Ísland - 26.02.1899, Side 2

14
ISLAND.
III. Skáldakvæðiu.
Svo kallast mikill bálkur í hinum forníslenzka
kveðskap, og nær hann yfir fjórar aldir, eða frá
því land byggðist og fram undir lok 13. aldar.
Til hans eru taliu höfðingjakvæði, tækifæriskvæði,
manvisur, háðvísur og níðvísur. Guliöid þessa
kveðskapar er hin 10. og 11. öld, eða hinn sami
timi, er yngstu málfræðingar telja Eddukvæðin ort
á. Höfundar flestallra þessara kvæða eru meira
eða minna kunnir, og koma þeir mjög við forn-
sögurnar. Mikill hluti kvæðanna er kveðinn áður
ritöld hefst; hafa þau þvi geyrazt í munnmælum
eins og Eddukvæðin. En höfundar þessara kvæða
kváðu um samtímis-viðburði, er þeir opt og ein-
att voru sjálfir sjónarvottar að, eða við riðnir. Þau
segja frá afrekum konunga og höfðingja, lýsa or-
ustum, vígaferlum og hirðglaumi. Þau voru því
hin heizta uppspretta og bezta stoð sagnaritunar-
innar, þegar hún hófst.
Um sögu þessarar kveðskaparstefnu vita menn
það, að hún var hafin í Noregi þegar ísland byggð-
ist, svo sem áður er frá sagt. En lítill var vöxt-
ur hennar og viðgangur meðal Norðmanna, en
íslendingar kváðu um konunga þeirra og orrustur.
Á blómatíma þessa kveðskapar stendur enn vík-
ingaöld um Norðurlönd. Þá voru róstutímar, en
samgöngur tíðar milli landa. ísienzkir höfðingja-
synir fóru þá á yngri árum víða um Norðurlönd,
svo og um England, írland og Suðureyjar; þeir
voru og í Væringjaliði í Miklagarði og eptir að
ferðir hófust til landsins helga, voru þeir og þar í
förum. Voru þeir ýmist í víkingu eða á mála hjá
konungum. Sumir voru undir eins víkingar og
kaupmenn. Þótti gott að framast í útlöndum, og
lítt þótti sá að manni, er eigi sá nema sitt föður-
land. Þeir, sem skáld voru, fluttu þá konungum
kvæði til að ná vingan þeirra og metorðum víð
hirðina, og kváðu um afreksverk kouunganna og
orustur, en hirðin hlýddi á. Höfðingjum þótti
mikil sæmd að vera lofaðir í kvæði, því sá var
þá eini vegurinn til að lofið geymdist og verk þeirra
yrðu lengi í minnum höfð. Guldu þeir skáldun-
um vegleg skáldlaun og opt vináttu sína. Bezt
tóku Noregskonungar og norskir höfðingjar kvæð-
um, og voru sumir þeirra allgóð skáld, svo sem
Haraldur harðráði. Opt staðfestust íslenzk skáld
lengri eða skemmri tíma hjá konungum ytra og
gjörðust hirðskáld þeirra; þó tíðkaðist þetta eigi
fyr en eptir miðja 10. öld. Ein af ástæðunum til
þess, að kveðskapur þróaðist svo mjög á íslandi
er sú, að hann hjálpaði þeim, er utan íóru, svo
mjög til frama og gengis erlendis; auk þess sem
kveðskapurinn þótti fögur list, var hann þeim og
nytsamur. Hann má kalla einn af atvinnuveg-
um íslendinga í fornöld. Heima fyrir ortu þeir
mankvæði til ástmeyja sinna og tækifæriskvæði
um það, er við bar, einkum víg og vopnabrak, en
háð eða níð ura óvini síua. Margt er nú týnt af
kvæðum þessum, og af öðrum eru aðeins brot til.
