Bjarki - 14.01.1899, Síða 1

Eitt blað á viku mmst. Árg. 3 kr.
borgist fyrir 1. Júlí, (erlendis 4 kr.
borgist fyrirfram).
Auglýsíngar 8 aura Hnan: m.kill af-
slátttur ef oft er avglýst. Uppsögn
skrifleg fyrir 1. Október
BJARKI
IV. ár. 2 Seyðisfirði, Laugardaginn 14. Janúar 1899.
Um Hjerað,
og jarðabætur þar.
Nú er þar til máls að taka, sem
fyrr var fráhorfið. Jeg nenni nú
ekki orðið að fara margar útúr-
götur hjeðan af, en það er þó satt
að segja, að þau orð eru mörg i
málinu, að jeg skrifa þau aldrei
svo nje les, að ekki hverfist fylk-
íngar af hugsunum utan um þau.
Ætti jeg nú að láta slíkan her
fylgja orðunum í hvert sinn, þá
hefði jeg aldrei getað talað um
nokkurt málefni hvorki í rími nje
lesmáli.
Það var sagt um Gísla heitinn
Brynjólfsson, háskólakennara, að
einu gilti á hvaða málefni hann
byrjaði, hann endaði altaf á Egyfta-
landi. lJetta var víst oft svo. Og
Íeg gct sagt það til dæmis, að
einu sinni vorum við að tala um
Einar Hjörleifsson og Hannes Haf-
stein. Jeg þagði, eða sagði víst
mjög lítið, en Gísli talaði, og eitir
svo sem þrjár klukkustundir vakn-
aði jcg við það, að hann var á
flugferð með mig rínglaðan og
ráðalausan einhversstaðar t ættar-
tölu Ramses i. og drögunum til
undirbúníngs undir frumhugsun
pýramtdanna á Egiftalandi.
Mig minnir jeg vaknaði við að
hann nefndi ártalið 1500 eða 2000
lyrir Kristsburð. Jeg brosti líklega
þá — f svefnrofunum, en síðan hef
jeg stundum fundið a$ fleiri eiga ekki
svo lítið skylt við Gísla í þessu.
þó það sje sjerstaklega málið
íslenska, sem fer með mig á gand-
reið þá kann þó fleira taumhaldið
þar í stað, þegar gætt er að og
sagt satt frá.
En þetta, að segja satt frá, er
ekki svo altítt. Pað eru ekki einúng-
is dagblöðin sem hafa það fyrir at-
vinnu að vera tvíræð, heldur er allur
þorri þeirra manna, sem jeg hef haft
þrnn heiður að kynnast, svo skapi
farinn, að mjer finst hann eiga tvö
andlit og tvær túngur — minst,
og tali með annari í sinn hóp, en
með hinni þegar hann á að vera
»ffnn« og tala opinberlega, eða
við ritstjóra.
En þetta kemur á öðrum stað
— vona jeg — og því sleppi jcg
því. En þetta er satt, að sjálf
orðin hafa tafið rr.est fyrir mjer
hvað sem ieg hef átt að skrifá á
Islensku, og þá dcttur mjcr oft
í hug Gísli. Jeg man vel hvernig
hann komst frá Hannesi til Ram-
sesar og pýramídanna. Það var
hjá Gísla bein braut og varla nema
steinsnar.
Hann sagði að Hannes væri læri-
sveinn Drachmanns. Og þó Gfsli
segðist vera í mörgu ósamþykkur
Georg Brandes, þá væri lýsíng hans
á Drachmann og hinni nýu anda-
stefnu alveg rjett. Brandes væri
skarpur og frjálslyndur eins og
Gyðíngar hefðu altaf verið og þau
dæmi rakti hann gegn um alla
gyðíngasöguna til Abrahams, og
frá honum til Kaldea, og eftir dá-
lítinn krók inn í Ulfarsrímur og
Kýros persakonúng, sem hann sagði
að rjettu nafni hefði heitað Kúrus
á Fornpersamáli, þá komst hann út í
viðskifti Persa og Kaldeumanna við
Egifti og Ramses.
Jcg man nú ekki annað áf því,
en að Ramses var voldugur kon-
úngur og af bestu ættum, en hitt
er satt að eitt orð hefur oft farið
með mig eins og Gísla og er jcg
þó smár hjá honum að fróðleik,
og margt mun honum hafa flogið í
hug þegar hann las nýíslenskuna
ekki síður en hina fornu, og aung-
an mann hef jeg sjeð nema Gísla
komast viðiaf því, íslenskunnar vegna,
að sjá danska setníngaskipun í
blaði á íslenskum orðum og þá
stund fann jeg það fyrst, að bana-
sár málsins verður aldrei það, að
taka við útlendum orðum, eða rjett-
ara sagt dönskum orðum, heldur
hitt að láta úrþvættið úr skáldsög-
um á dönsku, eftir mentunarlitla
þýðendur, sem einginn mentaður
danskur maður þekkir, ráða setn-
íngaskipun í Islensku, og þó heyr-
ist þetta og sjest á mörgu sem
skrifað er, að minsta kosti annari
hverri grtin í sumum blöðum.
Otal fleira datt mjer í hug út
úr þessum orðum »sem fyrr var
frá horfið«. Jcg sá nýlega þessa
sögn, að »hverfa« misskilda í skrifi
og talsháttinn lagaðan, af því orð-
ið »hverfa« þýddi »að fara úr aug-
sýn eða að týnast eða glatast«.
