Ísland - 20.02.1897, Blaðsíða 3

ISLAND.
31
og þóttist hafa tvær gíldar ástæður fyrir,
að þetta væri. Önnur var sú, að hann
gat skýrt gang stjarnanna á miklu ein-
faldari hátt, en áður var. Kenning Ptolo-
mæusar var, að jörðin væri heimsmiðja og
stæði kyr, en himnarnir snerust utan um
hana En nú tóku menn eptir þvi um
tunglið, að það var misjafnlega langt frá
jörðu og eins sólin o. s. frv. Því var það
óhugsanlegt, að himnarnir, sem þessi himin-
tungl væru fest við, snerust reglulegan
hring utan um miðju jarðarinnar. En það
var trú manna, að allir himnarnir væru
reglulegar kúlur og að hringferðin væri
þeim ásköpuð. Þá varð að leita annars-
staðar að hringmiðjunni en í jarðarmiðju.
Ályktuðu menn því, að miðja stjörnubraut-
ar væri fyrir utan jarðarmiðju, en færi svo
sjálf í hring utan um hana. Eins urðu
menn að skýra það með hringum, að stjörn-
urnar sýnast stundum ganga aptur á bak
eða suús við á brautinni (retrograd-hreyf-
ing; apturhvarf). Allar þessar hringa-
skýringar voru mjög flóknar, en þetta leið-
ir allt af sjálfu sjer eptir kenning Koper-
nicusar, því trúðu menn, að náttúran færi
jafnan stystu leið. Hin ástæðan var sú
sama, sem leiddi Cusanus til að láta jörð-
ina rýma alheimsmiðjusessinn. Það er
þetta, að alla hluti verður að skilja og
skýra eptir afstöðu þeirra við aðra hluti.
Úr því hreyflng er til, þá getur verið, að
maður sje sjálfur á hreyfingu, og sýnist
manni því aðrir hlutir hreyfast (klettarn-
ir sýnast hlaupa, þegar siglt er fram hjá
þeim); líka getur verið, að maður sje kyr
og hluturinn sje á hreyfing, sem sýnist
hreyfast; og í þriðja lagi getur hvort-
tveggja hreyfst. Það er því jafnan ástæða
til, að rannsaka, hvert af þessu þrennu
það er, sem er það rjetta.
Kenningin var ekki sönnuð, en Koper-
nicus trúði, að hún væri rjett. Þegarþess
er gætt, sem áður var sagt um hugsunar-
ófrelsi á þeim tímum, þá sjest það best,
hve mikið þrek þurfi til þess, að risa móti
öllum heimi, og hve sterk sú sannleiksást
hefur verið, sem knúði manninn áfram.
Og mun einginn lá honum, þótt hann
hugsaði sig um. Þeir, sem næstir komu
eptir hann og urðu forvígismenn og pislar-
vottar kenningarinnar, hrósa honum mjög
fyrir það hugrekki, sem hann sýndi í þessu.
Meðan Kopernicus lifði, varð kenningin
ekki alkunn. Þess vegna varð Kopernicus
aldrei fyrir verulegum ofsóknum hennar
vegaa. Enáefri árum hans tók þó kirkj-
an að risa öfug móti menntun og frelsi
því, er verið hafði þá til, þótt lítið væri.
Nýr biskup, trúarofsamaður, sem áður
hafði verið fremur slarkfeinginn, gerði
Kopernicusi ýmsar skapraunir, bannaði
honum að umgangast gamla vini, af því
að honum þóttu þeir vantrúaðir. Síðustu
árin var hann því mjög eiumana. Hann
dó 1543.
Drykkjuskapuriim og rjettyísin.
í lögum vorum eru lagðar við ýmsar
hegningar — og þær harðar — ef ein-
hverjum verður á að gjöra nokkuð það,
sem álíta mætti, að yrði mannfjelaginu til
stórskaða, ef það feingi að viðgangast víta-
laust.
En það er líka til margt, sem lög vor
'eggja einga hegningu við, þótt það, að
^argra dómi, sje miklu verra en það, er
oienu eru látnir sæta þungri hegningu fyrir.
Eitt af þess kyns afb^otum er drykkju-
skapurinu eða, rjettara sagt, verk þau,
sem honum eru samfara opt og tíðum.
