Alþýðublaðið - 22.04.1939, Blaðsíða 2

LAUGÁRDAG 22. APRÍL 1929
ÞESSA dagana eru merk
tímamót í sögu sænska
Alþýðuflokksins. Hann heldur
hátíðlegt 50 ára afmæli sitt. í
Svíþjóð er þá um leið raun-
verulega þjóðhátíð, svo sam-
ofinn, sterkur, vinsæll og á-
hrifaríkur er nú þessi flokkur
í landi sínu. Af tilefni þessa
merkisviðburðar þykir mér rétt
með fáum og fátæklegum orð-
um að minnast á sögu og þróun
þessa stórmerka bróðurflokks.
Langt fram á 19. öldina var
Svíþjóð fyrst og fremst land-
búnaðarland, þar sem landsins
gæði voru aðallega notuð af
þjóðinni sjálfri, en útflutningur
lítill. Segja má að þá væri Sví-
þjóð einnig land höfðingjanna
og yfirstéttanna, þó þar gætti
að vísu lýðræðislegrar hgusun-
ar og áhrifa. Stórbændur, emb-
ættismenn*og herforingjar réðu
mestu um stjórn landsins.
En iðnaðurinn fluttist brátt
til Svíþjóðar og mótaði þá fljót-
lega þjóðlífið að vérulegu leyti.
Verkalýðsstéttin óx og brátt
kom að því. að hún byrjaði
skipulagt samstarf fyrir áhuga-
málum sínum.
Um 1880 hófust fyrst upp
raddir í Svíþjóð fyrir kenning-
um jafnaðarstefnunnar. Frum-
herjinn, August Palm, ferðað-
ist um landið þvert og endilangt
og flutti hinn nýja fagnaðar-
boðskap. Víða varð hann að
predika fyrir daufum eyrum, en
orð hans vöktu umhugsun og
áhrif, þó síðar kæmu í ljós.
Um líkt leyti voru verkalýðs-
félög mynduð víða í borgum
landsins. Verkamennirnir voru
samt ærið ósammála um stefnu
í stjórnmálum og starfsaðferð-
ir. Jafnaðarstefnan og borg-
aralegar skoðanir skiftu þeim í
hópa. En jafnaðarstefnunni óx
brátt fiskur um hrygg innan
samtakanna og sérstök jafnað-
armannafélög voru einnig
mynduð. Og fljótlega var farið
að ræða um allsherjarsamtök
verkamanna og jafnaðarmanna.
Um þetta leyti kom fram á
sjónarsviðið í opinberum mál-
um í Svíþjóð ungur mentamað-
ur, Hjalmar Branting. í stúd-
entafélögum, blöðum og tíma-
ritum hafði hann vakið athygli
fyrir djarfmannlegar, frjáls-
lyndar og gáfulegar skoðanir.
Og hugur þessa gáfaða æsku-
manns hneigðist brátt að verka-
lýðshreyfingunni og jafnaðar-
stefnunni. Hann gerðist einn af
höfuðhvatamönnum þess, að
stofnuð yrðu allsherjarsamtök
jafnaðarmanna í Svíþjóð.
Árið 1888 ákváðu jafnaðar-
mannafélögin að kalla saman
landsþing og boða þangað full-
trúa fyrir öll jafnaðarmannafé-
lög og einnig fyrir verkalýðsfé-
lög, er störfuðu a grundvelli
stéttabaráttunnar. Sumir héldu
þá fram, að eingöngu ætti að
boða til þessa þings fulltrúa
fyrir flokltsfélög, en ekki verka-
lýðsfélög. En Branting gerði þá
ákveðnu kröfu, að verkalýðsfé-
lögin yrðu tekin með. Félagi
hans, sem einnig var ungur
mentamaður, Fredrik Sterky,
studdi hann mjög ákveðið. Og
skoðanir Brantings sigruðu, en
það hafði geysimikil áhrif á
þróun, skipulag og stefnu
ílokksins.
