Ísland - 15.07.1899, Blaðsíða 2

46
ÍSLAND.
„ÍSLATSTID1
kemur út annanhvorn eunnudag.
Verð ársfj. í Reykjavík 50 au., út um land 60 au.
Ritstjðri: Porsteinn Gíslason, Laugaveg 2.
Afgr.maður: Þorvarður Þorvarðarsou, Þingholtsstr. 4.
Reikningsskil og innheimtu annast:
Einar Gunnarsson cand. phil., Kirkjustræti 4.
Prentað í Pjelagsprentsmiðjunni.
Þættir um ísl. bókmenntir.
IV. Skólar, fræði og menntir.
Þeas er áður getið, hvernig menn hyggja að
fræði þau, er fólgin eru í hinum elztu kvæðum,
hafi geymzt og þróazt á þeim tímum, er sögur ná
til, og sýnt hefur verið, að jafnskjótt og konungs-
valdið fær festu og hirðlíf myndast, kemur og fram
ný skáldskapargrein, höfðingjakvæðin. Nú skal
skýra frá, hvernig menntalíf fæðist og sú bókvísi
myndast á íslandi í fornöld, er víða er frsrg orð-
in og vjer dáumst að sem maklegt er.
Svo sem kunnugt er, er kristni lögtekin á al-
þingi árið 1000. Þá eru nýjar kenningar fluttar
til Iandsins með hinum nýja sið. Forngoðunum er
steypt af stalli, blótbollarnir bornir út úr hofun-
um, en krossmark upp reist í staðinn, og menn
trúa á Hvita-Krist. Nýjar sagnir ganga um land-
ið um viðburði, sem urðu í Gyðingalandi fyrir
1000 árum, um trúboð postulanna, um píslarvætti
helgra manna, um páfann í Róm, um sköpun ver-
aldar og stjórnara hennar, um tilveru mannsins
og ákvörðun. Trúboðar höfðu farið um ísland
nokkru fyrir aldamót. Friðrik biskup frá Sax-
landi og Þorvaldur Koðránsson frá Griljá höfðu
boðað þar trú á árunum 981—86. 996 var þar
Stefnir Þorgilsson, og næstu tvö ár fór Þang-
brandur um landið með hinar nýju kenningar.
Á árunum 1016—21 var þar Bjarnharður biskup
bókvísi, 1025—28 Kolur biskup og 1030—49
Hróðólfur biskup, 1049—53 Jón biskup írski,
1051—70 Bjarnharður biskup saxneski, og Hein-
rekur biskup 1070—72, og að frásögn Ara fróða
voru þar enn 5 aðrir útlendir biskupar til að
kenna hinn nýja sið. Það var siður í þá daga,
að höfðingjasynir fóru utan til að framast. Nú
sáu þeir, að hjer var nýtt verkefni fyrir höndum
og góður framavegur, að nema hin nýju fræði og
kenna þau landsmönnum. Það var þegar fýsilegt
þeim, sem vildu gjörast höfðingjar, að ganga í
þjónustu kirkjunnar. Því taka nú höfðingjar að
senda syni sína utan til náms, og var þá ekki að
leita til Noregs nje anuara norðurlanda, heldur til
Þýzkalands, Frakklands, Englands og Ítalíu. Þar
voru kristnir skólar, er mikið orð fór af, og þar
höfðu þeir menn lært, er kristni kenndu áíslandi.
Þess er getið, að Gissur hvíti sendi ísleif son sinn
til Herfurðu á Saxlandi til náms. Gissur verður
fyrstur biskup á íslandi árið 1856 og sezt að í
Skálholti. Stofnar hann þar skóla, og sendu
margir höfðingjar þangað syni sína tilnáms; Ijetu
þeir síðan vígjast og gjörðust prestar, og tveir Iæri-
sveinar hans urðu biskupar. ísleifur biskup sendi son
sinn Gissur til Herfurðu til náms og varð hann
biskup eptir föður sinn 1080 og hjelt einnig skóla
ástólnum. í Haukadal var annar skóli, hjá Teiti
bróður Gissurar biskups, er Ari fróði nam af ís-
lenzk fræði. Jón biskup helgi, er fyrstur varð
biskup á Hólum, setti þar og skóla á stofn árið
1107 og rann þaðan fróðleikur yfir Norðurland á
12. öld. En Jón biskup var lærður í Ítalíu á
háskólanum í Bologna, er talinn var einn hinn
lærðasti skóli á þeim dögum; hafði hann og sænsk-
an kennara, Gísla Finnsson, og frakkneska, t. d.