Yjer tölum h j e r ekki um þá u n g u-
herra, sem slarka á kvöldin og er helst
að hitta á drykkjukrám og öðrum slíkum
stöðum, eða þá eru aflæstir inni hjá ein-
hverjum kunningjanum, því nú er þó svo
komið, að fiestum er farið að þykja skömm
að því að dtekka. Þessir menn eru sjálf-
um sjer verstir. Þó er ekki svo að skilja,
að þeim sje í minnsta máta bót mælandi.
Þeir, sem átt er við hjer, eru heimilis-
feðurnir — þeir heimilisfeður, er neyta
áfeingra drykkja. Neyta þeirra svo, að
þeir láta þarfir heimilisins sitja á hakan-
um til þess að ná í sopann, sem eru svo
svæfðir af drykkjufýsninni, að þeir heyra
ekki bænstafi konunnar, þegar hún biður
um brauð handa heimilinu, hoyra ekki þótt
börnin gráti af hungri. En það er ekki
þar með búið. Þessir menn verða svo
æstir og eins og tryllast að meira eða
minna leyti. Þeir þjaka konunni sinni og
það svo, að það kemur ekki sjaldan fyr-
ir, að hún leggst í rúmið af alslags illri
meðferð á líkama og sál. Þeir berja börn-
in sín svo þau bera þess jafnvel aldrei
bætur og þessir aumingjar skjálfa eins og
hrísla á beiuunum í hvert skipti, er þau
heyra að einhver kemur, af því þau halda,
að það sje þessi óttalegi faðir þeirra. Og
svo endar þetta stundum með því, að þau
komast líka í rúmið. Þá má segja, að
eymdin sje komin á hæsta stig. Svo um-
geingst maðurinn konuna og börnin, þann-
ig á sig komin, með skömmum og ónot-
um. Hann kemur ekki heirn fyr en langt
er liðið af nóttu og þá með sínum fagra(I)
forgangi. Leggst svo að lokum frá heim-
ilinu, lætur allt eptir matarlaust, hjúkr-
unarlaust, í köldum herbergjum og auð-
vitað ljelegum rúmfötum. Allt fylgist að:
Sorgin, hungrið, umönnunarleysið, kuldinn
og klæðleysið. Hún feingi að deyja drottni
8i'num, ef ekki einhver góðfús náungi liti
til hennar og barnanna og reyndi að sefa
mesta hungrið og hörmungarnar.
Hvað gjörir svo rjettvísin við þessa
menn? Hún drepur ekki fingri við þeim.
Þeir fá ekki einu sinni bróðurlega leið-
beiningu eða hæverska áminningu úr þeirri
átt. Einginn skiptir sjer af þessu; lík-
lega er það af því, að þetta kemur svo
opt fyrir — menn eru orðnir svo vanir
þessu.
Þess er ekki nógsamlega gætt, hvað
þessir menn eru að hafast að.
Hvað hafa þeir fyrir stafni?
Þeir eru nú fyrst og fremst sjálfir að
stíga æ leingra og leingra niður á við til
lasta og svívirðingar. En það er ekki þar
með búið. Þeir eru líka að reyna að smá-
slíta líftórunni i konunni sinni. Þeir leika
sjer aðþví að kvelja hana, þeir hlæja að tárum
hennar, þeim er unun að angistarveini
hennar; þeir eru, í einu orði sagt, orðnir
þau örgustu fúlmenni, sem hægt er að
hugsa sjer. Ef slíkir menu vildu taka
sjer byssu í hönd og hleypa kúlu í gegn
um hjarta heunar, þá væru þeir sem sak-
lausir einglar hjá þessum ósköpum. Eu
það meiga þeir ekki, því þá tæki rjettvis-
in þá; þeir veija því aðra leið.
Það kveður svo rammt að, að þessum
mönnum er talið ýmislegt til afsökunar.
Eins og t. d., að konan sje ekki nógu al-
úðleg og blíð við þá, þegar þeir koma
drukknir heim. Eu þessir menn eiga ekki
annað skilið en að hún sýni þeim fyrir-
litningu undir slíkum kriugumstæðum. Er
nokkur furða þótt henni sárni, þegar sá,
sem hún hefur falið sig á vald og hefur
lofað henni: að reynast henni „trúr eigin-
maður“, stígur langt niður úr því, sem
manninum er sæmilegt — já, svo langt,
að hann kemst á lægra stig en villidýrin.
Líka er sagt, að konur eigi ekki að
leggja lag sitt við slíka menn.
En þeir voru ekki svona þegar þær
giptust þeim, þá voru þeir álitnir heiðar-
legir og almentiilegir menn. Þeir feingu
sjer auðvitað hressingu í samkvæmum og
við ýms hátíðleg tækifæri, svo þeir yrðu
fjörugri(I) og skemmtilegti(I); en þá datt
eingum í hug að átelja þá fyrir það, —
það var svo sem sjálfsagt að vera með.
