Alþýðublaðið - 30.03.1935, Blaðsíða 3

LAUGARDAGINN 30. MARZ 1935
ALPÝÐUBLAÐIÐ
og samvinnobygðir
eiga að sfeapa nnga fólki>iu atvinnu og titvænlep framtíð.
I
ENGU RIKI Norðurálfunnar
mun jafnlítið hafa verið gert
af ríkisins hálfu til pess að stofna
ný landbúnaðarbýli eins og hér
á Islandi.
Fyrstu ráðstafanir ríkisvaldsins,
er stefna að býlafjölgun, mun
vera tilskipun dönsku stjórnar-
-innar frá 1776 um nýbýli. Pessi
tilskipun byggðist á tillögum
landsnefndarinnar, sem skipuð
var 1770 og átti að gera tillögur
um viðreisn atvinnuveganna. I tjl-
skipuninni frá 1776 var nýbýl-
ingum heitið ýmsum hlunnindum,
svo sem skattfrelsi' í 20 ár, svo og
vera lausir við að greiða jarðar-
afgjöld um fleiri ár. Þrátt fyrir
hlunnindi þessi bar tilskipunin
engan, eða pví nær engan árang-
ur. Stafar það vitanlega fyrst og
fremst af pví ,að nýbýlingum var
ekki séð fyrir neinu fé til þess að
byggja nýbýlin og stofnsetja þau
að öðru leyti. Er það álíka líklegt
til árangurs, að ætlast til þess
að menn reisi nýbýli kapitallausir
og ef menn ættu að afla heyja
með lúkunum einum, án þess að
hafa orf né ljá eða önnur tæki til
heyöflunar.
Síðan líða nieira en 100 ár án
þess ríkið virðist nokkuð láta ný-
býlamálið til sín taka. Á alþingi
1897 eru svo samþykt nýbýlalög.
Öll hlunnindi nýbýlipga frá 1776
eru afnumin. Af náð er mönnurn
leyft að stofna nýbýli á eyðijörð-
um ogj í afréttum, þó með ýmsum
takmörkunum. Þingmenn voru ný-
býlahugmyndinni fjandsamlegir,
og var tilgangur laganna auðsjá-
anlega sá, að hindra það að ný-
býli yrðu reist. Enda hefir það
heppnast prýðilega, eins og síðar
skal sýnt. Þessi lög um nýbýli
frá 1897 eru enn í gildi og hafa
algerlega hindrað það, að nýbýli
gætu myndast.
Nýbýlamálinu hefir nokkrum
sinnum verið hreyft síðan, en
mjög hafa þær tillögur flestar
verið losaralegar og lítt hugs-
aðar. Þó gefa þær nokkra hug-
mynd um, hvernig hugsjón þessi
hefir þróast, og skal því fljót-
lega frá því skýrt.
Tiliögur á pingi 1914.
Hinar fyrstu tillögur um fjölg-
un býla eftir aldamótin, sem
frarn koma á Alþingi, mun vera
frumvarp Jóhanns Eyjólfssonar
1914 um grasbýli'. Hugmynd hans
var su, að stuðlað yrði að stofnun
smábýla í landi1 hinna sjærri
jarða, til þess að tryggja bændum
á þeim jörðum vinnukraft gras-
býlinganna. Býlin áttu ekki að
vera svo stór, að fjölskylda gæti
lifað á þeim eingöngu, heldur
sækja vinnu á höfuðbólið og
stunda smábúskap á grasbýlinu i
hjáverkum. Hér var verið að
stofna til aukinnar stéttaskiftingar
í sveiíum, að upp risu stórbændur
og blásnauður verkalýður. Málið
sófnaði í nefnd og hefir lítið
eða ekki verið hrsyft síðan.
Hið næsta, er gerist í þessu
máli, er frumvarp Jónasar Jóns-
sonar u'm Byggingar- og land-
námssjóð, er fyrst var fram borið
á alþingi 1925, en lögin náðu
fyrst samþykki á alþingi 1928.