Rikinni prest, er kenndi sönglist. Jón hafði hitt
erlendis Sæmund Sigfússon hinn fróða, er þá hafði
lengi dvalið við háskólann í París; fjekk Jón hann
heim með sjer, og var þó Sæmundi hálfnauðugt;
varð hann klerkur í Odda og hjelt þar skóla.
Þaðan er runnin menntun Snorra Sturlusonar.
Þorlákur biskup Þórhallsson var til náms bæði í
Lincoln og í París, og Páll biskup, er fyrst hafði
lært í Odda, fullkomnaði nám sitt í Englandi.
AUir þessir menn eru iðulega nefndir í f'ornum
ritum, sem frömuðir fræða og lista á síuum dög-
um, þótt ekki sjeu þeir rithöfundar á norrænu.
Höfðu þeir lært í hinum beztu skólum, er þá voru
til, og það sem mikils er um vert, sinn í hverju
af hinum heiztu menntalöndum kristninnar og
höfðu hver sitt lærdómssnið.
Skólinn í Skálholti stóð með miklum blóma fram
til 1236, en þá kom þangað fyrst útlendurbiskup.
Om sama leyti leggst og niður Hólaskóli, en rís
upp aptur á dögum Jörundar biskups Þorsteins-
sonar 1267—1313. Þar var lærður Laurentius
Kálfsson, er síðan varð biskup, hinn mesti fróð-
leiksmaður á latínu o. fl. Auðunn biskup hinn
rauði, norskur að kyai (1513—21), hjelt og skóla
á stólnum og eins eptirmaður hans, og voru þar
þá 15 lærisveinar árlega. Þá var þar skólameistari
Ólafur Hjaltason og kenndi málfræði, enYalþjófur
prestur kenndi söng. Laurentius biskup er hinn
mesti fræðafrömuður á Norðurlandi á fyrri hlut 14.
aldar. Frá 1341—1520 hafa menn engar sagnir
um skóla á Hólum, og eru þá biskupar útlendir
jafnan. En með mestum blóma stóð Hólaskóli í
byrjun 14. aldar. í Skálholti getur ekki skóla,
og er þess getið, að klerkur einn Skálholtsbiskups,
sjera Eilifur í Gufudal, var settur frá embætti
1307, er hann reyndist ekki bænabókarfær í lat-
nesku.
Jafnskjótt og kristni breiðist út, eru klaustur
stofnuð; skyldu þeir menn og konur, er helga
vildu guði og trúnni allt líf sitt, en forðast glys
og glaum veraldarinnar, hafa þar öruggt athvarf.
Klaustrin hafa hvervetna orðið verndarstaðir fræða
og bókvísi. Þar söfnuðu munkarnir að sjer hin-
um helgu fræðibókum kristninnar, og það er vel
skiljanlegt, að lestur þeirra hafi vakið fróðleiks-
fýsnina að miklum mun og beint huga þeirra
einnig að þeim sögum, er næstar þeim lágu og
enn þá Iifðu hjá þjóðinni, en það var saga föður-
landsins, allir þeir viðburðir, sem stóðu í sambandi
við forfeður þeirra. í klaustrunum eru skólar
settir og streymir þaðan margskonar fróðleikur.
Svo var frá Þykkvabæjarklaustri og Þingeyra-
klaustri. Þegar skólar hverfa af biskupastólun-
um, fer aðalkennslan fram í klaustrunum. Má enn
nefna klaustrið á Helgafelli og klaustrið í Yiðey.
