Alþýðublaðið - 15.03.1927, Blaðsíða 2

ALÞÝÐUBLAÐIÐ
2
j ALÞÝÐUBLAÐIÐ !
j kemur út á hverjum virkum degi. ;
} Afgreiðsla i Alþýðuhúsinu við :
j Hverfisgötu 8 opin frá kl. 9 árd. ;
J til kl. 7 síðd.
j Skrifstofa á sama stað opin kl. ;
5 9Va—10 Va árd. og kl. 8—9 síðd. :
j Simar: 988 (afgreiðslan) og 1294 ;
J (skrifstofan). j
< Verðlag: Áskriftarverö kr. 1,50 á ;
j mánuði. Auglýsingaverð kr. 0,15 :
j hver mm. eindálka. ;
J Prentsmíðja: Alþýðuprentsmiðjan :
(í sama húsi, sömu símar).
Húsakynni verkamanna
Og byggingarfélög.
Khöfn, í febrúar.
Meðal þeirra félagsmáia, er nú
eru efst á báugi og mönnum
iiggja má ske hvað mest á hjarta,
eru húsakynni alþýðumanna. ís-
lenzkri alþýðu er sennilega ekki
kunnugt, hversu mikil áherzla hér
er lögð á að bæta húsakynni al-
þýðu og útrýma húsnæðiseklunni
og hinum illu húsakynnum. Ég
skal því sýna lit á að skýra þetta
fyrir mönnum.
Flestir gamlir bæir eins og
Kaupmannahöfn, sem og hafa
vaxið hröðum fetum, hafa vitan-
iega mikið af lélegum húsakynn-
um,'og er það þá einkum í eldri
hluta bæjarins, enda er það sízt.
furða, þar sem þessi hluti bæjar-
ins er 2—3 aida gamall, byggður
á þeim tíma, þegar hvorki var
framsýni, þekking né fjárhagsleg
ráð á að haía það öðruvísi, enda
bera húsakynni þessi fullan vott
þessa. íbúðirnar eru litlar, þröng-
ar og dimmar smugur, sem,' ef
satt skal segja, ekki eru mönnum
bjóðandi tii íbúðar með þeirri til-
finningu fyrir hreinlæti og hoil-
ustu, sem samtíð vor hefir.
Menn hafa þá líka augun opin
fyrir þvi, að þessar íbúðir þurfi
að hverfa úr sögunni. Þær vantar
bæði sól og loft, liggja inni í
þröngum görðum, svo að aldrei
' sést til Hxmins, heldur að eins á
götuna, eða þær liggja að þröng-
urn, djúpum, daunillum götum.
Flest eru þetta 1 og 2 herbergja
íbúðir með dimmum uppgöngum
og mjóum stigum. Ég hefi einu
sinni vilst inn í slíkar íbúðir, og
lá við, að ég félli í svima af ó-
daun þeim, er lagði í móíi mér.
Engin nútímaþægindi hafa þessar
„íbúðir“; í sumar er ekki einu
■ sinni lagt gas; aðrar hafa þó raf-
ljós, en flestir verða þó að sætta
sig við olíulampann enn þá. Vist-
arverur þessar eru því oftast hinar
skæðustu pestarholur, og börnin
eiga hér auma daga.
Eftir aldamótin fór eftirspurnin
að réna eftir þessum holum;
þannig vqjru árið 1909 1733 slíkar
„íbúðir“ lausar. En þetta var þó
því miður skammgóður vermir,
því að árið 1910 var talan komin
niður í 1296, og 1915 var hún
komin niður í 113. Af þessu sést,
að hú næðiseklan varfarinað gera
vart við sig, enda kom stöðvun á
allar byggingar 1908, er leiddi af
húsabralli og bankahruni, og 1915
er farið að gæta húsnæðiseklunn-
ar af völdum- ófriðarins, og urðu
memx því að leita í þessar holur
aftur. —
Þegar á árunum 1853—65 voru
gerðar tilraunir til þess að láta
verkamönnum Í fé hollar og rúm-‘
góðar íbúðir, þannig bygði lækna-
fðlagið íbúðir fyér verkamenn ár-
ið 1853, og 12 árum síðar (1865)
stofnuðu verkámenn hjá Bur-
meister & Wain með sér bygging-
arfélag, og ári seinna komu hin-
ar svo nefndu Glassensku-íbúðir.
.. , ■ • .
Þetta var vitanlega bót úr því,
sem var á þeim tíma, en full-
nægir naumast lengur þeim kröf-
um, sem menn gera nú á þeim
sviðum. Með þessum byggingum
fengu verkamenn hollari og rúm-
betri íbúðir en þeir höfðu átt við
að búa, en að öðru leyti markaði
þessi félagsskapur ekki spor fyrir
eftirtímann.