Eins og frumvarpið var flutt í
fyrstu, var annar aðaltilgangur
þess að lána fé með sérstaklega
hagfeldum kjörum til stofnunar
nýbýla. En í meðförum þings-
ins tók frumvarpið þeim breyt-
ingum, að endurbygging húsa á
gömlum býlum skyldi sitja í fyr-
irrúmi fyrir nýbýlunum. Lögin
hafa því verið framkvæmd þann-
ig, að einungis hafa verið veitt
\án úr sjóðnum til 5—6 nýbýla
"ORUMVARPIÐ um nýbýli og samvinnuby'gðir, sem
A [ þeir Emil Jónsson, Páll Zóphóníásson og Bjarni Ás-
geirsson flytja á yfirstandandi alpingi, en sk;pu]agsnefnd
atvinnumála hefir samið, er tvímælalaust eitt merkasta
frumvarpið, sem komið hefir fram á alþingi á siðast
liðnum árum, og verður það að teljast, ásamt frumvarp-
inu um almennar tryggingar, eitt mesta nauðsynjamál-
ið, sem nú er rætt hér á landi.
Þó að frumvarp þetta verði ekki samþykt á þessu
þingi, má telja víst, að það verði samþykt á þingirfii,
sem haldið verður í sumar eða haust, og þó að ýms-
ar breytingar kunna að verða gerðar á frumvarpinu,
er það áreiðanlegt, að það verður samþykt í öllum höf-
uðatriðum óbreytt.
í greinargerð fyrir frumvarpinu er mikill og margs
konar fróðleikur, sem nauðsynlegt er fyrir almenning
að kynna sér, og birtir Alþýðublaðið því ýmsa kafla
úr greinargerðinni.
árlega. Eins og nú er um búið,
getur hann því alls ekki varið fé
sínu til nýbýla, svo verulegt gagn
sé að.
Milliþinganefnd í landbúnaðar-
málum, sem skipuð var 1927, tók
nýbýlamálið til athugunar, og að
tilhlutun hennar var flutt frum-
varp á alþingi 1930 og oftar um
nýbýli. Frumvarp þetta náði ekki
fram að ganga, enda ekki svo
undirbúið eins og það mál þarf
að vera, þótt þar væru ýmsar
góðar tillögur.
Þá hefir og Jón Baldvinsson
fyrir Alþýðuflokkinn flutt frum-
varp um nýbýli' oftar en einu
sinni á alþingi. Þar er nýbýla-
stofnun miðuð við ákveðna staði
á Suðurlandi.
Á alþingi 1933 fluttu tveir þing-
menn úr Framsóknarflokknum
frumvarp til laga um samvinnu-
byggðir. Er það fyrsta tilraun
hér á landi til þess að skipu-
leggja byggðir landsins. Þar er
gert ráð fyrir, að allmörg býli
séu byggð í hverfum eftir á-
kveðnum reglum, og að samvinna
verði um framkvæmdir og bú-
rekstur að meira eða minna leyti,
eftir staðháttum og vilja félags-
rnanna á hverjum stað. Frumvarp
þetta náði ekki fram að ganga,
en hugmynd þessari hefir aukist
svo mikið fylgi síðustu árin, að
sýnt er, að þjóðin er að vakna til
meðvitundar um nauðsyn þess að
fjölga býlum í sveitum, og sú
byggð eigi að vera í hverfum og
starfað verði á samvinnugrund-
velli að myndun þeirra. Þessi
hugmynd um nýbýlahverfi, þar
sem búrekstur sé sameiginlegur
að einhverju leyti, á þó að ýmsu
erfitt uppdráttar. íslenzkir bændur
hafa frá öndverðu vanist dreifbýli
og lifað eftir málshættinum: „Vík
skal á milli vina og fjörður milli
frænda,“ eða: „Garður er granna
sættir.“ Tortryggnin við nábýlið
er því rík í huga íslenzkra bænda.
Svo sterk er sú andúð, sem
margir þeirra bera til þess, að
engar líkur eru til þess, að þeir
sætti sig við það. Pað er unga
kynslódm, sem upp er ad alast,
sem verdur að lœra að líta öðru-
vísi ú petta.
