður fyrir því að hitta ekki útsetta
foreldrið; vöntun á gagnstæðum tilfinningum
til foreldra (tvíbendni, e. ambivalence); sýnir
einkenni yfirlýsts sjálfstæðis í hugsun (e.
independent-thinker phenomenon) um leið og
6
FORELDRAÚTILOKUN: VITUNDARVAKNING Á RANNSÓKNARSVIÐINU JENNIFER J. HARMAN O.FL.