Og getið er þess, að höfðÍDgjar keyptu þannig við
ábóta klaustranna, að þeir gáfu jarðir klaustrinu
móti því, að ábótar tóku syni þeirra til læringar.
Auðguðust klaustrin á þann hátt með fleira. Get-
ur tveggja ábóta, er skóla hjeldu í Þykkvabæ,
Brands Jónssonar (1247—63) og Þorláks Lopts-
sonar (1314—51). Á 14. öld getur og skóla að
Helgafelli. Þar var Ásgrímur ábóti. Þá er og
getið um, að hinir lærðari prestar kenndu ungum
mönnum. Þórarinn kaggi prestur á Völlum í
Svarfaðardal hjelt skóla. En frá byrjun 15. aldar
eru allar sagnir mjög óljósar. Á síðari hluta
þeirrar aldar getur ýmissa manna, er námu er-
lendis, svo sem Sveins Pálssonar, er biskup var í
Skálholti 1466—76. Bróðir hans, Oddur, Staf-
holtsprestur, var baccalaureus artium. Stefán bisk-
up Jónsson var lærður í Frakklandi. Þar nam
og Sveinn biskup.
Það sem menn Iærðu á hinum erlendu skólum
var guðfræði, reikningslist o. s. frv. Sóttu þessa
skóla menn af öllum Norðurlöndum í hinni fyrstu
kristni. Það, sem þeir fluttu heim með sjer, voru
helgar bækur og fræði þeirra landa, er þeir námu
í. Var þá Jatína aðalritmál um alla Evrópu.
Verður þess vel að gæta, að þessir lærðu menn
flytja nýja stefnu og nýjan fróðleik til Norður-
landa, sem runnin er af öðrum rótum en þau
fræði, er þar hafði verið haldið á lopti á fyrri
öldum. Vjer getum því í bókmenntum vorum
þegar í fornöld greint tvo aðalþætti, hinnnorræna
og hinn suðræna. Hinn norræni er þegar mynd-
aður með goðasögnum og hetjusögnum, er fálu í
sjer alla lífsspeki þjóðanna. Þegar kristindómur-
inn kemur til Norðurlanda með nýjar kenningar, er
nema mátti af bókum, var þar þegar fyrir sterk-
ur andlegur straumur og eigi lítill fræðaþorsti.
Þar er tunga, sem svo er langt á veg komin, að
á henni hafa verið ort kræði af list og kunnáttu,
og skáldskapurinn er þá þegar orðinn fyrirmynd
andlegrar menntunar í augum manna. Þetta
á sjer einkum stað á íslandi. Áður er sýnt
að skáldskaparlistin eins og flyzt frá Noregi til
íslands; hin heiðna menntun átti þar höfuðból sitt,
sagnir og kveðskapur. Þegar suðrænan líður yflr
löudin á 11. öld, hittir hún þar fyrir svo sterkan
norðangjóst, er stendur undan arnarvængjum Óðins,
að húa varð að breyta stefnu. Þar verða engin
veðrabrígði í Iopti, en bin fasta stetaa norræna
dregur tð oins hlýrri anda frá suðrinu. Þór og
Hvíti-Krist ur sitja hvor við hliðina á öðrum í skáldskap
11. aldar. Jafnframt og Þórs nafn og Óðins er
notað í líkingum og kenningum, þegar lýst er
hreystiverkum konunganna, er guð hinn alvaldi
beðinn að verja þá grandi. Þetta á einkum við
hjá þeim skáldum, sem fædd eru og alin upp í
heiðinni trú. En hjer fer sem annarsstaðar, að
Þór visnar í sæti, en hinn vex, og hneigist hið
andlega líf, er tímar líða, mjög til þeirrar hliðar.
Þegar ritöld hefst á íslandi um 1100 hafði kveð-
skaparlistin þegar vakið þá þekking á tungunni
og reglum fyrir hljóðgreiningum, að það var eðli-
legt, að latínan næði þar eigi yfirráðum, heldur
yrði hjálp þess, að myndað yrði nýtt stafróf fyrir
hina norræna tungu og menn rituðu á henni.