Stofnþing sænska Alþýðu-
flokksins var háð í Stokkhólmi
dagana 19.—22. apríl 1889. Á
þinginu mættu 50 fulltrúar fyr-
ir 69 félög frá 14 stöðum í Sví-
þjóð. Flestir fulltrúarnir, eða
um 30, voru frá verklýðsfélög-
unum, 16 frá jafnaðarmannafé-
lögurrr og nokkrir fulltrúar frá
bindindisfélögum og sjúkra-
samlögum. Af fulltrúunum
voru 6 skósmiðir, 6 tóbaksiðju-
Eftir Stefán Jóh. Stefánsson
-------------»
menn, 6 járnsmiðir, 6 trésmiðir,
4 klæðskerar, 4 múrarar, 4 mál-
arar, 2 ófaglærðir verkamenn
og 9 fyrir mismunandi iðnstétt-
ir. 3 fulltrúar voru mentamenn,
Branting, Sterky og Pehr Eriks-
son.
Höfuðverkefni þingsins var
að stofna ílokkinn — Alþýðu-
flokk Svíþjóðar — Sveriges so-
cialdemokratiska arbetarparti.
Og það var gert. En þingið setti
flokknum enga stefnuskrá. Það
varð niðurstaðan, að hin svo-
kallaða þýzka Gotha-stefnu-
skrá, sem var grundvöllurinn
að stefnuskrám flestra jafnað-
armannaflokka her í álfu,
skyldi fyrst um sinn vera
stefnuskrá sænska flokksins.
Ekki var heldur valin föst
flokksstjórn. í stað þess var
kosið 7 manna flokksráð, og
þetta lausa skipulag óg stjórn-
arfyrirkomulag gilti fram til
flokksþingsins 1 Gautaborg ár-
ið 1894.
Við stofnun flokksins voru
meðlimir stofnfélaganna sam-
tals 3194, en um 1890 var sú
tala hækkuð upp í um 7000
manns.
Stofnþingið ræddi aðallega
um dægurstjórnmálin og verka-
lýðsmál. Branting var áhrifa-
mesti fulltrúi þingsins, og þó
hann væri ekki þá, frekar en
nokkur annar, valinn forseti
flokksins, má þó óhætt telja
hann hafa þá þegar gerst for-
mann flokksins og aðalforystu-
mann, alt frá þeirri stundu til
dauðadags. Hann var þá aðeins
28 ára, fæddur 23. nóv. 1860,
og hafði þá til skamms tíma
stundað háskólanám og eftir
það fengist við blaðamensku.
Fyrir hans atbeina ákvað stofn-
þingið að flokkúrinn skyldi
haga störfum sínum á full-
komnum lýðræðisgrundvelli, og
beita áhrifum sínum á grund-
velli laga og þingræðis til þess
að ná stefnumarki sínu. Á þess-
um grundvelli, sem fyrst og
fremst var lagður af Branting,
hefir flokkurinn starfað síðan í
50 ár, þrátt fyrir ýmsar til-
raunir ýmsra æfintýramanna
til þess að hrinda flokknum
burt af þeim starfsgrundveíli.
Það er næsta eftirtektarvert,
að hið upprunalega skipulag
sænska Alþýðuflokksins, með
jafnaðarmanna og verkalýðsfé-
lögin í einu sambandi, undir
einni stjórn, er nákvæmlega hið
sama eins og skipulag Alþýðu-
sambands íslands og Alþýðu-
flokksins hér á landi hefir ver-
ið til þessa dags. Þetta skipulag
hefir sameinað til átaka verka.
lýðsfélögin og Alþýðuflokksfé-
lögin og hefir á þann hátt brot-
ið alþýðuhreyfingunni brautir
í einum farvegi og þannig mót-
að bæði sænska og íslenzka al-
þýðuhreyfingu, gefið henni
styrk og það olnbogarúm, sem
hún þarfnast í þjóðfélaginu, þó
deila megi um það, hvort þetta
skipulag sé heppilegt og eðli-
legt. En ekkert skiplag er sí-
gilt. Og sænski Alþýðuflokkur-
inn hefir þegar fyrir löngu
breytt þessu skipulagi sínu.
Eftir því sem stundir liðu
fram, urðu raddirnar fleiri, er
kröfðust aðskilnaðar flokks og
verkalýðsfélaga. Á norræhum
verkalýðsfélagafundi árið 1897
var gerð ályktun um það, að
verkalýðsfélögin skyldu ekki
hafa ákveðna stjórnmálaaf-
stöðu, en vera í náinni sam-
vinnu við alþýðuflokkana. í
stað þess skyldu verkalýðsfé-
lögin mynda landssambönd.
