Tíminn - 12.05.1917, Blaðsíða 2

34
TIMINN
RÉTTUR,
timarit um félagsmál og mannréít-
indi. 16 arkir á ári af Skírnisstærð.
Verð 2,50 kr. árgangurinn. Ritstjói
Pórólfur Sigurð880n. Afgreiðslu-
maður: Finnur Jónsson, Pósthús-
inu, Akureyri.
sjálfum, hann er engu mannskæð-
ari umhverfxs ísland en Noreg.
Og það má ekki láta þá menn
óbætta sem hér eftir týna lífi fyrir
þennan atvinnuveg, til langvarandi
hnekkis og jafnvel örbirgðar fyrir
aðstandendurna sem eftir lifa.
Einn af eigendum þessa blaðs,
Jón Á. Guðmundsson ostagerðar-
maður á Porfinnsstöðum í Önund-
arfirði hefir gert eftirtektaverða til-
lögu um það hvernig þessu marki
mætti ná.
Hann viH að stofnaður verði
líítryggin garsj óð ur handa sjó-
mðnnum, er greiði aðstandendum
drnknaðra sjómanna Qárhæð sem
nægi til að framfleyta meðalijöl-
skyldu í nokkur ár, og að út-
flutningstollur af sjávarafurðum
öðrum en síld verði iðgjald í
sjóðinn.
Um þetta ífegir Jón í bréfi:
»Sjórinn tekur árlega svo
marga röska syni þessa lands, að
óhafandi er að þeir verði ekki
bættir fullum bótum. En til þess
þarf mikið fé, og of mikið að
leggja það á fátæka sjómenn. At-
vinnan yfir höfuð á að borga slíkt,
því að það er atvinnunnar vegna
að mennirnir drukkna. Þeir sem
mestan hag hafa af fiskveiðunum
eiga því að leggja mestan skerf í
tryggingarsjóðinn. Útflutningstollur
er frá mínu sjónarmiði tryggasti
gjaldstofninn sem fáanlengur er
fyrir iðgjald í sjóðinn. Ef gengið
er út frá 500—700 krónum fyrir
hVern sjómann á ári i 7—10 ár,
þá mundi árstillagið í sjóðinn
þurfa að vera um 350 þús. króna
(lauslega áællað). En til þess að
ná því, þyrfli ekki svo ýkja háan
loll. Hugmynd min er að allir sem
i sjó drukna njóti þessarar trygg-
ingar, vanalega mun það eitl-
hvað fiskveiðunum viðkomandi.
Þó geri eg það ekki að neiu kaþps-
máli, hvar takmörkin eru sett um
þetta«.
Er hér um stórmerkilegt ný-
mæli að ræða, nýmæli sem koma
þarf í framkvæmd sem allra fyrst.
Vátrygging sjómanna sem komið
var á með lögum 10. nóv. 1903 kemur
að svo litlum notum, hundrað krónur
á ári í fjögur ár eru litlar mann-
bætur, þegar mannslífið er metið
á 15 þúsund krónur og það með
verðgildi krónunnar sem var tvö-
falt á við það sem nú á sér stað.
Verður stefnt að þvi um íslenzka
tolllöggjöf að komast hjá öllum
útflutningstollum á sjávarafurðum
öðrum en síld, og kemur þá iðgjald
þetta létt niður. Einkum ef jafn-
framt er unnið ósleitilega að þvi
að vinna bug á mannhættu sjó-
mennskunnar.
F'ossamáliÖ.
ii.
Eins og nú er komið málum,
eru fossarnir flestir seldir eða leigðir
félögum, sem eins og áður er sagt,
láta mæla þá og rannsaka viðogvið,
en eru ekki líkleg til að nota þá,
nema til söluprangs. Skal nú minst
nokkra helztu fossanna, að því leyti
sem kunnugt er um eignarrétt og
yfirráð þeirra. Sogsfossana, sem
munu vera einna dýrmætastir vegna
þess að þar er Pingvallavatn á bak
við, eins og risavaxinn vatnsgeymir,
munu að allmiklu leyti vera eign
islenzks lögfræðings í Höfn, seldir
og leigðir fossafélögum. Gullfoss
er kominn í hendur útlendinga
fyrir herfilega handvömm. Fyrir
nokkrum árum hafði Iandið leigu-
rétt á honum, en mun hafa fram-
selt þann rétl fyrir lítið, eða ekki
neitt, í stjórnartíð Bj. Jónssonar.
