Bókablaðið - 01.12.1944, Blaðsíða 2

2
BÓKABLAÐIÐ
HALLGRÍ MSLJÓÐ
Sálmar og kvæði
eftir
séra Hallgrím Pétursson.
Bók þessi er ekki heildarútgáfa sálma og
kvæða séra Hallgríms Péturssonar og því síð-
ur ritverka hans. Til eru eftir hann smárit, er
gefa ágæta hugmynd um hvílíkan kennimann
Hvalfirðingar hafa átt meðan hans naut við
þar á Ströndinni. Prédikun hans hefur verið
þróttmikil og hispurslaus, ástúðleg og barns-
lega bljúg. Hitt er annað mál, að hann bregð-
ur sér þar stundum á líkingarfullan leik, að
hætti sinnar aldar, er þætti nú lítils vert. En
þá hefur sú prédikun alveg vafalaust glatt og
hrest. Og fróðir menn telja, að þessar hug-
leiðingar hans standi framar flestu öðru af því
tagi á hans öld; undiraldan sé íslenzk og skáld-
legt flug og svipmiklar lýsingar séu þar ekki
sjaldgæfar.
Heiti bókarinnar ber með sér, að þennan
þátt vanti. En margt fleira er ekki tekið með.
Séra Hallgrímur Pétursson var rímnaskáld,
orti veraldlegar rímur, sem voru yndi og eftir-
læti þjóðarinnar á hans dögum og að vísu
miklu lengur. En hann orti einnig „heilagar
rímur“ í anda Guðbrands biskups. í þessum
biblíuljóðum svipar honum mjög til samtíðar-
manna þeirra, er um slík efni ortu, enda höfðu
þess háttar skáld frá fyrri tíð markað veginn.
Þó lyfti dirfska hans og hetjulund og afburða
skáldgáfa hans biblíuljóðum hans í hærra
veldi. En hins vegar ber að gæta þess, að í
þessum kveðskap var liann bundinn í báða
skó. Annars vegar af orðalagi ritningarinnar,
en hins vegar af því, að með þessu var hann
að vinna kirkjulegt fræðslu- og uppeldisstarf.
Hann minnist og á þetta sjálfur 1656 í for-
mála að beztu biblíuljóðum sínum, Samúels-
sálmunum, sem hann yrkir út af fyrri Samúels-
bók og aftur í 3. kapitula seinni bókar. Og
ekki bregst það, að alls staðar þar, sem til-
þrif eru í biblíutextanum og frábærar frá-
burða ritsnillingar og báðir rituðu af eld-
móði lífsviðhorfa sinna og lífsskoðana. Bók-
menntafræðingurinn hélt því fram í upphafi,
að ágreiningur sá, sem um væri að ræða, væri
fyrst og fremst ágreiningur tveggja kynslóða.
Það var ekki rétt. Sú kynslóð, sem bókmennta-
fræðingurinn gerðist málsvari fyrir, metur
Einar H. Kvaran jafn mikils og sú kynslóð,
sem mótað hafði skáldið. Vitanlega skal sá
varnagli sleginn, að vel má vera, að álitlegur
hópur nútímakynslóðarinnar hirði ekki um
fagrar bókmenntir. En sá hópur kemur þá
ekki málinu við. — Sannleikurinn er sá, að
hugur Einars H. Kvaran „stóð opinn fyrir nýj-
um straumum, nýjum sönnunum, nýjum ráð-
gátum. Hann var þrunginn af framsóknarhug
og sannleiksþrá“. Slíkur rithöfundur verður
langlífur með þjóð sinni, ekki einni eða tveim
kynslóðum, heldur meðan íslenzk þjóð met-
ur mikla og göfuga hugsuði og viðfeldið, lát-
laust og fagurt mál. Og Einar H. Kvaran er
ekki sínkur í skáldverkum sínum. Hann gef-
sagnir, færist séra Hallgrímur í aukana. Lýs-
ing hans á einvígi Davíðs og Goliats er hnit-
miðuð við hæfi þeirrar þjóðar, sem unni svo
Islendingasögum hugástum og styrr þeirra, að
jafnvel friðsamar kerlingar kváðu svo að orði:
„Ekki er gaman að guðspjöllunum, engir eru
í þeim bardagarnir.“
Samúelssálmarnir eru og að því leyti mikils-
verðir, að með samning þeirra temur hann sér
þau tök, sem verða að snillingstökum í Passíu-
sálmunum, er skipa honum í öndvegi trúar-
skálda þjóðar vorrar.
Þessi nýútkomnu Hallgrímsljóð skiptast í
þrjá kafla eða þætti. Fyrsti þátturinn er:
Passíusálmarnir. Annar þáttur: Aðrir sálmar.
Þriðji þáttur: Kvæði.
Þó að ekkert annað væri í ljóðasafni þessu
en Passíusálmarnir, væri það bezta bók ársins.
Með Passíusálmunum þarf ekki að mæla.
Hljómurinn í þeim dýra óði er: sancta sim-
plicitas. Fyrir því segir séra Matthías í minn-
ingarljóðum sínum um höfund Passíusálm-
anna:
Frá því barnið biður fyrsta sinn
blítt og rótt við sinnar móður kinn,
til þess gamall sofnar síðstu stund
svala ljóð þau hverri hjartans und.
í öðrum þættinum eru tíu úrvals sálmar.
Þar er að sjálfsögðu sálmurinn frægi, sem
ásamt Passíusálmunum hefur tryggt séra
Hallgrími ódauðlega skáldfrægð: Um dauð-
ans óvissan tíma. Vér heyrum gný hins vold-
uga og miskunnarlausa úthafs dauðans, hol-
skeflurnar hvelfast inn yfir lönd lífsins og
valda ógn og sárum trega, sársauka og sorg.