En sænski Alþýðuflokkurinn
vildi þá ekki breyta skipulagi
sínu. Á flokksþinginu 1897 var
ákveðið að leyfa verkalýðsfé-
lögunum innan flokksins að
gera sérályktanir um verka-
lýðsmálefni, en að halda yrði
óbreyttri flokkslegri afstöðu.
Um þetta leyti skrifaði Hjal-
mar Branting á þessa leið:
,.Hvert verkalýðsfélag, sem
dreymir um verkalýðshreyf-
ingu án jafnaðarstefnu, fer vill-
ur vegar. Jafnaðarstefnan og
verkalýðshreyfingin eru fletir á
sama hlut. Sá, sem er sannur
verkalýðssinni, getur ekki hjá
jafnaðarstefnu komist. Jafnað-
arstefnan er fólgin í verkalýðs-
hreyfingunni. Verkalýðshreyf-
ingin er jafnaðarstefnan. Hvor-
ugt getur án hins verið. Þessar
stefnur eru samvirkar og sam-
stæðar og ganga hvor upp í
annari.“
En árið 1898 var samt sem
áður' stofnað Landssamband vejrka
lýðsfélaganna í Svíþjóo. Stofn-
endur voru 24 félagasambönd
með um 50 þús. mönnum sam-
tals. Þessu landssambandi fagn-
aði Branting, en lét um leið í
Ijósi þá óbifanlegu trú og ósk,
að þetta samband yrði ávalt sam-
tengt Alþýðuflokknum og að
pólitíska og fagfélagshreyfingin
gengju ætíð upp í einingu til
þess að vernda og frelsa alþýð-
una í landinu.
Stofnþing verkalýðssambands-
ins var á sörnu skoðun, og að
tilhlutun ritara Alþýðuflokksins
var á þessu þingi samþykt, að
öll félög sambandsins skyldu inn-
an ákveðins tíma einnig gerast
flokksfélög. Að vísu var þessari.
samþykt aldrei framfylgt bókstaf-
lega. En upp frá þeirri stundu
var það skipulag ákveðið, sem
gildir en þann dag í dag, að ef
ákveðinn ,'tiltölulega lítill hluti
verkalýðsfélaga, gerði kröfu um
það að teljast félag innan Al-
þýðuflokksins, þá yrðu félögin
talin flokksfélög, en þeir, sem
innan þeirra félaga gerðu um það
áskilnað, skyldu ekki teljast
fiokksmenn né greiða flokksgjöld.
Á þennan hátt er sænski AI-
þýðuflokkurinn skipulagður, að-
allega, af mönnum ,sem eru í
verkalýðsfélögunr innan Alþýðu-
flokksins, eftir reglum þeim, er
að framan getur. Auk þess eru
sérstök flokksfélög og einstakir
menn, er láta skrá sig í flokk-
inn. Á þennan hátt hefir Alþýðu-
flokkurinn sænski frá upphafi til
þessa dags verið fyrst og fremst
myndaður og uppbygður af verka
lýðsfélögunum, þó þau hafi sam-
tímis, ásamt öðrum verkalýðsfé-
lögum, myndað sérstakt Lands-
sámband verkalýðsfélaganna
(Landsorganisationen). Þannig
hafa pólitíska og faglega hreyf-
ingin sameinast á eðlilegan hátt,
hvor þeirra að vissu leyti starf-
að út af fyrir sig, en þó báðar
sameinast og verið óaðskiljan-
legar.
Fyrstu ár sænska Alþýðuflokks
ins, voru það aðallega verka-
menn, sem skipuðu sér í flokks-
raðirnar. He’ztu foiystunrenn hans
voru fyrst og fremst Branting
og auk þess skósmiðurinn frá
Ystad, F. V. Thorsson, sem síðr
ar var fjármálaráðherra og einn
af öflugustu og áhrifaríkustu
mönnum í sænskum stjórnmál-
um.
