Unga fólkið - 17.05.1968, Blaðsíða 3

Unga fólkið - 17.05.1968, Blaðsíða 3
UNGA FÓLKIÐ 3 LENZKA FORSETAEM- BÆTTIÐ í HNOTSKURN Allir vita, að saga íslenzka ríkisins greinist í þrjú tíma- bil með tilliti til stjórnar- forms. Hið forna þjóðveldi stóð frá 930 til 1262. Kon- ungdæmi var við lýði frá 1262 til 1944. Þá tók lýðveld- ið við, en lýðveldi merkir í reyndinni forsetadæmi. Af þessu má sjá, að for- setaembættið er mjög ungt hér á landi eða tæplega ald- arfjórðungsgamalt. Það er nánar tiltekið jafnaldri sjálf- stæðisins og því frá 17. júní 1944. Sums staðar erlendis er saga forsetaembættisins miklu lengri. Þannig tók fyrsti Bandaríkjaforsetinn, George Washington, við völd- um árið 1789. Það er einkennandi mun- ur á konungdæmi og forseta- dæmi, að konungstign geng- ur í erfðir eftir ákveðnum reglum, svo sem er í Dan- mörku, Noregi og Svíþjóð, og skulu konungar gegna störf- um ævilangt, en kosið er til embættis forseta, t.d. í Finn- landi og hér á landi, og þá- aðeins til ákveðins tíma, að jafnaði fjögurra ára í senn. Sukarno, fyrrum Indónesíu- forseti, var á sínum tíma kjörinn ævilangt, og Tito, núverandi Júgóslavíuforseti, mun vera á sama báti, en slíkt eru ui.dantekningar, enn sem komið er. Til forseta er kosið með ýmsum hætti í ríkjum heims. Forseti kann að vera kjör- inn af þjóðþinginu. Milli- þinganefndin, sem undirbjó frumvarpið að lýðveldis- stjórnarskránni, lagði til, að forseti Islands væri þing- kjörinn, en sú tillaga hlaut ekki meðbyr. Þó var það á- kvæði til bráðabirgða í stjórnarskránni, að samein- að Alþingi kysi forseta Is- lands í fyrsta skipti, og var það gert hinn 17. júní 1944 á þingfundi á Þingvöllum, þegar lýðveldisstjórnarskrá- in var nýgengin í gildi. Sveinn Björnsson ríkisstjóri var þá kosinn til 31. júlí 1945. En samkvæmt íslenzku stjórnarskránni er forsetinn nú þjóðkjörinn. Er þjóðkjör- ið ekki óbeint, eins og td. í Bandaríkjunum, þar sem fyrst eru kosnir kjörmenn, sem kjósa síðan forsetann, heldur er það beint, þannig að hver maður, sem hefur kosningarrétt til alþingis- kosninga, kýs einn frambjóð- enda, sem þurfa að sjálf- sögðu að uppfylla viss kjör- gengisskilyröi. — Sveinn Björnsson, sem var lögfræð- ingur að mennt og hafði gegnt margháttuðum störf- um, m.a. sem þingmaður og sendiherra, var þjóðkjörinn án atkvæðagreiðslu, bæði 1945 og 1949, m.ö.o. sjálf- kjörinn, þar sem enginn bauð sig fram gegn honum. Að honum gengnum fóru fram forsetakosningar árið 1952. Voru þá þrír frambjóðendur, og kaus þjóðin Ásgeir Ás- geirsson forseta. Ásgeir Ás- geirsson var guðfræðingur að mennt, en hafði haft mjög margvísleg afskipti af stjórnmálum — var alþing- ismaður um árabil og um tíma forsætisráðherra. Báðir þessir forsetar hafa reynzt ágætlega, og var Ásgeir Ás- geirsson sjálfkjörinn 1956, 1960 og 1964. Nú stendur þjóðin frammi fyrir forsetakosningum öðru sinni. Samkvæmt lögum um framboð og kjör íorseta Is- lands skulu þær fara fram síðasta sunnudag í júní, en kjörtímabilið hefst síðan 1. ágúst næstkomandi. Hinn nýkjörni íorseti mun njóta ýmissa réttinda sem þjóöhötöingi og æðsti em- bættismaöur þjóðarinnar. Verða nefnd nokkur dæmi. Laun hans eru há, þótt þau standist ekki samjöínuð við laun ýmissa uppgripamanna í íslenzka þjóðíelaginu. — Launin eru ákveðin með lög- um, og getur Alþingi ekki lækkað þau á kjörtímabili hans. Hins vegar má forset- inn ekki hafa meö höndum launuð störf í þágu opin- berra stofnana eða einkaat- vinnufyrirtækja. Liggja til þess eðlilegar ástæður. Þó gæti hann aflað sér aukinna tekna með ýmsum hætti. Lög- fræðingur eða fornleifafræð- ingur á