En séra Hallgrímur var kraftaskáld. Holskefl-
urnar hjaðna og verða að lygnum og skyggðum
fleti eilífðarinnar, og í djúpum þess mikla
hafs hafa sorgir og sársauki orðið að blíðlátri
undiröldu. Eftir verður aðeins vissan um
„dauðans tíma“: Memento mori. Og kraft
Krists.
í þriðja þætti bókarinnar eru veraldleg ljóð
skáldsins. Við þau hefur þjóðin ekki tekið
öðru eins ástfóstri og hin andlegu ljóð hans.
Þó er þessi kveðskapur lians hreinasta afbragð.
ur höfðinglega úr ríkum sjóði hjarta síns.
Til þess að gleðja þjóð sína gefur hann henni
alla sína „hörpudiska", öll djásn sín, eins og
drengurinn í einni sögu hans gerði, þegar
mikið lá við. Og Einar H. Kvaran var svo
hámenntaður og göfugur maður og sannur
íslendingur, að hann mat þjóð sína svo mikils,
að ætíð vildi hann gefa henni þannig,
þegar hann sanidi skáldverk sín, að mikið lægi
við. Þess vegna gaf hann öll fegurstu djásn
anda síns, þess vegna er list hans svo hug-
þekk og göfug. Og þess vegna verður hann
langlífur í landinu. Fyrir þvx er það hinn
mesti bókmenntaviðburður, að sögur hans og
ljóð skuli nú vera fáanleg í einni heild í hinni
vönduðustu útgáfu. Þetta ritsafn Einars verð-
ur keypt af öllum bókmenntavinum. Þessi út-
gáfa mun stuðla mjög að því, að ritverk hans
verði lengi framvegis mikið lesin af íslend-
ingum, ekki aðeins í bókasöfnum, heldur
einnig á heimilum, þegar þessi ágæta útgáfa
er orðin einkaeign þeirra.
Menn telja Aldaráhtt höfuðkvæði hans á
þessum vettvangi. En mörg önnur eru sam-
bærileg. Kvæði Hallgríms Péturssonar eru eins
konar Hávamál, spakleg og hagleg. Hann skál-
ar að vísu við veröldina, en hann rís úr sæti
um leið og segir henni til syndanna: „Vond
ertu, veröld, með vélabrögðin margföld". Og
um fordildina og hennar þénara segir hann:
„Hold er mold, hverju sem það klæðist.“
Hann yrkir því heimsádeilukvæði. En hann
yrkir og gleðibragi. Þar nýtur sín hófsöm kát-
ína hans og kímni, fögnuður hans vegna gæða
lífsins, dirfska hins frjálsa bónda á góðri bú-
jörð, er líka gat þegið með hispursleysi gjafir
Guðs úr skauti jarðar eins og náðina og kraft-
inn að ofan.
í veraldlegum kveðskap séra Hallgfíms leik-
ur hánorrænn svali og höfundarmörkin eru
mjög skýr. Og ef hann er ekki í þessum kveð-
skap skáldið af guðs náð, er hann þar vissu-
lega skáldið, sem skáldguðirnir Apollo og Óð-
inn og jaínvel Dionysos Lyaios og öll sú fríða
fylking hefur valið sér að kjörskáldi og krafta-
skáldi.
Hallgrímsljóð er falleg og góð bók. Hún er
íegursta jólagjöíin á árinu 1944, og engum er
ofvaxið að eignast hana. En hversu lengi verða
íslendingar að bíða þess að eiga þess kost að
eignast ritsafn Hallgríms Péturssonar? Sú út-
gáfa yrði til þess, að allir dáendur skáldsins,
íslenzk þjóð, kynntust til lilítar þessum hjarta-
hreina en stórbrotna manni, alvörumannin-
um og trúmanninum, sem gekk með lausnara
sínum alla leið til Golgata og sat þar undir
krossi hans, og sló hörpu sína þannig, að kross-
inn vai*ð að veldisstóli dýrðarinnar. Þann veg
varð hanxt íorystumaður þjóðar sinnar á
dimmri og dapri öld, þjóðmæringur og Ijóss-
ins hetja, er vann konunglegan sigur fyrir þjóð
sína, sem hún enn þá nýtur og mun njóta
„meðan Guðs náð lætur vort láð lýði og
byggðum halda.“
Jónas Hallgrímsson:
LJÓÐMÆLI
Bók þessi er lýðveldisútgáfa, þótt ekki sé
þess getið á titilblaði né í formála. Á þessu
ári gerðust íslendingar lýðveldisþjóð að nýju.
Stofnun lýðveldisins fór fram á Þingvöllum
eins og vera bar.
í sambandi við þessi stórmerku tímamót í
sögu þjóðar vorrar var Jóns Sigurðssonar
minnst að maklegleikum. Hann er hin mikla
stjórnmálahetja vor. En annars manns, sem
jafn merkur er Jóni Sigurðssyni í frelsisbar-
áttu íslendinga á 19. öld, var varla getið.
Sá maður er Jónas Hallgrímsson. En samt
komst þjóðin ekki fram hjá honum. Hann
hafði markað svo óafmáanleg spor í frelsis-
baráttunni, að þjóðin gat ekki sniðgengið
hann. Stofnun eða endurreisn lýðveldisins gat
að réttum lögum hvergi farið fram annars
staðar en á hinum forna þingstað við Öxará.
Þar varð Alþing að setja og heyja í því sam-
bandi, þótt ekki væri nema stutta stund.
í því var fólginn sigur frelsishetjunnar, sem
gleymdist, Jónasar Hallgrímssonar. Hann var
foringi þeirra manna á öldinni sem leið, sem