Þetta er að vísu rjett, eftir nútima
máli, en fyrir þvt má ekki afbaka
forna talshætti. Orðið hverfa merk-
ir að snúa, í gömlu máli, og merkir
það í rauninni ennþá Við sjáum
það ef við athugum orðið hvirfill,
hvirfíng, hverfi, svo scm Múlahverfi,
»Fiskilækjarhverfi« og hverfisteinn,
það er steinn sem er snúið. Það, sem
fyrr var frá horfið, merkir því:
það sem fyrr var snúið frá, og í
þessari merkíngu er orðið víðs-
vegar um allar sögurnar fornu.
Annars er málið í heild sinni
ckki vcrra hjer cystra en annars-
staðar og ýms einkennileg orð
geymast hjer á Hjeraði, sum æði
forn.
þetta samtal átti jeg við greind-
an mann og merkan hjcr á Hjer-
aði:
»Hvernig var nú húsaskipunin
hjer þegar þjer kornuð híngað?«
»I’á stóðu húsin alt öðru vtsi, þau
sncru þá öll fram á hlaðið og jeg
held jeg megi segja að skcmm-
urnar væri sjö.«
»Stóðu þær þá aliar saman eða
voru sund á milli?«
»Það var vanaleg skemmu-
byggíng og innangeingt á milli
sumra.«
Nú var þessu breytt, og laung
hús komin þvers um.
Skemma og skemmubyggíng er
því enn hjer lifandi hugsun, sem
mótsetníng til laungu húsanna fornu
þegar eldaskáli og stofa, eða eld-
hús, skáli og stofa voru hvert af enda
annars, því þá var skemman rjett
nefnd skemma sem var svo miklu
skemmri en aðalhúsið. þetta hef-
ur Dr. Valtýr Guðmundsson skýrt
rjett í bók sinni um hús og húsa-
skipan á Isl. að fornu, cn það er
gaman að rekast á þessa fornkunn-
íngja lifandi og í besta geingi,
sem maður hjelt að væru dauðir
og dotnir upp fyrir fyrir laungu.
Jeg þarf ekki að ' nsfna hjer
neina heimildarmenn, því skemmu-
byggfng er alkunnugt orð hjer efra,
í Fljótsdal og Fellum að minsta
kosti og getur hver feingið það
sannað sem vill.
Fleiri orð hcyrði jeg hjer, scm
mjer voru lítt kunn eða ókinn.
Jeg nefni þessi: votroki. í’að
cr syðra kallað "raki eða saggi í
húsum. Börðusteinn. Það var
syðra kallað barsmíðasteinn eða
fiskasteinn, oftast hið fyrra. F o r-
skygni. í’að er í Rvík kallað
skúr á húsurn en hjer á Seyðis-
firði þekkist ekki annað en »b í s 1 ag«
um alla sh'ka forskála. I Flióts-
hltð voru eingin slílc æxli eða hús-
aukar ncma á fjárhúcum á stöku
stað, og voru þar kailaðir forskál-
ar. Forskygni er gott orð og
fallegt, þvf forskáli merkti víst
oítast annað í fornöld og var frem-
ur það sem forstofa er nú kallað.
Utlend orð og málskrípi eru
hjer ekki fá og þó miklu fleiri á
Seyðisfirði en á Hjeraði. Málleys-
urnar nenni jeg ekki að telja, að
minsta kosti ekki hjer, en sem
dæmi upp á útlend orð skal j*g
nefna danska orðið »pisk« sem
hjer er búið að nema iand. Svípa
var altaf kallað á suðurlandi, og
svo keyri. Svipu hef jeg ekki
heyrt nefnda hjer af innbornum
mönnum og keyri aðeins fáeinum
sinnum. Það er hvort tveggja
kallað hjer ej'stra einu nafni »p|sk-
ur«, og þó einkurn svipan, hún
mun varla nefnd annað en pfskur.
Jeg fer nú ekki leingra út í mál-
fræðina, en þeim sem safna vildu
austlenskum einkcnnisorðum «ða
orðmyndum vil jeg þð beoda á,
að alt er ekki austfirsfea s^m hjeð-
an kann' að koma fyrir augu þeirra
eða eyru. Þannig er orðið »dufl«
haft þríkynja í Austra í fyrstu
köflunum úr ferðasögu Nansens, og
það í sama dálkinum: (hann) dufl-
inn (hún) duflan og (það) dufiið.
Þetta er ekki austfirska, hvaðan
sem það kann að vera aðkomið.
Hjer cr orðið altaf kynlaust (dufl-
ið) en annars oftast nefnt hjer »baua«
(danska orðið: »boje«).
Illgjarnar árásir
í dönsku blaði á þjóð vora
og yfirvöld.
Aður en jeg birti þessar blaða-
greinir er skylt að taka það fram
greinilega og ótvírætt, að þessar
árásir eru hvorki frá hinum dönsku
blöðum í heild sinni, nje heldur
frá hinni dönsku þjóð eða leiðtog-
um hennar. Þau ciga þar aungan
hlut í. Arásirnar eru aðeins komn-
ar frá einu kvöldblaðanna í Kaup-
mannahöfn, sem Köbenhfivn hcitir.
Það er eitt af þeim blöðum, sem
Danir sjálfir kalla stundum saur-
blöð, og lifa mikið á því, að flytja
morðsilgur, nauðgunarsögur og alt
scm fáheyrt er og athygli vekur,
en oft líka þarfar bcndíngar og
gagnlegar. Blaðið cr töluvert út-
breýtt, mest í Khöfn og gæti því