Tækifæriskvæðin eru færð til til og frá innan í
sögunum. í íslendingasögum er eigi ætíð áreiðan-
legt að þau sjeu ort af þeim, sem þau eru þar
eignuð, og geta þeir, er síðan fóru með söguna,
hafa ort þau inn í. Þó er þetta sjaldgæfara.
Þegar kemur fram yfir aldmótin 1100 fer þess-
ari kveðskaparstefnu að hnigna. Kristindómurinn,
„hinn nýi síður“, er þá farinn að festu rætur,
og kveðskapurinn fer jafnframt að verða andlegs
efnis; þá fara menn og meir að gefa sig að sagna-
ritun, en Ijóðagjörð. Þó er kveðskaparstefna þessi
vel lifandi bæði á 12. og 13. öld. En um 1300
koma upp rímurnar, sem eru framhald hennar í
annari mynd. En jafnframt þessum kvæðabálki
verða til Eddukvæðin, sem áður er sagt frá, og
andleg kvæði, er síðar verður lýst.
Á elztu skáldakvæðunum eru hinir sömu brag-
arhættir og Eddukvæðunum, en meginhluti þessara
kvæða er þeim ólíkur að því, að hjer er ytri bún-
ingur mjög vandaður. Braglist er svo mikil hjá
þessum skáldum, að aidrei hefur lengra komizt, og
dýrleiki rímsins og orðaglamrið ber efnið víða of-
urliði. Nú skal nefna hina allra-helztu hætti,
sem skáldakvæðin eru ort undir: „Kviðuháttur“
er gamall og líkur fornyrðalagi og myndaður af
því, svo að einni samstöfu áherzlulausri er hleypt
burt úr hinum stöku
Þetta er kviðháttur og
Njóti aldrs
ok auðsala
konungr ok jarl,
þat er kvæðislok;
vísuorðum (1., 3., 5., 7.).
er eptir Snorra Sturluson:
falli fyr
fold í ægi
steini studd
en stillist lof.
En göfugastar þótti hinn „dróttkvæði“ háttur;
hann er mjög hljómfagur, þegar dýrt er kveðið, og
þótti bezt sæma höfðingjakvæðum. Hann er mynd-
aður af fornyrðalagi svo að aukið er tveim sam-
stöfun við hvert vísuorð og er hin fyrri ætíð löng
og hefur áherzlu, en hin síðari er áherzlulaus (—x).
Hver vísufjórðungur hefur tvo stuðla og höfuð-
staf eins og í fornyrðalagi. En þegar dýrt er
kveðið eru tvær hendingar í hverju vísuorði,
en hendingar kallast samstöfur, þar sem sömu
samhljóðendur fara eptir hljóðstafinn, t. d. fall,
snjall, mín, þín. Ef hljóðstafur er hinn sami í
báðum samstöfum, heita hendingarnar aðalhending-
ar, t. d. mín, þín, en ef hann er ekki sá sami, þá
heita þær skothendingar, t. d. fall, svell. Skot-
hendingar standa í hinum stöku vfsuorðum, aðal-
hendingar í hinum jöfnu. Síðari hendingin stend-
ur ávalt í næstsíðustu samstöfu. Þetta er drótt-
kveðið:
Hlakkar hagli stokkinn Svá, gól endr, þá es unda
hræs, es kemr afsævi; eiðs af fornum meiði
móðr krefr morginbráðar hræva gaukr, es haukar
már valkastar báru bildinga mjöð vildu.
Þessum hætti má breyta á ýmsa vegu. Sje auk-
ið við hvert vísuorð tveim samstöfum, heitir það
„hryndhenda“ eða hrynhendur háttur. Sje síðustu
samstöfu kippt aptan af hvarju vísuorði, heitir
hátturinn „stúfur" o. s. frv. Sjeu hendingar sett-
ar í fornyrðalag, heitir það „Töglag“, en sjeu
þær settar í málahátt, heitir hann „Haðarlag“-
Sjeu hendíngar ekki hafðar inni í vísuorðum held-
ur í enda hvers vísuorðs og þau þannig rímuð
saman, heitir það „runhendur háttur“ eða „run-
henda“ hvort sem vísuorðin eru fleiri eða færri
samstöfur.
