Ísland - 12.03.1899, Page 3

ÍSLAND.
19
Nokkur orð
um sjáyarútveg og skipagjörð.
Eptir Bjarna Þorkelsson.
(Niðurl.).
Geta má og þess, að það kemur þráfaldlega
fyrir, að mönnum er bægt frá þvi, að geta eign-
ast þilskip með því, að öll hin smærri skip verða
eigi byggð hjer á landi. Það leiðir af sjálfu sjer,
að það er opt talsverðum erfiðleikum bundið, að
kaupa þilskip erlondis; bæðí reynast skipin
mjög misjafnlega, hvað fúa og slit snertir, og svo
getur verið óþægilegt að ná í þau með hent-
ugri stærð og heppilegu lagi. Einnig er
mjög torvelt að fá skip með hentugri sundurskipt-
ing undir þiljum til þess, að margir menn, eins
og venjulega eru á fiskiskipum, geti haft þar við-
unandi íbúð í þeim. En á þessu öllu væri auð-
ráðin bót með því að menn að minnsta kosti smíðuðu
hin smærri þilskip hjer á landi. Auðvitað væri
æskilegast að öll þilskip, sem höfð eru til fiski-
veiða hjer við land, stór og smá, væru smíðuð
hjer á landi. — Vera mætti, að þilskip, sem hjer
á landi væru smíðuð, yrðu, einkum fyrst,
nokkru dýrari en hin aðkeyptu, en menn
vita þá líka hversu vel er til þeirra vand^ð,
og hve traust þau eru, en allopt mun eigi
vera auðið að vita um hinn sanna traust-
leika sumra hinna aðkoyptu skipa, enda mun eigi
laust við, að sum þeirra sjeu eins og „grafir Glyð-
inga“, fögur á að líta, en fúin hið innra.
Eptir því sem sagt hafa mjer skilríkir og áreið-
anlegir Norðmenn, sem kunnugir eru skipaflutn-
ing hingað til landsins, þá mun láta sem næst, að
það kosti allt að 500 kr, að koma skipum frá
Noregi hingað til íslands; en jafnframt hafa þeir
sagt mjer, að flutningsgjald (fragt) undir allt efni
í þilskip, sem væri að stærð um 30 smáiestir,
mundi ekki ná þe3sari upphæð.
Það hlýtur því að virðast í fyllsta raáta æski-
legt, að hlynna rækilega að því, að þessi iðn, þil-
skipasmíði, yrði sem fyrst innleidd í landinu, því
engum dylst, að heppilegra er og afíarasælla, að
það fje, sem varið er til þilskipakaupa, lenti á
þann liátt í landinu sjálfu, að innlendir búsettir
mennnytu þess með því, að vinna að smíði skipanna.
Það má virðast ærið nógu þungbært fyrir oss, að
verða að kaupa frá öðrum löndum efui í hvern
hlut, sem vjer verðum að smíða, þó ekki kaupum
vjer einnig smíðið frá öðrum löndum. Það munu
allir góðir menn og nýtir telja lands vors mestu
framför að sem mestur iðnaður sje framleiddur í
landinu, og jeg fæ eigi skilið hvaða iðnað oss varð-
ar meira að efla og framleiða en einmitt þann, er
snertir annan okkar mest varðandi atvinnuveg,
eða með öðrum orðum, þann iðnað, er annar mest-
varðandi atvinnuvegur landsins hvílir á að mestu
leyti í framtíðinni.
Ex umbra ad astra!
Eptir Ouðm. Ouðmundsson.
III.
Heima.
Þegar ljósið logar á skrifborðinu mínu og
gluggatjöldin eru felld niður, — þegar logn er úti
og hjarn, — þegar ljett skóhljóð heyrist inn til
mín utan af götunni, — þá sit jeg þegjandi við
borðið, aleinn, styð hönd undir kinn og þrýsti
hnúunum fast að kinnvöðvunum; — jeg sit og
hugsa ósjálfrátt til þín.
Jeg hugsa um, hvort þetta muni nú geta verið
fótatakið þitt, — ljetta fótatakið, sem jeg man
svo glöggt eptir, síðan við gengum forðum í klett-
unum.
Og þó jeg þykist þess fullviss, að þú sjert ekki
að ganga fyrir utan gluggana mína, vekur þó
endurminningin um fótatakið þitt, sem vaknar við
skóhljóð veru, sem jeg þekki ekki, sje ekki Ijúfar
tilfinningar í brjósti mjer.
Það er heldur alls ekki loku fyrir það skotið,
að þú getir verið það, sem gengur fyrir utan
gluggana mína; — því skyldir þú síður geta átt
þar einhvern tíma leið um en annarstaðar í þessu
litla þorpi ?
---------En þótt þú aldrei eigir leið um mína
vegu eða nærri þeim, bið jeg guð á hverju kvöldi
að vernda þig á vegunum þínum.
Og þegar sólin er sigin og stjörnurnar dotta
í náttskýjarofunum, bið jeg hann að rjetta þjer
hönd og styðja þig á hálkunni, — bið hann að
lýsa þjer!