Öll hugsun um byggingarfélags-
skap féll nú niður í höfuðstaðn-
um. Aftur á móti fluttist þessi
hreyfing út um land, í sveitirnar.
Hér var og akur fyrir slíka hreyf-
ing, þó í öðru formi væri. Það
'var hægra að afla sér lóðar undir
.hús í smákaupstað og í héruðum
én í höfuðstaðnum, Ióðirnar ódýr-
ari og byggingarfyrirkomulag
annað, enda mun sízt hafa verið
vanþörf á að gei*a eitthvað á því
sviði. Verkafólk í sveitum átti á
þessum tíma við ill kjör að búa,
hvað húsakynni snertir. Vistarver-
ur þess líktust meir illurn skepnu-
húsum en íbúðuin menskra manna.
Eigi vel að vera og trygging sé
fyrir því, að hægt sé að íá þolan-
Ieg hú’akynni, og að þeim sé
haldið vel við af eigendum, þarf
að vera viss tala lausra íbúða ár-
lega. Sérfróðir rnenn hér i Kaup-
mannahöfn hala talið nauðsynlegt,
að hér væru 3000 lausar íbúðir
árlega. Árið 1914 var tala lausra
íbúða að eins kring um 1800.
Lækkun þessa lciddi meðal ann-
ars af örum innflutningi og húsa-
bralli. Árið 1908 varð hér mikið
peningahrun; ýmsir bankar höfðu
lánað ógrýnni fjár til ótakmark-
aðra bygginga, og eigendurnir
urðu að ganga frá eignunum.
Hú:in voru svo ýmist seld mjög
Ságu verði, eða lánveitendur urðu
að taka þau. Þetta olli vitanlega
afturkípþ um al ar byggingar, og
ja nvcu^ið ra kaði t. Þegar svo frá
leið, olli þetta hækkun á húsa-
leigu, og 1914 kom ófriðurinn. Nú
varð meðal annars stöðvun á
byggingum, en fólk þyrptist til
borgarinnar, svo að til vandræða
hlaut að koma, og af þessu stafa
vándræði þau, er menn líða enn
undir. Kauprnr nnahafnarbær varð
að sjá fólki þvi fyrir húsnæði,
sein hvergi átti sér samastað;
skólar og hermannaskálar, m.ira
að segja kvennafangelsið á Kristj-
án höín var tekið tfl íbúðar handa
hinum húsvi'tu, sem mest voru
fjölskyidur. oí't með mörg börn,
því að enginn vildi nú lengur hafa
ibörn í húsum sínum. En þetta var
vitanlega að tjalda til einnar næt-
ur, og því varð nú bærinn að láta
byggja skýli yfir höfuð þessa
fólks. Lét bærinn því byggja skála
í útjöðrum bæjarins og úr tirnbri.
Þetta ástand leiddi líka af sér
húsnæðislöggjöf þá, sem enn er í
gildi og fram til 1931. Hefði þessi
löggjöf ekki komið, er ekki að
vita, hvar lent hefði. Húsaleigan
hefði verið sett upp úr öllu valdi,
svo að allur þorri verkamanna
hefði bókstaflega orðið á götunni.
En mikið hefir verið vanrækt við
allar íbúðir hvað viðhald snertir.
Hingað til hafa húseigendur skot-
ið sér undan því að halda íbúðum
í sæmilegu horfi, þó aÖ vitanlega
séu undantekningar. Leigunni
hafa húsaleigulögin þó haldið í
sæmilegu verði, og þó hefir húsa-
leiga hækkað hér í Kaupmanna-
höfn um 35—45o/o (en ekki að
eins 20 °/o, eins og ég hefi séð,
að einn bæjarfulltrúi Rvíkur hefir
haldið frarn).
Þá skal ég víkja stuttlega að
því, hvað verkamenn, ríkissjóð-
ur «og Kaupmannahafnarbær hafa
gert til þess að bæta úr húsnæð-
iseklunni og að greiða mönnum
götuna til sjálfseignar á þessu
sviði.
Árið 1912 var samvinnu-bygg-
ingarfélag verkamanna stofnað.
Stofnendur og hvatamenn þessa
félagsskapar voru ýms hlutafélög
og sameignarfélög verkamanna.
Fyrst byggði félag þetta tveggja
og þriggja herbergja íbúðarhús,
og seinna bætti það við sig
tveggja, þriggja og fjögurra her-
bergja íbúðarhúsum. Hús þessi
jeru 3 og 4 hæðir, en ekki hvert
nfan í öðru, eins og áður gerðist:
hér er þess gætt að hafa vítt til
veggja, svo að íbúarnir hafi sól-
skin og loft, og að bömin geti
leikið sér í opnum görðum og
óhult fyrir uslanunx á götunni.