En nú er þetta: að þeir voru með, búið
að gera þá að mesta úrhraki mannfjelags-
ins. Þessir menn kvelja líftóruna úr kon-
unni sinni fyr eða síðar; berja börnin sín,
svo þau verða stundum aldrei jafngóð;
svelta þau, svo þau verða aldrei fullfær
til vinnu; þau verða hjartveik, kjarklaus
og í einu orði sagt: aumingjar að meiru
eða minna leyti.
Og hver er svo orsökin til þessa?
Drykkjuvaninn.
Búast má við, að sagt verði, að þetta
sje bindindis-ofstæki. En þótt sorglegt sje
frá að segja, má leiða menn að og sýna
óræk dæmi upp á þetta. Já, þetta má
finna hjer í sjálfum höfuðstaðnum, þar sem
rjettvísin situr í hinum hæsta sessi þessa
lands og læknarnir eru flestir, til þess að
lækna meinsemdir manna.
En ekki virðist allt þetta vera nægilegt
til þess, að fá menn til liðs við sig til
þess að bægja þessum ófögnuði úr landi
voru.
Menn segja: Þetta er Ijótt, svona illa
má einginn drekka. En jeg vil hafa leyfi
til þess að hressa mig mjer til skemmt-
unar. En þeir hinir sömu gæta þess ekki —
vitandi það, að meðan vínið er til i land-
innu, helst þetta við —, að þeir segja um
leið: Jeg drekk mjer til skemmtunar;
jeg skemmti mjer við, að vita ungmennin
eyðileggja sig og ergja foreldra sína og
vandamenn; jeg skemmti mjer við, að vita
drykkjumanninn kvelja konuna sína; jeg
skemmti mjer við, að vita börn drykkju-
mannsins örkumluð og niðurbeygð undir
okidrykkjuskaparföður þeirra; jeg skemmti
mjer við, að vita af allri þeirri eymd, sem
vínsölunni og vínnautninni er samfara.
Er ekki kominn tími til fyrir löggjafa
vora, að afnema svona lagaðar skemmtan-
ir með lögum?
Templar.
Málrófsskriðan.
I. sýning-.
Kaupmaður Grændahl (mætir kandid. Bergmann):
„Góðan daginn, herra kandidat, hvaða ósköp flýt-
ið þjer yður? Hvert ætlið þjer?
Kandidat Bergmann: „Jeg ætla að bregða mjer
til unnustunnar minnar. í gærkvöld, þegar við
vorum á „broddaballinu“ kom jeg ofurlítið við
herðablaðið á henni með títuprjónsoddi, þegar jeg
var að hjálpa henni til að festa „slipsið" í háls-
málið; það var auðvitað ekkert, en það getur þó
auðvitað geflð mjer ástæðu til að líta inn til henn-
ar nú í morgunmálið og spyrja um líðan hennar.
Verið þjer sælir".
II. sýning.
Grændahl (mætir frú Jónsson): „Góðan dag, frú
Jónsson; þjer eruð þá svona snemma á ferli. Hafið
þjer heyrt, að hann kandidat Bergmann veitti unn-
ustu sinni, henni fröken Andreu Möller, sár á háls-
inn á „ballinu" í gærkvöld?"
Prú Jónsson: „Guð hjálpi mjer! Nei, það hef
jeg ekki heyrt. Drottinn minn! Ætli það sjesatt".
Grændahl: „H inn sagði mjer það sjálfur einmitt
núna. Hann var á hlaupunum til að vita hvernig
henni liði. Hún er víst illa komin, veslings stúlk-
an!“
Frú Jónsson: „Jesús minn! Veslings stúlkan!“
III. sýning.
Frú Jónsson (hjá Guðrúnu „frænku“): „Heíurðu
heyrt „tilfellið“ með hana fröken Möller, frænka?“
Guðrún „frænka“: „Nei, hvað er það?“
Frú Jónsson: „Ó, guð náði! Hann gamli Græn-
dahl sagði mjer áðan, að kand. Bergmann hefði í
gærkvöld sært unnustu sína, hana Andreu, svo
háskalega á hálsinum með hnífsoddi. Fólk er hrætt
nm, að hann sje orðinn brjálaður“.