Hvert kvæði hjet annaðhvort drápa eða flokkur;
einstakterindivísa; fleirtalan „vísur“ er oghaftísömu
þýðingu og flokkur, Stutt drápa hjet „dræpling-
ur.“ Drápu-nafnið hyggja menn komið af því,
að kvæðin eru jafnan um dráp og vígaferli. Mest
þótti vert um drápurnar. Einkenni þeirra var
stefið, en það er viðkvæði, sem eudurtekið er hvað
eptir annað með nokkru millibili. Stefið er ýmist
tvö eða fjögur vísuorð, og stendur efni þeirra ekki
í beinu sambandi við efni erindanna í kring; stef-
ið er eins og laus vísa, sem skotið er inn í dráp-
una. Stundum er stefinu skipt, svo að skotið er
inn erindum úr kvæðinu milli stefjahlutanna, en
þó halda þeir saman að efni; þetta heitir klofa-
stef. Stefið skiptir drápunni í þrjá aðalhluta;
upphaf (sá hluti hefur ekki nafn í fornu máli),
áður steíið er kveðið, stefjabálkinn, sem er allur
miðkafli kvæðisins, cg slæmur, en svo heitir síð-
asti kaflinn, sem á eptir fer, þegar stefið erkveð-
ið í síðasta sinn. Fiokknr eða vísur kallast öll
þau kvæði, sem ekki hafa stef.
Til að skilja hinn fornnorræna kveðskap, og
einkum þó til að geta notið hans, er það fyrsta
og helzta skilyrðið, að fá þekkingu á hinu svo-
kallaða skáídamáii, eða skáldskaparmáli. Það hef-
ur verið svo á öllum tímum, að kveðskapurinn
hefur verið orðríkari en hið lausa mál; því
valda örðugleikar þeir, er ríminu fyigja; verða
skáldin opt að nota fátíð og gömul orð, eða mynda
nýyrði, vegna rímsins. Málskrúð hefur og jafnan
verið samferða ríminu, og skáldin gert sjer jafnt
far um að mynda skrautyrði sem hendingar og
hljómandi orð; svo myndast mörg lýsingarorð í mál-
unum. En svo sem kveðskapargáfan er bæði fólg-
in í orðríki og líka hinu, að geta leitt tunguna
fram klædda rími og málskrúði, svo er skáldskap-
argáfan bæði fólgin í hugmyndaríki og einnig í því,
að geta gert hugmyndasmíði sitt svo úr garði, að
það sje eptirtektavert og ásjálegt. Það heitir
skáldlist svo sem hitt heitir rímlist. Háfleygar
hugsanir eru ekki allt af klæddar hljómandi orðum
eða skrautlegu máli; því hagmælska og hugmynda-
flug er ekki allt af samferða. Hugmyndasmíðið er
eigi síður verkefni heimspekingsins og vísinda-
mannsins en skáldsins. En Vísindamaðurinn þarf
að eins þess að gæta, að allt sje hjá honum rjett
smíðað, vel fellt saman og í föstum skorðum, hvað
sem líður ytra útlitinu, stýlnum eða framsetning í
formi og máli. Þetta er verkefni skáldlistarinnar,
en rímlistin og allur hagleikur í búningi málsins
er þáttur af henni. Rímlistin á að auðga og fegra
málið, skáldlistin að auðga hugmyndalífið, fegra og
göfga hugsunarháttinn.