Þégar í öndverðu lagði flokk-
urinn mikla áherzlu á menning-
ar- og fræðslumál, með það fyr-
ir augum að brúa menningarbil-
ið milli verkamanna og annara
þjóðfélagsstétta. I því skyni beiíti
flokkurinn sér fyrir fyririestra-
haldi og starfsemi lestrar- og
bókafélaga. Við stofnun fiokks-
ins hafði hann yfir 4 blöðum
að ráða, í stærstu borgunum, en
brátt fjölgaði blöðunum, um
leið og þau stækkuðu og les-
endunum fjölgaði. Einnig voru
síðar gefin út viku- og mánað-
arblöð. Nú hefir flokkurinn yf-
ir aó ráða um 30 dagblöðum,
sumum mjög stórum, auk tíma-
rita.
Sökum skiuu'agsins hafðiflokk-
urinn, sérstaklega fyrst framan
af, mikil afskifti af verkalýðs- :
málum. Hann gekkst fyrir fyrstu
kröfugöngunni 1. maí 1890, þar
sem aðallega var höfð uppi kraf-
an um 8 stunda vinnudag. Fiokk-
urinn hafði aðalstjórn á allmörg-
um vinnudeilum á síðasta tug
19. aldarinnar. Mesta vinnudeila j
þeirra tima, svonefnd Norbergs-:
deila, stóð árin 1891—-1892, var
í fyrstu lítil, en óx og dreifðist
út, og var á tímabili kvatt her-’
lið að skakka leikinn, verkfalls-,
brjótar notaðir í stórum stíl o.
s. frv. Verkamennirnir töpuðu
þessari deilu, enda var félags-
skapur þeirra þá enn ungur og;
óþroskaður.
Árið 1890 hafði sænski Al-
þýðufíokkurinn fyrst menn í kjöri
við ríkisþingskosningar. En
hvorki það ár, né árið 1893,
fengu þeir þingmann kosinn.enda
var kosningaréttur alþýðumanna
mjög takmarkaður og lítið flokks
skipulag. En árið 1896 var fyrsti
þingmaður flokksins kosinn, og
var það Hjalmar Branting, ei
hlaut kosningu í einu kjördæmi
Stokkhólmsborgar með 822 atkv.
Flokksmennirnir fögnuðu þessum
viðburði, en íhaldsflokkarnir urðu
sárir og vondir og sögðu að nú
hefðu fjandmenn þjóðfélágsins
haldið innreið sína í löggjafar-
þingið. Alt fram til ársins 1902
var Branting eini þingmaður Al-
þýðuflokksins. En það ár bættusí
3 við í h'ópinn, meðal þeirra F.
V. Thorsson. Kosningarnar árið
1905 urðu sigur fyrir flokkinn,
því þá fékk hann 13 menn kjörna
til neðri deildar júngsins. Við
þessar kosningar komst ihalds-
flokkurinn í minnihluta og Al-
þýðuflokkurinu og frjálslyndi
flokkurinn fengu til samans meiri
hluta. Foringi frjálslyndaflokks-
ins Karl Staff myndaði þáífyrsta
sinn stjórn. Við tilkomu þessar-
ar stjórnar verða veruleg um-
skifti í sænskum stjórnmáium, og
þessum umskiftum var fagnað af
Alþýðuflokknum. Sérstaklega von-
aði flokkurinn að hin nýja stjórn
myndi beita sér fyrir löggjöf um
rýmkvaðan kosningarétt. Og
Branting beitti áhrifum sínum
innan flokksins til samstarfs við
frjálslynda flokkinn. En .innan AI-
þýðuflokksins, sérstaklega meðal
verkamannanna, heyrðust radd-
.ir um það, að flokkurinn ætti
að standa einn sér í andstöðu,
enga samvinnu að hafa við borg-
aralega flokka. Um þetta mrðu
nokkur átök innan flokksins og
verkalýðsfélaganna, en skoðanir
Brantings sigruðu og við kosn-
ingarnar 1908 var samvinriá milli
Alþýðu- og frjálslynda flokksips,
enda urinu þessir flokkár "niikið
á, frjálslyndi flokkurinn varð
stærsti flokkur þingsins og A1
þýðuflokkurinn fékk 33 þingmenn
kosna. Þá kom til mála um sam-
stjórn þessara tveggja flokka, en
af því varð ekki. Hinsvegar lýsti
Branting yfir því á þingi, að harin
væri þeirrar skoðunar, að Alþýðu-
flokkurinn ætti alls ekki að binda
j sig við þá úreltu og neikvæðu
kennisetningu, að flokkurinn ætti
að vera í andstöðu.ef hann fengi
ekki öllum málum sínum fram-
gengt. Sín skoðun væri, að flokk-
urinn ætti ekki að setja sig úr
færi til þess að hafa jákvæð á-
hrif á a'greiðslu mála og reyna
að ná þeirn umbótum, sem hægt
væri að fá.