Jeg veit, að þú ert fim á fótum og fallhætt er
þjer ekki, — en gatan er hál, og hver skyldi þá
betur styðja þig?
— En jeg skil það ekki ljóslega sjálfur, hvers
vegna jeg bið guð að gæta einmitt þín, — jeg
gleymi svo opt að biðja fyrir öðrum, sem mjer
sýnast skyldari, en fyrir þjer bið jeg ósjálfrátt,
jeg get ekki annað! —----------—-----------------
Og nú sit jeg og skrifa, sendi við og við, hægt
og hægt, ljósan reykjarmökk úr tyrknesku pípunni
minni út í loptið.
Jeg legg frá mjer pennann, hætti að skrifa,
halla mjer aptur á bak á stólnum, legg pípuslöng-
una á borðið, gríp eins fast og jeg get í stólbrík-
urnar báðum höndum og segi við sjálfan mig hálf-
hræddur í lágum hljóðum :
„Hvað ortu að hugsa, maður? Er þig að dreyma,
eða ertu að verða vitskertur? — Þú elsk-------------
--------------------?--------------Eða hvað?“
— „Nei, jeg er með öllum mjalla, en tilfinning-
um mínum, þeim botna jeg ekkert í!“
— Og jeg reyki og reyki; kafið verður þjettara,
þjettara, fyllir stofuna bláhvítum bólstralögum“.
Fyrir hugsjón minni verður að eins ein mynd
glögg: myndin þín !
Þættir um íslenzkar bókmenntir.
Skáldakvæðin.
(Framh.).
Hið eiufaldasta, sem útheimtist til kveðskap
arins, er orðafjöldinn. Hann fengu fornskáldin með
því að kalla einn hlut mörgum nöfnum, t. d. kon-
unginn hilmi, gylfa, jöfur, sjóla o. s. frv. Þessi nöfn
komu ekki fyrir í daglegu tali og voru sum forn-
konungaheiti. Menn voru kallaðir: greppar, rekk-
ar, skatnar, gotnar o. s. frv. En rekkar var i
fyrstu nafn á sveit þeirri, er fylgdi Hálfi konungi,
segir Suorri Sturluson, en Gotnar á þeim, er fylgdu
Gota konungi. Konan var nefnd: víf, fljóð, sprund,
drós o. s. frv. Ea víf merkti áður: gipt kona,
en sprund voru kallaðar skrautgjarnar konur. Þetta
sýnir, að skáldin grófu upp fornyrði og notuðu fá-
tíð og úrelt orð. Það hefur og þótt vel við eiga,
að nefna konunga með nafni frægra fornkonunga,
og hirðmenn munu ekkert hafa haft á móti því, að
þeir væru nefudir með uafni Hálfsrekka, nje konur
almennt að kallast sprund, er þær heyrðu, að það
hefði áður þýtt skartkona. Jörðin var kölluð fold
og hauður, sjórinn mar og ver. Nú þekkja menn
uppruna fæstra þessara orða. Jörð er og kölluð
grund, en sær vogur, en grund er viss hluti jarð-
ar, en vogur sævar. Þá mynduðu skáldin einnig
ný heiti. Sólin heitir sanna (sú, sem er í suðri)
og röðull (sá, sem roðar). Himininn heitir víðfeðm-
ir (sá, sem hefir víðan faðm) og víðbláinn (af því
hann er víður og blár). Báran heitir himinglæfa
(sú, sem hefur rautt hár, en það hefur báran, er sól
glitar haf á kveldi og morgni). Hrafninn heitir
árflognir (sá, sem snemraa er á ferli) og borgin-
móði (sá sem byrgir eða geymir margt í huga) o.
s. frv. Þessi heit eru upphaflega lýsingar. Báru-
heitið blóðughadda er Iýsing á bárunni í vissu á-
sigkomulagi, þ. e. þegar sól skín á hana frá hafs-
brún, og er þá rangt og óskáldlegt að kalla bár-
una þessu nafni, þegar öðruvísi stendur á. En
þess konar vanbrúkun er þó eigi ótíð; menn gleyma,
þegar frá líður, að í heitinu felst lýsing og nota
það sem þurrt nafn. Þessum nýyrðamyndunum er
það náskylt, sem kallað er kenningar, eða kennd
heiti. Það er kenning, ef maðurinn erkallaður t.
d. branda beitir, hringa runnur, vopna viður, eða
konan hringa tróða, falda gná, spanga freyja o. s.
frv. í stað þess að lýsa manninum og segja: sá,
sem beitir brandi, sá brandi beitandi, þ. e. hinn
vígfúsi eða vopndjarfi, felur skáldið lýsinguna í
heitinu sjálfu, líkt og nafnið röðull lýsir þeim eig-
inleika sólarinnar, að hún roðar. í stað þess að
segja: Sá, sem ber hringa, hinn hringberandi eða
hringum skreytti, felst nú lýsingin í heitinu einu,
en hjer er tekin líking til hjálpar og manninum
líkt við runn. Hugsunin er, að hringarnir skarti
á honum sem lauf á runni. í stað þess að lýsa
konunni svo: Hún ber (gull)spangir eins og (gyð-
jan) Freyja, felst nú lýsingin í kenningunni spanga-
freyja. Kenningar eru óþrjótandi í skáldamálinu,
því það var eitt af aðalatriðum skáldskaparins að
mynda nýjar og nýjar kenningar. Vindur heitír
sveiga sveigir og viða vargur; orusta heitir vopna
senna og örva hregg; blóð heitir benjalá, sverð
sáravöndur o. s. frv.