Þau hin mörgu kvæði, sem til voru, var og ekki
unnt að rita á Iatínu. Sá sem fyrstur ritar á
norræna tungu, var Ari hinn fróði. En vel kem-
ur þessum tveimur stefnum saman, og eru það
ýmsir hinir sömu menn, sem eiga góðan þátt í að
vekja og við halda báðum. Noregsmenn rita og
norræna tungu og sömuleiðis Orkneyingar; en það
er örlítið í samanburði við íslenzku ritin, og ekki
gat mál þeirra fengið þann kjarna trá ritunum,
að þau verði það eyðileggingu. Voru oghvorugir
jafnafskekktir og íslendingar. Allar tilraunir til
ritsmíða annars staðar eru gerðar á Iatínu, og eiga
Danir mann þann, er frægastur er fyrir latínurit
á Norðurlöndum, Saxo Grammatikus. Þjóðrekur
munkur ritar og í Noregi. Suðræna stefnan er á
11. og 12. öld eingöngu trúfræðisleg, og má gjöra
aðalgreining bókmenntanna með aðgreining þess-
ara stefna, þannig að trúfræðiskvæðum öllum sje
skipað í flokk sjer, þótt þau bæði að bygging og
anda líkist skáldakvæðunum. Þannig kemur bezt
fram vöxtur og hnignun hvors um sig. Til nor-
rænunnar heyra allar sagnir um Norðurlönd, um
goð, konunga og norrænar hetjusagnir; öðru meg-
in eru trúfræðisbækur, þýddar sagnir um postula,
helga menn, Maríu guðs móður o. s. frv.
Um 1200 flyzt ný bókmenntagrein inn frá Suð-
urlöndum. Það eru hinar rómönsku sagnir, og eru
þær þýddar. Sem milliliður eða sambandsliður
beggja þessara stefna eru biskupasögurnar. Þær
heyra að sumu til íslenzkum sögum, en eru sögur
kirkjunnar og trúarlífsins; er þar svo innilega
sameinaður andi hinnar fyrstu kristni og hinn
norræni fróðleiksandi, að yndi er að lesa.
Á 12. öld er fræðimennska, sagna ritun og helgi-
rita orðin mikil á íslandi, en gullöldin er þó hin
13. ö!d. Þá eru uppi hinir miklu meistarar í
norrænni tungu, Snorri og Sturla; þá fær ritmálið
yfir sig þann snilldarblæ, sem gjörir það enn í
dag að fyrirmynd.
Nafnkunnastir og fjölsóttastir voru skólarnir í
París og Bologna, og talið er, aðíParís væru einu
sinni 30,000 nemanda. Það halda menn að sje
Parísarskóli, sem í íslenzkum æfintýrum kallast
Svartiskóli. Til þessara skóla streymdu menn af
öllum Norðurlöndum allt fram um siðaskipti, því
lítil aðsókn var að Kaupmannahafnarháskóla á
fyrstu árum hans. Fyrst og fremst lásu læri-
sveinar fornrit Rómverja, skáldskap Vergilíusar
og Ovidíusar, og af heimspekingum einkum Cicero
og Senca. í lögum lásu þeir Rómarjett og kan-
óniskan rjett. Læknisfræði var og lesin, þótt ó-
fullkomin væri þekkingin á þeim efnum. En ein-
kum má þó nefna hinar svo nefndu „sjö listir",
sem á miðöldunum voru taldar lykill allravísinda
og skólamenntunar. Þær deildust í tvo flokka:
málfræði, mælskufræði og rökfræði fylgdust að og
kallaðist sá hlutinn trivium, en hinn hjet qradri-
vium og innifal: reikningslist, mælingafræði, söng-
fræði og stjörnufræði. En allt snið fjekk lærdóm-
urinn á þeim tímum af miðaldaheimspekinni eða
hinni svo nefndu Skolastik, og voru hinar sjö listir