Austurland - 21.02.2019, Side 6

6 21. febrúar 20195. apríl 8
AB VARAHLUTIR – UMBOÐ EGILSSTÖÐUM
LJÓÐAÞÁTTUR
– Hulda Sigurdís Þráinsdóttir
Nú er tími þorrablóta og
súrmetis og því ekki úr vegi
að skoða nokkrar vísur af
ýmsu tagi tengdar þessum árstíma
sem á öldum áður var mörgum
þungur. Íslendingar voru mjög háðir
veðurfari og duttlungum náttúrunnar.
Því var ýmislegt gert til að spá fyrir
um veðrið fram í tímann eða til að
reyna að blíðka náttúruöflin í von um
gott vor og sumar.
Á þessum tíma eru víða haldin
sólarkaffi eftir því sem sólin hækkar
á lofti. Frægust eru sólarkaffi á
Vestfjörðum enda vita Vestfirðinga
betur en flestir aðrir Íslendingar
hvað skammdegi er. Sumstaðaðar
hefur skapast sú venja að yrkja ljóð
til að fagna sólinni. Stundum eru
það falleg ástarljóð eins og vísur Jens
Hermannssonar skólastjóra á Bíldudal
sem orti:
Komdu sæl að sunnan
sól í dalinn minn.
öllum flytur yndi
Ástarkossinn þinn.
Allt sem andann dregur
á þig fyrir vin.
Vertu eins og áður
ætíð velkomin.
Það eru hinsvegar ekki bara
Vestfirðingar sem þurfa að búa
við sólarleysi part úr ári. Eiríkur
Guðmundsson bóndi í Syðra­Firði í
Lóni orti:
Mikaels frá messu degi
miðrar góu til
Í Syðra­Firði sólin eigi
sést það tímabil.
Lengi að þreyja í þessum skugga
þykir mörgum hart.
Samt er á mínum sálarglugga
sæmilega bjart.
Þess má geta að Mikaels messa, eða
Mikjálsmessa var 29. september sem
segir okkur að sólarlaust er í Syðra­
Firði í fimm mánuði á ári.
Kyndilmessa er 2. febrúar. Hún
hefur gengið undir ýmsum nöfnum
innan kirkjunnar en elst þeirra mun
vera hreinsunarhátíð blessaðrar Maríu
meyjar. Samkvæmt Móselögum
taldist kona óhrein í 40 daga eftir
að hún hafði alið barn og því gekk
María með Jesúbarnið í helgidóminn
fjörutíu dögum eftir fæðingna til að
láta hreinsast. Nafnið kyndilmessa er
upprunnið vegna ljósadýrðar kerta
og kyndla sem einkenndu daginn í
kaþólskum guðsþjónustum þennan
dag. Ekki er víst að margir hafi velt
fyrir sér uppruna kyndilmessunnar.
Fleiri þekkja væntanlega þá veðurtrú
sem við hana var bundin, en oft þykja
verða veðrabrigði um þetta leyti s.b.r.
vísuna:
Ef í heiði sólin sést
Á sjálfa kyndilmessu
Vænta snjóa máttu mest
Maður upp frá þessu.
Algengt afbrigði þessarar vísu er
„Ef í heiði sólin sest.“ Samkvæmt
þessu þótti ekki gott að sjá til sólar
á kyndilmessu og eru jafnvel til
heimildir um að fólk hafi jafnvel
bölvað sólskini á þessum degi eða
í besta falli breitt fyrir alla glugga.
Svipuð trú er þekkt á Bretlandseyjum,
en frá Skotlandi kemur þessi vísa:
If Candelmas be fair and bright
winter will have another flight.
But if Candelmas bring cloud and
rain
winter is gone and will not come
again.
Þorrinn var sá mánuður sem
markaði endalok skammdegisins.
Honum var því tekið fagnandi og ávalt
boðinn velkominn í bæinn þótt vetur
konungur væri enn til alls líklegur
og eftir að þreyja þorrann og góuna.