Til þess að geta skilið þessa skáldskaparstefnu
og notið þeirrar listar, sem hún hefur að bjóða,
verða menn að finna þá leiðarstjörnu, sem höfund-
arnir hafa farið eptir í myndun orða, í málskreyt-
ingum og framsetning hugmyndanna; menn
verða að leita eptir því samræmi og þeirri fegurð,
sem höfundarnir sjálfir hafa viljað ná með þeim stýl,
sem þeir hafa valið sjer. Stýll norrænuskáldanna
er einkennilegur og sjerstakur, einkum í skálda-
kvæðunum. Kveðskapúr þeirra er myrkari og flókn-
ari en dæmi sjeu til annars staðar. Gæti dýrleiki
rímsins verið orsök þess, því margt mátti skáldun-
um detta í hug meðan þau Ieituðu eptir hending-
um til að ríma, áður en skáldamálið sjálft kom
þeim til hjálpar í því efni. Fyrsti vísir til bók-
mennta hjá öllum þjóðum, sem bókmenntir eiga, er
kveðskapur, eða bundið mál, og hlutverk hinna
elztu skálda er þá einkum að yrkja og rækta tung-
una, gera hana hæfa til kveðskapar og til búnings
fyrir skáldlegar hugmyndir.
(Framh.).
Ileykjíivík að sökkva?
Reykjavík stendur á gömlum sjávarbotni. Malar-
kambarnir og hjallarnir á hálsunum og holtunum
hjer fyrir ofan sýna það eins áreiðanlega og mað-
ur hefði sjálfur heyrt sargið í hnulluugunum í
brimsoginu.
Síðan þessir malarkambar voru lifandi, ef svo
mætti að orði komast, hefur landið risið fram und-
ir 140 fet úr sjó.
En nú er það að sökkva aptur. Jeg fæ að
minnsta kosti ekki betur sjeð. En? set jeg, afþví
að jeg álít, að þetta mál þurfi frekari rannsóknar
við.
Sumarið 1897, er jeg var við jarðfræðisrannsókn-
ir á Glrænlandi, hafði jeg gott tækifæri til að kynna
mjer strandlengju, sem er að sökkva í sjó. — En
það er sannað með mælingum, að Vesturströnd
Grænlands er að sökkva. —
Þegarjeg kom ti! Reykjavíkur í fyrra-sumar ept-
ir nokxurra ára burtuveru, þóttist jeg sjá sömu
merkin og á Grænlandi um það, að flóðið væri að
smáhækka á landinu, þó hægau færi.
Það þarf varla að taka það fram, hvaða hætta
vofiryfir miðbænum, sje þetta rjett athugað. Eins
og nú er ástatt, berst þangið upp að Austurvelli,
þegar stórstreymt er, og landið þarf ekki að sökkva
mikið til þess, að tjörnin verði vogur úr hafinu
eins og hún var áður.
En það er bezt að vita af hættunni; því að
eins er hægt að sjá við henni.
Jeg ætla að biðja menn að skoða marbakkann
niður undan Hlíðarhúsastígnum; það er einna bezt
að skoða hann í nánd við Kríustein. Neðst er
sendinn leir en ofan á honum mólag. í mónum
er mikið af birkifauskum, sumstaðar svo mikið,
að það má heita fauskalag. Fauskarnir eru þetta
3—4 þuml. að þvermáli, en ýmsir meir. Eptir
því, sem hjer gjörist, hefur þarna verið stæðilegur
birkiskógur.
Nú nær sjórinn að skola um þetta gamla skógar-
stæði og hefur þegar tekið mikið af því burt.
Það mundi hann ekki gjöra, ef landið væri eigi
að sökkva. Menn geta nú að vísu komið með þá
mótbáru, að hærra land kunni að hafa legið fyrir
framan, sem sjórinn sje nú búinn að brjóta burt;
þessi forni skógur þurfi aldrei að hafa verið fyrir
ofan flóðmark. En sú mótbára hefur í mínum
augum iítið gildi; það er of margt, sem bendir í
8ömu áttina. En jeg vil ekki fara út í það hjer;
jeg mun rannsaka þetta mál betur og skýra frá
því, ef ástæður leyfa.
Það, sem hefur komið mjer til að minnast á