Árið 1924 stofnuðu nokkrir
jnenn í Reykjavík félag, er Land-
nárn nefnist. Skyldi það verða
allsherjarfélagsskapur, sem ynni
að myndun nýrra býla og aukinni
ræktun. Félag þetta starfaði dá-
lítið fyrstu árin, en hefir nú um
skeið algerlega legið í dái.
Nýjustu tillögur í nýbýlamálinu
er frumvarp þeirra Hannesar
Jónssonar og Magnúsar Torfason-
ar um nýbýli, fluttar á þingi 1934
fyrir Bændaflokkinn. í því frum-
varpi eru fá nýmæli. Þar er að
mestu leyti tínt upp úr frum-
vörpum Jörundar Brynjólfssonar
Jóns Baldvinssonar og samvinnu-
byggðafrumvarpinu ýmsar til-
lögur.
Yfirlit það, sem hér hefir verið
gefið um nýbýlamálið, sýnir, að
af ríkisins hálfu hefir ekkert ver-
ið gert til þess að fjölga býlun-
um. Jafnvel hefir löggjafarvaldið
stundum verið því algerlega and-
vígt, að nýbýli mynduðust. Sú
nýbýlalöggjöf, sem nú gildir, úti-
lokar alla möguleika um fjölgun
þýla í sveitum.
Fjöldi býla.
í nánd við Reykjavík og suma
aðra stærri kaupstaði vora hafa
myndast nokkur nýbýli síðasta
áratuginn. Þessi býli hafa ekki
verið metin sérstaklega til fast-
eignamats og eru því ekki í tölu
þeirra nýbýla, sem nefnd eru hér
að framan. Mest er urn þessi
býli í nánd við Reykjavík, þar
sem risið hafa upp hverfi í Soga-
mýrinni og víðar. I fyrstu mun
hugmyndin með þeirri nýbýla-
stofnun hafa verið sú, að menn,
sem stunduðu atvinnu í Reykja-
vík, hefðu búskapinn til styrktar
sínu aðalstarfi. Sú reynsla, sem
nú er fengin í þessu efni, bendir
þó til þess, að slíkt fyrirkomulag
lánist ekki til lengdar. Landbún-
aður er ekki þannig í eðli sínu,
að hann verði stundaður sem í-
gripavinna. Hann heimtar starfs-
krafta manna óskifta. Reynsla er-
lendra þjóða, einkum Dana bendir
og áþreifanlega til þess, að býlin
verði að hafa þá stærð, að nægi
fjölskyldu til framfæris. Enda
mun nú stefnt að því rneð ný-
byggðir kaupstaðanna, að svo
verði að mestu leyti.
Mannfjöldi í bæjum og
sveitum.
Síðustu 40 árin hafa orðið stór-
feldar byltingar í atvinnuháttum
hér á landi. Sú saga skal ekki
rakin hér, aðeins með tölum skýrt,
hverrig hlutföll milli fó ks í keu;-
stöðum og sveitum hafa breyzt
yfir þennan thna.
fullar 16 þúsundir og kauptúná
um fullar 10 þúsundir. Ibúum
sveita hefir aftur fækkað um 13
þúsundir á þessu sama tímabili.
Nú er að vísu eðlilegt, að breyt-
^ngar í þessa átt eigi. sér stað, og
eðlilegt, að þær hafi orðið hrað-
stígari1 hér en i öðrum löndum,
vegna þess að fyrir 40 árum voru
engir bæir til hér á landi. Öll
þjóðin bjó. í sveitum. Þegar at-
vinnuhættir breyttust, skilyrðin til
framleiðslu sköpuðust við sjóinn,
hlaut fólkið að streyma þangað.
Enda var öllu því fjármagni, sem
þjóðin hafði yfir að ráða, alt frá
því Landsbankinn var stofnaður
og fram um 1920, beint að því
að skapa atvinnuskilyrði við sjó-
inn, og þó einkum í Reykjavík.
Þess vegna hlaut öll viðkoma
þjóðarinnar, og þó nokkru meira,
að setjast þar að, en sveitirnar
að tæmast. Þótt nú allmiklu fé
hafi verið veitt til sveita hin síð-
ustu árin, þá voru búskaparhætt-
ir og öll aðstaða orðin svo úrelt
og erfið þar, að ekki var að búast
við verulegum breytingum, eink-
um vegna þess, að fjármagn það,
sem til sveita hefir gengið, hefir
verið notað um of af handahófi,
án þess að ákveðin stefnumið
væru framundan eða fénu beint
eftir föstu skipulagi til arðgæfra
framkvæmda.
Sklfting í atvinnustéttir.
Atvinnuvegir vorir hafa til
þessa verið afar einhæfir. Hér
hefir til skamms tíma aðeins verið
um tvo atvinnuvegi að ræða,
landbúnað og fiskveiðar. Þó hefir
þetta breyzt allmikið síðustu árin,
þar sem iðnaður hefir eflst nokk-
uð, og þeim, sem vinna við sam-
göngur á sjó, hefir fjölgað til
mikilla muna.
Samkvæmt manntölum 1920 og
1930 skiftast landsbúar þannig
eftir atvinnu:
hjá oss er því nær eingöngu að
framleiða fæðu beint eða óbeint
til manneldis. Þó mikið af hráefn-
um landbúnaðarins sé notað til
iðnaðarframleiðslu, svo sem ull
og húðir, þá er þó matvæla-
framleiðslan aðalatriðið, og mun
verða svo í fyrirsjáanlegri fram-
tíð. Nú er það svo, að innlendi
markaðurinn ákveður fyrst og
fremst, hversu mikið skuli fram-
leiða af vörum. Því nær öll okkar
landbúnaðarframleiðsla er notuð
innanlands, og af sumum vörum,
eins og mjólk, mætti nota talsvert
meira en nú er gert.
Eins og tölur sýna, fækk-
ar stöðugt því fólki, er
að landbúnaði starfar. öll
fólksfjölgunin og nokkru meir
hefir það sem af er þessari öld
horfið úr sveitum til annara
starfa. Öllum mun ljóst, að svo
getur ekki fram haldið til lengdar,
því að þá hlýtur að því að reka
fyrr en varir, að sveitirnar leggist
með öllu í auðn. Tvö aðalatriði
liggja hér fyrir: Annað er:
Hvernig á að hindra það, að of
margt fólk hverfi frá landbúnað-
arframleiðslu? Hitt er: Hversu
mikill hluti af þjóðinni er rétt og
eðlilegt -að stundi þá atvinnu?
Atvinnuvegirnir og fólks-
fjölgunin i landinu.
Fólksfjölgunin hér á landi árið
1933 varð 1798 manns, eða 1,6%.
Innan fárra ára mun því þjóðinm
fjölga um 2000 manns á ári
hverju. Þessu fólki verða atvinnu-
vegir landsins að taka við, ef at-
vinnuleysi og örbirgð á ekki að
fara sívaxandi.
Skal þá stuttlega frá því skýrt,
hvaða líkur virðast til þess, að
atvinnuvegir vorir séu þess um-
komnir, eins og nú horfir um
framleiðslu og viðskifti, að leysa
þetta hlutverk, svo að vel fari.
1920
1930
Fólkstala °/0 Fólkstala °/0
Landbúnaður 40614 42,9 1 39003 35,8
Fiskveiðar 17947 18,9 23396 21,5
Iðnaður 10697 11,3 15734 14,4
Verzlun 11591 12,2 8145 7,5
Samgöngur 11591 12,2 - 8140 7,5
Olíkamleg atvinna 3417 3,6 4756 4,4
Heimilishjú við prívat húsh. 6384 6,8 5612 5,2
Óstarfandi fólk 3348 3,6 3960 3,6
Atvinna eksi tilgreind 692 0,7 115 0,1
Samtals 94690 100,0 108861 100,0
Þegar um það er rætt, að gera
sérstakar ráðstafanir til þess að
beina starfskröftum þjóðarinnar í
ákveðnar áttir, eins og tilgangur
nýbýlafrumvarpsins er, verðum
við að gera okkur grein fyrir því,
hvernig afstaöa atvinnu\ega vorra
er hvers til annars og hvaða lík-
ur séu til þess, að þeir geti rækt
sitt hlutverk, sem er það, að veita
unga fólkinu, er bætist við tölu
starfandi borgara á ári hverju,
nægileg verkefni og um leið
sæmileg afkomuskilyrði.