Guðrún: „Herrann góður! Þetta er óttalegt!“
IV. sýuing.
Guðrún „frænka" (hjá systurdætrum sinum, frök-
enunum Ólafsson): „Góðan daginn, börnin mín;
hafið þið heyrt hvað skeði hjá MöUers í nótt?“
Systurnar Ólafsson (hver í kapp við aðra): „Nei,
nei, segðu, æ, segðu!"
Guðrún: „Þvílík ósköp! Hann kandidnt Berg-
mann hefur skorið kærustuna sína á háls, blossun-
ina hana Andreu okkar; hann kvuð hafa gert það
með rakhníf. Það er víst öl! von úti með haua!“
Systnrnar (allar í cinu); „Guð! Sá óttalegi
fantur! Nú ræðnr hann víst sjálfum sjer bana á
eptir!“
V. sýning.
Systurnar Ólafsson (hjá frú Petersen): „Vertu’
ekki hrædd, góða frú Petersen! — hún Andrea
Möller, frænka þín“ ...
Frú Petersen: „Guð hjálpi mjer! Hvað er um
að vera? Jeg fæ aðsvif!“
Fröken Anna Ólafsson! „Kandidatinn hefur myrt
hana Andreu í nótt“. ...
Fröken Ólafia Ólafsson: „Klukkan hálftvö í nótt;
stungið hana með saxi“ ...
Fröken Carolina Ólafssan: „Og svo skotið kúlu
gegn um höfuðið á sjálfum sjer!“
Frú Petersen: „Hattinn minn! Kápuna mína!
Jeg fer sð finna Möllors“.
VI. sýuing.
Frú Petersen og allar Bysturnar Ólafsson vaða
spreingmóðar inn í stofuna hjá Möllers. Þar situr
unga parið í „sófanum“ og er að furða sig á ysn-
um úti á götunni. Og þó verður Möllersfólkið euu
andrunarfyllra, þegar aðkomendurnir fara að stynja
upp heillaóskunum út af hinum fljóta bata ungu
hjóuaefnanna!
(Þýtt að nokkru).
Ósk.
Aðalfundur
í Verslunarmannafjelagi Reykjuvíkur
var haldinn á samkomustað fjelagsins, „Hotel Is-
land“ fimrntndagskvöldið 28. f.m. Viðstaddir rúmir
30 fjelagar. Fjelag þetta er nú 6 ára gamalt,
stofnað 27. júní 1891. — Fundarstjóri kosinn Sig-
hvatur Bj:rnasou bankabókari.
1. Formaður, Joh. Hansen verslunarstjóri, skýrði
frá störfum fjelagsins umliðið ár. Það hafði hald-
ið almennan helgidag um sumarið í Ártúni 26. á-
gúst f. á. sem tvö fyrirfarandi ár, sem í raun og
veru hafa verið ekki aðeins hátíðardagar fyrir fje-
lagið, heldur að miklu leyti fyrir allan bæinn, og
ætti það að verða vísir til þess að Reykvíkingar
geingjust fyrir, að koma upp almennum þjóðhátíð-
ardegi í líking við margar aðrar siðaðar þjóðir:
Bandamenn í Norður-Amnríku, Frakka, Dani og
Norðmenn. Þá hafði og íjelagið haldið nú i vetur
um mánaðamótin jó'.atrje fyrir nál. 150 fátæk börn
bæjarins, sem ekki höfðu orðið aðnjótandi jólagleði
i öðrum fjelögum. — Bókasafn fjelagsins hafði og
aukist nokkuð á umliðnu ári. Það er að eins 4
ára gamalt og á nú hátt á 4. hundrað bindi: skáld-
skaparrit, ferð-Bögur, landafræðisrit og sögu- og
tímarit. Við ársbyrjun 1896 voru í fjelaginu 66
meðlimir, þar af sagði einn sig úr, en 5 nýir bætt-
ust við, svo nú eru í því 70 meðlimir.
2. Fundarstjóri lagði fram endurskoðaðan reikn-
ing fjelag8Íns fyrir umliðið ár. Hölðu tekjur fje-
lagsins numið nál. 450 kr., en útgjöld undir 300
kr., og átti fjelagið nú í sjóði nærri 170 krónur.
Reikningurinn Bamþykktur án athugasemda.
3. Rætt var um að gera sitt ítrasta til að fram-
vegis verði haldnir fyrirlestrar í fjelaginu, og að
það ræddi ýms mál, cr gætu orðið til framfara, og
bæði fjelagsmenn varðaði og jafnvel almenning í
heild sinn.
4. Kosin stjórn fjelagsins næstkomandi ár for-