Með samvinnu vinstri flokk-
anna fengust ýmsar umbætur í
I öggjafarmálum. En í verkalýðs-
málum kom til stórra tíðinda.
Vinnudeilur hófust í stórum súi
og allsherjarverkfall skall á árið
1909. Þvi lauk með ósigri verka-
manna og verkalýðshreyíingin
var lengi að ná sér á eftir. Þau
öfl innan hreyfingarinnar, sem
róttækust voru, og vildu um-
breyta þjóðfélaginu með allsherj-
arverkfallinu, skárust út úr óg
mynduðu syndikalistiskt verklýðs
samband, sem að nokkru leyti
síarfar enn. Landssamband verka-
lýðsfélaganna veiktist að vísu við
þetta eða misti nokkuð af félög-
um, en.varð þó heilsteyptara og
ljósara hlutverk sitt og starfsað-
ferðir.
Þróun og vöxtur Alþýðufíokks-
ins hélt áfrarn. En árið 1914 reis
upp deila innan flokksins. Mið-
stjórn flokksins með Branting í
broddi fylkingar vildi halda á-
fram samstarfi við frjálslynda
flokkinn og standa að stjórn með
honum. Innan flokksins hófst á-
kveðin andstaða gegn þessu og
var sú andstaða undir forystu
Z. Höglunds. Deilurnar innan
flokksins héldu áfram út af þessu
og fleiri atriðum og leiddi það til
kiofnings í flokknum 1917. Lítill
hluti flokksins klofnaði frá og
myndaði nýjan flokk — vinstri
alþýðuflokk. En ekki var klofn-
ingur þessi þó tilfinnanlegur þó
hann hefði í för með sér nokkurt
tap.
Haustkosningarnar 1917 færðu
frjálslynda flokknum nokkra fylg-
isaukningu e'ða 5 nýja þingmenn
og hafði- hann þá 62 þingmenn.
Alþýðuflokkurinn tapaði þrátt fyr-
ír klofninginn að eins einu þing-
sæíi og fékk 86 þingmenn kosna,
og vinstri alþýðuflokkurinn fékk
II jnngmenn kosna af þeim 15,
er úr .flokknum fóru.
Upp úr þessum kosningum, eca
15 .okt. 1917, var myndað sani-
steypuráðuneyti Alþýðuflókksins
og frjálslynda flokksins. Alþýðu-
flokkurinn fékk 3 sæti í hinni
nýju stjórn. Branting- varð fjár-
málaráðherra, Pahnstjerne ' út-
vegsmálaráðherra og Ryden
kenslumálaráðherra.
. Þessi stjórn tók’sérstaklega að;
sér það.hlutverk að breyta stjórn-
skipulögum landsins í frjálslynd-
a a liorf, og þá einnig kosninga-
logunum. Og seint á árinu 1918
tókst stjórninni, mest fyrir át-
beina Alþýðuflokksins, að iög-
festa frjálslynda stjórriarskrá og,
kosningalög. Stjórn jressi kom og
á ýmsri umbótalöggjöf. En
snemma á árinu 1920 hætti þetta
stjörnarsamstarf. ÞaÖ leidtíi þó
ekki til þess að Alþýðuflokkur-
inn færi í stjórnarándstöðu. Þvért
á mó.i.’Hinri 10. ma z‘192Ö'myrid-
aði Alþýðuflokkurinn sitt' fyrstá
ráðuneyti undirforsæti Brantings.
Núverandi förmaðui flokksins,
' Per' AÍbiri Hansson,"tÓk ' steti' í
henni sem landvarnamálaráð-
herra. En sú stjörn sat ekki lengi
að völdum. Nýjar kosningar fóru
fram. Alþýðuflokkurinn tapaði 11
þingsætum, fékk 75 í stað 86 áð-
úr. Frjálslyndi flokkurinn tapaði
einnig. Eftir að reynt hafði verið
að ná samstarfi við frjálslynda
flokkinn, en árangurslaust, sagði
B: antingstjórnin af sér. Ný borg-
araleg stjórn tók við. En hún
sat ekki lengi heldur. Kosningar
fóru fram 1921. Alþýðuflokkur-
inn vann nú aftur á og fékk 93
þingmenn kosna. Vinstri a þýðu-
flokkurinn hafði kidfnað, ognokk
ur hluti hans, sem orðinn var
að kommúnistaflokki, fékk 7 þing
sæti.