Höfuðhlutverk hverrar ríkis-
stjórnar er að leita að leiðum til
þess að atvinnuvegirnir geti vax-
ið eðlilega í samræmi við fólks-
fjölgunina, og að innbyrðis þróun
þeirra verði þannig, að^ ein at-
vinnugren vaxi ekki um of á
kostnað annarar, heldur að vöxt-
ur þeirra geíi orðið sem jafnastujr
og eðlilegastur og til sem mestra
þrifa fyrir almenning. Þetta verð-
ur ekki framkvæmt á annan hátt
1890 1900 19 0 1920 1930 1933
Reykjavík 3886 6682 11600 17679 28052 31689
Kaupstaðir 1841 3431 6413 11377 17372 18447
Kauptún m. yfir 300 íb. 2525 5448 9451 11389 12730 13119
Kaupstaðaíbúar alls 8252 15561 27464 40445 58154 63255
Sveitir 63075 62919 57719 54245 50475 50098
íbúar alls 70927 78470 85183 94690 108629 113353
Yfir þetta 40 ára tímabil liefir
fólki fjölgað hér á landi um því
nær 43 þúsundir. Á sama tíma
hefir fóikstala Reykjavíkur auk-
ist um alt að 28 þúsundir, í-
búatala annara kaupstaða um
en þann, að gera áætlun um það,
hvernig eðlilegast sé, að viðkoma
þjóðarinnar skiftist til hinna ýmsu
atvinnugreina.
Hlutverk landbúnaðarins.
Hlutverk iandbúnaðarins hér
Þetta verður þó ekki tekið til
rannsóknar nema að því er land-
búnað snertir, en aðeins lauslega
drepið á aðrar atvinnugreinir, og
skal það gert fyrst.
Sjávarútvegur hefir vaxið hröð-
um skrefum nú um langt skeið.
Er og vitað, að efnaleg afkoma
vor veltur meir á honum en
nokkrum öðrum atvinnuvegi, enda
þótt hlutdeild hans í þjóðarbú-
skap vorum sé oft metin meir en
rétt er, vegna þess að meginhluti
af framleiðslu sjávarútvegsins er
fluttur út. En það, sem notað er
í landinu og lieldur þrótti í þjóð-
inni, er sízt minna virði en hitt,
sem út er flutt. Eins og markaðs-
horfur eru nú með sjávarafurðir,
sýnist ekki líkiegt, að sú fram-
leiðsla verði aukin að mun nú
næstu árin. Aðalatriði þar er, aö
vinna nýja markaði fyrir sjávar-
afurðir vorar, bæði með nýjum
verkunaraðferðum og í fleiri
löndum en gert hefir verið. Virð-
ast því litlar líkur til þess, að
stórum hluta af fólksfjölgun
næstu ára verði varið til aukinnar
framleiðslu sjávarafurða.
/ftnaður er ungur íatvinnusögu
vorri. Lengi hefir því verið trúað,
að ísland væri snautt af liráefnum
til iðnaðarframleiðslu. Um það
vitum vér þó mjög lítið, þar sem
landið er því sem næst órannsak-
að um alt, er jarðfræði þess
snertir. Nú er þó vitað með vissu,
að mjög verðmikil hráefni finnast
hér, hráefni, sem byggja má
margvíslegan iðnað á. Þá sendum
vér og meginið af framleiðslu
vorri óunna út. Mun þar vera
mikið verkefni, að byggja upp
innlendan iðnað á þeim hráefnum,
sem vér framleiðum. Alt bendir
til þess, að langmestum hluta
fólksfjölgunar næstu ára verði að
beina til iðnaðarins, aðaláherzlu
ber að leggja á það, að framleiða
iðnaðarvörur til eigin þarfa, þar
sem margvíslegir erfiðleikar munu
verða á vegi til þess að flytja
iðnaðarvarning vorn til annara
landa.