Þau heiti, sem tekin eru úr goðasögunum, eru
líkanefndkenningar, þótt þau sjeu annars eðlis. Him-
ininn mátti kalIaÝmis haus, jörðina hold Ýmis og
sæinn blóð hans, því af þessu voru þau, hvert um
sig, gjörð í upphafi. En Ýmir var jötun og má nú
setja fyrir heiti hans hvert annað jötunsheiti og
kalla svo hirain t. d. Hrímnis haus, sæinn Björg-
ólfs blóð, því Hrímnir og Björgólfur hjetu jötnar.
Stjörnurnar heita Þjassa augu eða Iða augu, því
stjörnurnar voru skaptar úr augum Þjassa jötuns.
Sæguðinn heitir í goðasögnum Ægir og má kalla sæ
nafni hans. Höll Ægis er lýst með gulli; því heit
ir það ægis eldur. öull heitir og Freyju tár og
Fróða mjöl samkvæmt gömlum sögnum, og svo eru
til orðin mörg heiti í skáldamálinu, en þau eru
annars eðlis en kenningarnar.
Hin einfaldasta lýsing er t. d.: sóiin er björt,
blóðið er rautt, ísinn er kaldur, eldurinn er heitur,
o. s. frv. En skáldin hafa bæði fyr og síðar reynt
að leita upp sem flesta eiginlegleika hjá því, sem
þau lýsa. Svo er hjörturinn, sem þótti fegurt dýr,
t. d. kallaður í skáldskapnum hábeinn, hyrndur,
fljótur, fimur. Þá má líka lýsa hlutnum með því,
að bera hann saman við annan hlut, sem líka hef-
ur þann eiginlegleika, sem lýsa á. Þá er sagt t.
d.: björtsem sólin, hvít sem mjöll, rauður sem blóð,
heitur sem eldur, kaldur sem ís, ragur sem geit,
fljótur sem valur o. s. frv. Þetta eru einföldustu
líkingar og koma þráfaldlega fyrir í daglegri ræðu.
En í stað þess að segja: björt sem sólin, má nú
fela lýsinguna í einu orði og segja sólbjört, svo
og mjallhvít, blóðrauður, eldheitur, gcitragur, val-
fljótur. Á þennan hátt myndast fjöldi lýsingar-
orða, og mætti kalía þau kennd lýsingarorð. Til
að skreyta lýsinguna t. d. á hirtinum og gjöra
hana áhrifameiri má uú kalla hann örsnaran, eik-
hyrndan o. s. frv.
í stað þess að segja t. d.: íárin renna eins og
regn eða skúr, má fela líkinguna í einu orði og
segja: Táraskúrin rennur. Þetta má kalla nafn-
breyting. En í staðinn fyrir táraskúr má nú eins
segja hvarmaskúr, en það er kenning. Tárunum
er hjer fyrst líkt við skúr; það er einföld líking.
Síðan eru þau nefnd nafni skúrarinnar; það er
nafnbreyting. Síðast er táraskúrin kennd við
hvarminn, en það er kenning. Lýsingin: tárin
renna eins og skúr niður af hvörmunum, verður
hjá fornnorræuu skáldunum: hvarmaskúrin rennur.
Ef bæta skyldi nú enn hjor inn í nánari lýsing,
t. d. kalla tárin heit, þá verður það ekki blátt á-
fram: heit hvarmaskúr rann, heldur getur skáld-
ið enn fellt þessa lýsingu inn í kenninguna og
sagt: hvarma hlýskúrin, eða hlýskúr hvarmanna
rann. Enn má nú líkja hvörmunum eða augunum
við eitthvað annað, og mynda svo nýja kenníng.
Listin er þá, að láta þá líking enn fulíkomna og
fegra lýsinguna, eða myndina, svo að hvarminum,
eða hverju því, er lýsa á, að skúrin falli frá, sje
líkt við t. d. himin, lopt eða ský, því þaðan falla
regnskúrarnir. Á þennan hátt má reka kenning-
arnar lengra og lengra og gjöra þær flóknari og
flóknari. En vandinn er í því fólginu, og fegurð
kenningarinnar, að líkiugaruar sjeu í fullu sam-
ræmi hver við aðra. Þegar skipið er t. d. kallað
hrannajór eða flæðafákur, og því gefið heiti hests-
ins, þá verður að lýsa ferð þess svo, að það renni
eða skeiði t. d. ránarvöll eða öldugrund; sje því
líkt við orm, þá á að lýsa feið þess svo, að það
skríði, eins og Sigurður blindi kvað: