Þroskaþjálfinn - 18.05.2000, Side 21

Afmælisblað Þroskaþjálfafélags íslands tí'
Búseta fatlaðs fólks
Hrönn Kristjánsdóttir þroskaþjálfi skrifar
Inngangur
Á síðasta ári lagði ég stund á nám til B.Ed.-gráðu við KHI.
Viðfangsefni lokaritgerðar minnar var búsetuþjónusta við
fatlað fólk. Stuðst var við eigindlega rannsóknaraðferð til
að leita svara við spurningunni „Hvað felur sjálfstœð búseta
fatlaðra í Reykjavík í sér?\ Gerð var athugun á sjálfstæðri
búsetu fatlaðs fólks á vegum stærstu þjónustuaðilanna í
borginni, þ.e. hjá Félagsþjónustunni í Reykjavík, Svæðis-
skrifstofu málefna fatlaðra í Reykjavík og Styrktarfélagi
vangefinna í Reykjavík. Markmið rannsóknarinnar var
m.a. að fá fram hvaða þjónustu þessir aðilar veita í sjálf-
stæðri búsetu og hverjir séu sameiginlegir þættir hennar.
Einnig hvaða hugmyndafræði liggi að baki þjónustunni og
hverjir séu helstu styrk- og veikleikar þjónustunnar. I
rannsókninni beindist athyglin fyrst og fremst að stöðu
þroskahefts fólks. í þessari grein er ekki fjallað um rann-
sóknina sem slíka heldur þá hugmyndafræði sem byggt var
á í ritgerðinni.
Hugmyndafræði og nýjar skilgreiningar
Hugmyndafræðingar á borð við Danann Bank-Mikkelsen,
Svíann Bengt Nirje og Þjóðverjann Wolf Wolfensberger
hafa á síðustu áratugum, ásamt fleiri fræðimönnum, þróað
kenningar og hugmyndafræði í málefnum fatlaðra. Þær
byggja í grundvallaratriðum á að draga úr fötlunaráhrifum
samfélagsins á fólk sem býr við fötlun, á fullri þátttöku
þeirra í samfélaginu og að tekið sé mið af þörfum hvers
og eins. I hugmyndafræðinni koma fram skilgreiningar á
ýmsum hugtökum sem áður voru óþekkt. Nirje setti m.a.
fram skilgreiningu á því hvað fælist í „eðlilegu lífi“ sam-
kvæmt eftirfarandi: „Eðlilegur dagsferill þar sem matar- og
hvíldartími er eins og almennt gerist, tímar og mynstur,
eðlilegt verklag, mismunandi athafnir á mismunandi
stöðum eftir eðli þeirra innan heimilis sem utan, eðlilegur
ársferill sem tekur mið af athöfnum eftir árstíðum, eðlilegir
þróunarþættir og eðlilegur lífsferill, tillit tekið til óska og
vals einstaklingsins, eðlilegt samband við hitt kynið,
fjárhagslegt viðmið og búseta sem tekur mið af formi,
stærð og staðsetningu húsnæðis.“
Til eru ýmsar aðferðir við að skilgreina einstaklings-
bundnar þarfir. Fatlaðir hafa sömu grundvallar þarfir og
aðrir einstaklingar, þ.e. þörf fyrir öryggi, fyrir eigið heimili
og fjölskyldu, þörf fyrir atvinnu sem veitir áskorun, þörf
fyrir virkni sem gefur lífinu tilgang, ásamt þörf fyrir inni-
haldsrík félagsleg samskipti. Auk þess hefur allt fólk, fatlað
sem ófatlað, sérstakar einstaklingþarfir. Sumir hafa einfaldar
þarfir en aðrir margar og fjölþættar þarfir. í gegnum tíðina
hafa slíkar sérþarfir fólks verið það viðmið sem stuðst hefur
verið við og því mynduðust sérstakir hópar í samfélaginu.
Þjónustan þróaðist síðan í samræmi við þarfir þessara hópa.
Sérþarfirnar voru grunnurinn að flokkun, greiningu og
aðgerðum þjónustukerfanna. Þjónustutilboðin tóku því
ekki mið af almennum þörfum fólks, eins og þörfinni fyrir
að eiga sitt eigið heimili, fyrir menntun, að vera þátttakandi
í menningar og tómstundalífi o.s.frv. heldur fyrst og fremst
af sérþörfunum (Kristiansen, 1993:20, 93 og 99).
Um 1980 skilgreindi Bandaríski fræðimaðurinn John
O'Brien fimm þjónustusvið til að bæta lífsgæði fólks með
fötlun. Þessi svið eru þekkt sem fimm framkvæmdasvið til
að koma á eðlilegum lífsgæðum. Stundum er vitnað til
þeirra sem „uppfærslu félagslegs hlutverks“ en þau eru:
Sýnileiki í samfélaginu. Rétturinn til að vera þátttak-
andi í samfélaginu og til að vera samvistum við aðra
einstaklinga í frístundum.
Tengsl. Rétturinn til að vera í mikilvægum tengslum
við ófatlaða einstaklinga.
Val. Rétturinn til að velja í stóru sem smáu. Innifalið
er val á búsetu og með hverjum hann eða hún vill búa.
Hæfni. Rétturinn til að þjálfa nýja leikni og til þátttöku
í þýðingarmikilli iðju eða starfsemi með þeirri aðstoð sem
nauðsynleg er. Einnig rétturinn til hagnýtrar og tilfinn-
ingalegrar samfélagslegrar aðstoðar.
Virðing. Rétturinn til að vera virtur sem manneskja og
ekki meðhöndlaður sem annars flokks einstaklingur.
Að líta á þroskaheft fólk fyrst og fremst sem einstaklinga
og að hjálpa þeim til að lifa við eðlilegan lífsstíl, hefur
krafist grundvallar breytinga á mati og viðhorfi gagnvart
þeim. Sjálfstæð búseta er möguleg fyrir þroskaheft fólk, en
hún er ekki enn það viðmið sem almennt er gengið út frá.
Breytingar sem hafa þýðingu fyrir einstaklinginn eru
stundum ekki mögulegar með tilliti til gildandi reglna og
21