Verzlun. Svo margir starfa að
verzlun hér, að tæplega mun á
það bætandi. Með skipulagi og
hæfilegri starfsskiftingu ætti litlu
að þurfa að bæta við þá, sem
annast verzlun og viðskifti, þótt
fólki fjölgi um alt að 10 þúsund-
um næstu 5 árin.
Samgöngur hafa vaxið hraðfara
nú síðustu árin. Einkum munu
samgöngur á landi aukast enn.
Þótt ef til vill megi að einhverju
leyti koma betra skipulagi á
flutninga, einkum á landi, má þó
gera ráð fyrir, að nokkuð af við-
komu næstu ára þurfi að full-
nægja hinni auknu samgönguþörf
vorri.
Ólikamleg vinna. Svo nefnist
einn atvinnuflokkur i hagskýrsl-
unum. Mun þar aðallega vera átt
við þá, sem ýmsum opinberum
störfum gegna, svo og rithöfunda
og listamenn. Með vaxandi af-
skiftum ríkisins af atvinnuháttum
landsmanna mun að vísu ein-
hverju þurfa þar við að bæta, en
má þó frá því, sem nú er, alls
ekki fjölga meir en nemur hlut-
fallslegri viðkomu þjóðarinnar.
Lanclbúnaður hefir verið aðal-
atvinnuvegur okkar frá öndverðu
og fram um síðustu aldamót.
Þótt fólki hafi stórlega fækkað,
sem við landbúnaðarstörf vinna,
síðustu áratugi, hefir samt fram-
leiðsla landbúnaðarins farið hröð-
um skrefum vaxandi. Þetta stend-
ur í sambandi við breytta bú-
skaparhætti, einkum síðasta ára-
tuginn, þar sem gamlar og úreltar
venjur hafa orðið að láta undan
síga fyrir nýjum og skjótvirkari
aðferðum.
Það hafa verið færð rök fyrir
því, að auka þurfi landbúnaðar-
framleiðslu vora til mikilla muna.
Að vorum dómi á að gera þetta
á þann hátt, að fjölga býlum í
sveitum, svo að nokkuð af því
fólki, sem upp vex, setjist þar að.
Frá hagfræðilegri hlið skoðað má
segja, að nýju landnámi í sveit-
um fylgi bæði kostir og gallar.
Til þess að reisa nýbýli í allstór-
um stíl þarf mikið fé, og nokkuð
af því verður að gefa til býlanna.
Hins vegar er það stór kostur,
hve mikið af landbúnaðarfram-
leiðslu má nota af heimilunum
sjálfum og á öðrum markaði inn-
anlands. Þetta sést greinilega
þegar það er athugað, að af ca.
30 milljönum króna, sem land-
búnaðarframleiðslan nemur, er að
eins útflutt um 3 millj. króna
virði. Af því er þó ull og skinn
full 1 millj. króna, sem að miklu
eða öllu leyti mætti nota við iðn-
aðarframleiðslu innanlands.
Þegar þar vlð bætist hveisu
mikils virði það er fyrir hvert
þjöðféiag, bæði menningarlega
og efnalega, að landbúnaður
sé blómlegur og í vexti verður
að telja að eitt helsta við-
fangsefni vort sé að koma
skipulagi og festu á fram-
kvæmdir þessara mála.
Rektor Mentaskólans i Reykjavík
ásamt 20 nemendum hefir
Gagnfræðaskólinn á ísafirði boð-
ið þangað vestur um páskana.
Hefir rektor þegið boðið. Munu
boðsgestirnir búa í Birkihlíð, en
það er skáli nemenda Gagnfræða-
skólans. Munu þeir taka þátt í
skíðavikunni, sem haldin verður
um páskana fyrir tilstilli Skíðafé-
lags Isafjarðar.