Biantíhg myndaði haustið 1921
annað Alþýðuflokksráðuneyti sitt.
Þá var tekið. til starfa að nýju
og margs konar umbætur fram-
kvæmdar og í lög Ieiddar. Vinstri
álþýðuflokkurinn, sem eftir var,
sameinaðist nú aftur Alþýðu-
flokknum. Hið ömurlego hlutverk
þessa flokksbrots hafði aðeins orð
ið það, að koma fótunum undir
kommúnistaflokk.
Á ríkisþinginU 1923 rriættu stjórn
Brantings ýmsir örðugleikar. Hún
var minnihluta stjórn. Borgara-
flokkarnir snerust oft öndverðir
gegn umböíamálunum. Það
leiddi til þess að stjórnin sagði
af sér. Ihaidsstjórn tók við. ,
Árið 1924 fóru fram kosningar.
Alþýðúflokkurinn vann enn á og
fékk 104 þingmenn kosna. Flokk-
urinn krafðist þess að íhalds-
stjórnirh segði af sér. Og Brant-
ing myndaði stjórn í þriðja sinn.
En hans naut ekki lengi við eft-
ir það. Hann veiktist í nóvent-
ber 1924 og andaðist 24. febr-
úar 1925.
Með dauða Brantings hvarf af
fsjönarsviðinu hinn mikli for-
irigi sænsku ajþýðunnar, maður-
inn, sem í 36 íyrstu ár fíokksins
hafði al’táf staðið í fylkingar-
brjósti. Meira en nokkur arinar
einstakur niaður hafði hann mót-
að sænska alþýóuhreyfingu. Með
gáfum' sinum og.glæsimensku og
fádæma foringjahæfiieikum hafði
hann, mest allra rnanna,. gert Al-
þýðuflokkinn að stærsta og á-
hrifamesta flokki í Svíþjóð. Hann
hafði oft mætt erfiðleikum, ekki
sízt innan flokksins, verið rægður
og svivirtur meira en nokkur
annar. En hann (ét ekkert á sig
; fá og hélt ótrauður áfrant þeirri
stefnu, er h'ann harði markað og
trúói á. Seinustu ár æfi . sinnar
var hann ekki einungis foringi
sins ílokks. Ilann var einnig með
áhrifaniestu mönnuin í stjórnmál-
um heimsins. í Þjóðabanda'aginu
var hann virtur og lét friðar-
málin mikið til sín taka. Ekki
hvað sízt fyrir, hans tilverknað
v;a:ö skiinaður Noregs og Sví-
þjóðar 1905 nteð jafri friðsam-
iegum hætti eins og alkunnugt
er. Unr leið og hann var sann-
ur friðarvinur, var hann í bezía
skilningi alþjóðlegu: í hugsun og
athöfnum. Það var ekki að ófyr-
ir: yn ,u að hann fékk heiðUrsnafn-
ið: hinn mikli Evrópumaður.
Skömmu eftir lát Brantings
varð Alþýðuflokkurinn fyriröðru
áfalli. Thorsson, sem án efa hefði
tekið við flokksforustu af Brant-
ing, féll líká í valirin. En það
ýar bðt í máli að flokkurinn átli
ágætt ntannaval, meðal ungra
manna og miðaldra. Rickard
Sandler, um langt skeið undan-
farið. utanríkismá’aráðherra Svía,
tókiýíð stjórnarfoiu :u eftirBrant-
ing í janúar 1925. Undir hans
forystu sat Alþýðuflokksstjórnin
að völdum fram á árið 1926.
Þá féll stjórnin út af atvinnu-
leysismálunum,-pg annari félags-
máialöggjöf. Borgaraflokkarnir
tóku við um sinn.
Við kosningarnar- 1928 beindu
allir borgaraflokkarni'r og einnig
kóirimúhi&tar.;. öllúm: árásuin - sín-
Frh. á 3. síðu.