Nokkuð virðist vera svæðisbundið
hvort það er hlutverk húsmóður
eða húsbónda að taka á móti Þorra.
Þannig virðist sú trú almennari
á Vestur­ og Norðurlandi að það
skuli vera hlutverk húsmóður, en á
Suðurlandi var því öfugt farið og var
þar sú skoðun ríkjandi að húsbóndi
skuli taka á móti honum. Í vísum
um Kallinn Þorra frá 1744 eftir séra
Benedikt Jónsson í Bjarnanesi hvetur
hann hverja konu til að taka vel á móti
Þorra.
Konur allar kveð eg þess,
kasti á palla og búi sess.
So má falla, ef syngið vess,
sjálfur kallinn verði hress.

Sanngirni þess að gera konur með
þessu ábyrgar fyrir tíðarfari á komandi
þorra verður látin liggja milli hluta, en
vísan er vissulega barn síns tíma eins
og allt annað.
Víkur þá sögunni að góu.
Orðmyndin góa sést ekki í ritmáli fyrr
en seint á 17. öld, en fram að þeim
tíma er aðeins myndin gói notuð.
Góu var fagnað á svipaðan hátt og
þorra. Þar sem hana ber alla jafna
upp á lönguföstu var þó minna um
hátíðahöld og blótveislur. Margar
góuvísur eru til, en sú sem hér birtist
er höfð eftir konu frá Rangárvöllum
sem fædd var 1895. Hún sagðist hafa
lært hana af sér eldri kynslóð.
Góa og er orðin gamalær
Um geðið tölum eigi
Bítur, emjar, ber og slær
Og byltir öllu úr vegi.
Í skjóðu ber hún skafrenning
Og skellir honum allt um kring.
Hún flautar og tautar tra­la­la­la­
la.
Ýmislegt var gert til að blíðka
góu. M.a. þekktist sá siður um
norðaustanvert landið að konur
gæfu góu ullarlagð, gjarnan rauðan á
litinn. Ýmist var lagðurinn hengdur
upp í glugga eða honum var sleppt
úti og sagði þá sú átt sem hann fauk
í til um hvaða vindátt yrði ríkjandi
næsta mánuðinn. Útbreiddari er
þó sú veðurtrú sem kemur fram
í eftirfarandi kviðlingi sem til er í
ýmsum tilbrigðum hvaðanæva af
landinu.
Þurr skyldi þorri
Þeysin góa
Votur einmánuður
Þá mun vel vora.
Ekki þótti gott ef fyrstu dagar góu
voru þurrir og mildir eins og fram
kemur í eftirfarandi þulubroti sem
þekkt er í svipaðri mynd um allt land.
Grimmur skyldi góudagurinn
fyrsti
annar og hinn þriðji.
Þá mun hún góa góð verða.
Ef hún góa gengur inn með glöðu
sinni,
heyrt hefi eg í manna minni
hún mundi hrista úr kápu sinni.
Ef hún góa öll er góð
öldin skal það muna
þá mun harpa hennar jóð
herða veðráttuna.
En að lokum ein úr nútímanum.
Frosinn er andinn, freðið mitt hold
Frostrósir prýða mitt trýni.
Helgrátt er loftið, harðgödduð fold
Menn halda að með sumrinu hlýni.
Miðað við þau harðindi sem
forfeður okkar og formæður hafa
eflaust mátt þola á þessum árstíma
þegar matarforði fólks og búpenings
var af skornum skammti þá getum
við ekki kvartað. Hinsvegar held ég að
það megi fullyrða að allir taki vorinu
fagnandi þegar það kemur.
Heimildir:
Árni Björnsson. Saga daganna. Mál
og menning, 1993
Hverjir eru helstu hátíðisdagar
kirkjuársins og hvað gerðist á þeim?
https://www.visindavefur.is/svar.
php?id=7042
Hulda Sigurdís Þráinsdóttir
A