Síðan 1913 hafa félög þessi bygt
2100 íbúðir, er hafa kostað 20
millj. kr.
Önnur byggingarfélög (hlutafé-
lög) stofnuðu verkamenn líka
1912. Stofnendur þessa félags
voru ekki félög, heldur einstakir
menn innan byggingariðnaðarins.
Tilgangurinn var tvenns konar:
að útvega verkamönnum góð og
ódýr húsakynni og að bæta úr
vinnuleysi, sem þá stóð yfir.
Þessi félög hafa bygt á ýmsurn
stöðum í bænum 3500 íbúðir, er
hafa kostað 47 millj. kr.
Þessi félög hafa öll bygt stór-
hýsi með eins, tveggja, þriggja
og fjögurra herbergja íbúðum, en
þó mest eins, tveggja og þriggja
herbergja íbúðir. —
Laúst eítir aldamótin síðustu
hófst sérhreyfing meðal verka-
manna hér að kaupa eða leigja
lóð eða lítið garðstæði í útjaðji
bæjarins, þar sem þéir gætu bygt
sér sumarhús og gætu svo rækt-
að ýmsar matjurtir og ávexti.
Þessi hreyfing hefir náð mikilli
útbreiðslu meðal verkamaxma, og
aukið velmegun og heilbrigði.
Flestir garðar þessir eru leigu-
garðar, eign einstakra manna eða
bæjarins. Þessi hreyfing hafði aft-
lur það í för með sér, að menn
fóru nú að hugsa til þess að
'mynda með sér byggingarfélög og
byggja lítil hús fyrir eina og tvær
fjölskyldur með ávaxta- og blóm-
göirðum. Félagsskapur þessi
myndaðist á árunum 1914—16 og
hefir eflst mjög síðan. Menn kalla
þetta garðbæi (Havebyer), og mun
það sniðið eftir enskri og þýzkri
fyrirmynd. Af þessum félögum
eru nú 4 þektust, og stærst þeirra
er það, sem heitir Gröndalsvænge,
er liggur milli Friðriksbergs og
Brönshöj. Félag þetta byggir í
3 deildum og myndar bæ fyrir
sig. Það hefir þegar bygt 143 hús
fyrir eina fjölskyldu og 97 hús
fyrir 2 fjölskyldur; fylgir blóma-
og ávaxta-garður hverju húsi.
Innan skamms eykur félagið við
sig 150 húsum fyrir 2 fjölskyldur.
Þegar þessum 150 húsum er lokið,
hefir „bær“ þessi kostað 8 rnillj.
kr. Á húsnæðis- og heilbrigðis-
málafundi, sem var haldinn hér
1917, átti ég kost á að sjá þessar
byggingar ásamt öðrum bygging-
arfélagshúsum. Hús þessi voru þá
alveg ný og sum ekki fullgerð.
Dáðust fundarmenn mjög að
þeim, enda var öllu vel og smekk-
lega fyrir komið, stór og rúm-
góð herbergi. Prentari nokkur,
Wurtenberg, var aðalhvatamaður
þessa félagsskapar, formaður fé-
lagsins og lífið og sálin í því. Því
rniður auðnaðist honum ekki að
sjá þessar byggingar allar full-
gerðar; hann dó skyndilega 1918
og var þá formaður prentarafé-
lagsins. —
Það sést af þessu, að verka-
menn hafa lagt ekki lítinn skerf
sjálfir til þess að afla sér betri
húsakynna. Verður því ekki kent
um, að viljann hafi vantað, enda
vex þessari byggingaríélagshug-
mynd fylgi, bæði hér í Kaup-
mannahöfn og í bæjurn úti um
land.
En samhliða þessari viðléitní
verkamanna hefir bæði ríkissjóð-
ur og Kaupmannahaínarbær sýnt
vilja sinn í þessum velíerðarmál-
um með hagkvæmum lánum og
styrk til bygginga. Þannig á rík-
issjóður útistandandi í lánum 112
millj. kr. (nokkuð af þessu er
þó styrkur, sem ekki verður kraf-
ist endurgreiðslu á). Kaupmanna-
hafnarbær á útistandandi í lánum
og ábyrgðum til bygginga 87
millj. kr. og hefir auk þass bygt.
7400 íbúðir, er hafa kostað rúmar
85 millj. kr.
Þorf. Kr.
Skrifstofustjóri
í atvinnu- og samgöngu-mála-
ráðuneytinu hefir Vigfús Einars-
son, áður fulltrúi þar, verið skip-
aður í stað Odds heitins Her-
mannssonar.