Þroskaþjálfinn - 18.05.2000, Side 25

Afmælisblað Þroskaþjálfafélags íslands U
Norsku lögin um valdbeitingu og
þvingun í meðferð þroskaheftra
Kristrún Sigurjónsdóttir þroskaþjálfi skrifar
1. janúar 1999 tók gildi viðbótarkafli við norsku félags-
þjónustulögin. Lagakaflinn fjallar um það hvenær og við
hvaða aðstæður er leyfilegt að beita valdi og þvingunum í
meðferð þroskaheftra og hvaða skilyrði þarf að uppfylla
áður en hægt er að taka slíka ákvörðun. Lagakaflinn skal
gilda í 3 ár og verður þá endurskoðaður.
Markmið með lagasetningunni er að draga úr beitingu
þvingunar í meðferð og tryggja að önnur úrræði séu
fullreynd áður en til þvingunar og valdbeitingar kemur.
En um leið eru í lögunum reglur um hvenær og hvernig
heimilt er að beita þvingunum.
Reglurnar hafa það markmið að veita þroskaheftum
nauðsynlega hjálp með fullri virðingu fyrir manneskjunni
sem um er að ræða. Engin önnur sjónarmið eiga að ráða,
ekki faglegur metnaður, ekki fjárhagur sveitarfélagsins og
ekki ótti við að segja frá þegar einhverjum er gerður
óréttur.
Af hverju lagasetning?
Hér í Noregi hefur á undanförnum árum orðið mikil
breyting á þjónustu við þroskahefta. Markmið þeirra
breytinga hefur verið að auka lífsgæði þroskaheftra með
því að bæta aðstæður þeirra. Normalisering, blöndun og
það að færa þjónustuna frá ríki til sveitarfélaga voru allt
leiðir að þessu markmiði. En um leið beindust augu
manna að íbúum stórra stofnana og þeirra aðstæðum og
réttaröryggi. Margir töldu að á stofnununum hefði þróast
„menning“ þar sem ekki giltu almennar siðferðisreglur og
reglur um réttaröryggi sem hafa bæri í heiðri í allri
meðferð. Og að stofnanirnar ykju frekar en minnkuðu
alvarleg atferlisfrávik. A fyrstu bjartsýnisárunum þegar
farið var að loka deildum og stofnunum gerðu menn sér
vonir um að alvarleg atferlisfrávik hyrfu að mestu. 1990
sendi Félagsmálaráðuneytið Stórþinginu skýrslu um
aðstæður þroskaheftra og benti á að auka þyrfti eftirlit með
þjónustu þeirri sem sveitarfélögin veittu þroskaheftum og
að réttaröryggi í svo „opinni þjónustu“ þyrfti að auka þ.e.
réttaröryggi þjónustuþega og þjónustuveitenda.
Fram að þeim tíma er þessi lagakafli tók gildi giltu
almenn hegningarlög um þær kringumstæður þegar starfs-
fólk í þjónustu við þroskahefta beitti þvingunum. Það er
að segja það var ekki bannað að nota þvingun í neyðar-
aðstæðum. Mikið af þeirri skaðlegu hegðun sem stundum
sést hjá alvarlega þroskaheftum er hegðun sem endurtekur
sig oft og því getur þurft að bregðast við henni oft á dag.
(Sjálfsskaðandi atferli eða atferli sem veldur öðrum skaða).
En fyrir starfsfólk sem vinnur við þær aðstæður að þurfa
oft að beita þvingunum er það óásættanlegt að gera það
undir því loforði að þeim verði ekki hegnt fyrir slíkt. Um
þessar aðstæður töldu Norðmenn að setja þyrfti sérstakar
reglur.
1994 kortlagði Félagsmálaráðuneytið notkun þvingunar
í meðferð þroskaheftra og niðurstaðan var m.a. sú að
þvingun var ekki eingöngu beitt í neyðaraðstæðum og
einnig sú að ekki allar aðgerðir voru réttlætanlegar. Þeir
komust einnig að því að réttlætanlegar aðgerðir voru
notaðar þó ekki væri um að ræða neyðaraðstæður. Ákveðið
var að setja strangar reglur til að draga úr notkun þving-
unar og tryggja að allt væri reynt áður en að til þess kæmi.
Settar hafa verið ákveðnar kröfur um gæði þjónustunnar
og starfsfólk sem notar aðgerðir sem hafa í för með sér
þvingun þarf að uppfylla ákveðnar hæfniskröfur.
Lög og reglugerðir hér (í Noregi) setja miklu strangari
reglur um málsmeðferð, siðferðileg álitamál og faglega
kunnáttu við notkun þvingunar og valdbeitingar en gerist
á hinum Norðurlöndunum.
Lögin
Eg ætla ekki að reyna að þýða lögin frá orði til orðs eða
fjalla um hverja einstaka grein þeirra heldur reyna að koma
efninu til skila með þeim skýringum sem ég tel ástæðu til.
Markmið laganna er að tryggja að þjónusta við þroska-
hefta sé veitt með þeim hætti að þeir fái notið virðingar og
sjálfræðis. Að enginn sé beittur þvingun eða valdi án þess
að algera nauðsyn beri til og aðrar aðferðir hafi verið reyndar
fyrst án árangurs. Fólk er misjafnt og hefúr misjafna
möguleika til að sjá um sig sjálft og greina rétt frá röngu en
allir eiga að njóta sömu mannréttinda. Valdbeiting skal vera
neyðarúrræði háð ákveðnum reglum og eftirliti.
Þessi lagakafli á eingöngu við um beitingu þvingunar
gagnvart fólki sem er þroskaheft (psykisk utviklings-
hemmet). Hafi fólk ekki þá greiningu fæst ekki leyfi til
25