forsetastóli gæti t.d. samið fræðirit og þegið höf- undarlaun fyrir. Forsetinn ætti þó ekki að vera á íjárhagslegu flæði- skeri staddur, því að hann nýtur ýmissa íríðinda. Hann hefur t.d. ókeypis bústað — á Bessastöðum — ásamt ljósi og hita. Þá þarf hann ekki að hafa áhyggjur vegna skattskýrslunnar sem aðrir menn, því að hann er undan- þeginn öllum opinberum gjöldum og sköttum. Fjölmæli um forsetann eða Myndin er af Gunnari Thoroddsen er hann flutti ræðu í danska útvarpið ó meðan á ráðstefnunni stóð. A stúdenta- móti 1935 Vorð 1935 var haldið norrænt stúdentamót í Kaup- mannahöfn. Gunnar Thoroddsen var nýkominn þang- að til framhaldsnáms í lögfræði, þá 25 ára. Var hann valinn til þess að vera í fyrirsvari fyrir íslenzku stúd- entana. Við setningu mótsins í ráðhúsi Kaupmannahafnar hélt hann ræðu, sem vakti mikla athygli á Norður- löndum. Sagði Gunnar að það væri tvímælalaust vilji íslenzku þjóðarinnar að segja upp sambandinu við Dani og taka öll mál í sínar hendur strax og sam- bandslögin leyfðu, þ.e. eftir árslok 1943. Myndi þá skapast nýr og traustur grundvöllur fyrir norrænu samstarfi, þegar allar 5 Norðurlandaþjóðirnar væru sjálfstæðar og jafnréttháar. Þótti ræðan bera vitni um djörfung og einurð af svo ungum manni, enda í fyrsta sinn sem svo af- dráttarlaus yfirlýsing í sjálfstæðismálinu var gefin á erlendum vettvangi. brot gegn frjálsræði hans, svo og árásir á líf hans og limi, varða þyngri refsingu en almennt gerist, þ.e. hann nýtur ríkari refsilagavernd- ar en aðrir borgarar. Forsetinn hefur sérstakan fána — tjúgufána — og sér- stakt merki — skjöld. Forsetinn getur veitt hina íslenzku fálkaorðu þeim mönnum, sem „öðrum frem- ur hafa eflt hag og heiður fósturjarðarinnar eða unnið afrek í þágu mannkynsins.“ En af framansögðu skyldi enginn ætla, að það sé tekið út með sitjandi sældinni að gegna starfi forseta. Starf- inu fylgja miklar skyldur. Samkvæmt 2. grein lýð- veldisstj órnarskrárinnar nr. 33 frá 1. júní 1944 fer for- seti ásamt Alþingi með lög- gjafarvaldið, sem er ein hinna þriggja greina ríkis- valdsins. Forseti er auk þess æðsti handhafi framkvæmd- arvaldsins. Að vísu hefur hann ekki eins mikil völd og í fljótu bragði gæti virzt af orðalag- inu, því að ráðherrar fram- kvæma vald hans og bera því ábyrgð á stjórnarathöfnum. Hafa því komð upp raddir um að auka vald forsetans — einna helzt að bandarískri fyrirmynd, en aðrir vilja á hinn bóginn einfaldlega leggja forsetaembættið niður og láta ráðherra í staðinn framkvæma störf hans — að svissneskri fyrirmynd. En hæpið virðist, að slíkar breytingar verði gerðar á næstunni, enda umdeilanlegt, hvort þær væru heppilegar. Það eitt er þó víst, að enginn skyldi vanmeta gildi forseta- starfsins, eins og það er. Forseti Islands skal vinna eið eða drengskaparheit að stjórnarskránni, er hann tek- ur við störfum, en þau eru mörg vandasöm, og eru hin helztu talin upp í stjórnar- skránni. Sem löggjafarvaldshafi vinnur hann margvísleg störf, og er það þess vegna að öðru jöfnu mjög æskilegt, að hann hafi góða þekkingu á starfsháttum Alþingis. Forseti stefnir t.d. þingi saman og slítur því. Hann getur frestað því og rofið það. Forseti getur látið leggja fyrir þingið lagafrum- vörp. Hann staðfestir lög. Neiti hann því hins vegar, fer fram þjóðaratkvæða- greiðsla um frambúðargildi þeirra laga. Þetta er óneitan- lega töluvert vald, og ríður mjög á, að forsetinn reynist Framh. á bls. 3.

x

Unga fólkið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Unga fólkið
https://timarit.is/publication/2000

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.