Fossana í Pjórsá, bæði í bygð og
afréttum, hefir félag keypt, sem E.
Benediktsson er við riðinn, og
mun nú talið að þar sé helzt von
stórvirkjanna — að minsta kosti í
orði. Lagarfoss er að nafninu til
leigður »Eldfjallasandsfélagi« því,
sem Pórarinn B.Guðmundsson hefir
verið að stofna, en nokkur vali
kvað leika á þvi, hvort samningar
hans um fossinn séu að öllu leyti
formlegir. í Jökulsá eru fjórir foss-
ar, Dettifoss og þrír minni, og all-
skamt á milli þeirra. Pjóðjörð í
Axarfirði á land austan að fossun-
um. Hefir hún nýlega verið seld
ábúanda og fossarnir teknir undan.
Þeir hljóta því að vera eign lands-
ins að hálfu leyti. Vestanmegin eiga
tvær jarðir land að fossunum, og
er önnur þeirra eign E. Benedikts-
sonar. Sennilega hafa útlend félög
leigurétt á fossunum þeim megin.
í Skjálfandaíljóti eru einnig fjórir
fossar. Einn þeirra, Eldeyjarfoss,
var fyrir nokkrum árum seldur út-
lendingum fyrir 5000 kr. Hálfur
Goðafoss er eign landsins, tekinn
undan seldri þjóðjörð, og hinir tveir
fossarnir að 3/x hlutum þjóðareign.
En það sem landið ekki á í þess-
um þremur síðasttöldu fossum, er
leigt útlendingum til 200 ára. En
eitthvað af þeim samningum er þó
úr gildi gengið, af því að leigu-
nautarnir hafa rofið samningana.
Þá hafa nú verið nefndir þeir
fossarnir sem mesta þýðingu hafa.
Mjög miklu máli skiftir það, hvort
landsstjórnih hefir farið jafn gá-
lauslega með fossaeign sína í Jök-
ulsá og Skjálfandafljóti, eins og
með Gullfoss. Ef til vill er alt það
vatnsmagn bundið í höndum út-
lendinga. Verður þjóðfélagið að
endurheimta þá fossa frá þeim sem
leika sér nú með þá, eins og hina,
sem einstakir menn hafa selt eða
leigt.
Lokadagurinn var í gær, er hann
nú orðinn ólíkur sjálfum sér hérna
á árunum. Sást ekki drukkinn
maður.
Qreinar henður.
Það hefir jafnan þótt mikils um
vert, að geta haft hreinar hendur
í hverju máli sem er, og engum
manni láandi þótt sækist eftir slíku.
Hr. Garðari Gíslasyni ekki heldur.
Og þá ekki sízt þegar um hags-
munamálin sjálf er að ræða og
verzlunina í þessu landi.
En óneitanlega virðist gripið til
örþrifaráða, þegar vetlingar eiga að
hjálpa í þeim efnum.
Hr. Garðar Gíslason notar lík-
ingu og segist í viðureigninni við
okkur andstæðinga sina hafa haft
á höndunum, »eins og siður sé í
sveitinni þegar kálfar eru lagðir
að velli«.
Líkingin er viðeigandi.
Hefir nokkur maður nokkurn
tíma skorið kálf með vetlingum?
Eða, hefir nokkur maður nokk-
urn tíma séð kálf gerðan til með
vetlingum?
Þau þykja »lin lubbatökin«, og
ekki sízt til slíkra verka.
Og lin reynast lubbatökin hr.
Garðari Gislasyni í verzlunarmála-
viðureigninni. Honum vegnar illa
að rökstyðja þarfleysi samvinnu-
félagsverzlunar hér á landi, eins
og verzlun landsmanna er háttað.
En sárgrætilegast fyrir Garðar
er það, að þetta skuli ekki vetl-
ingatökunum að kenna. Að það
skuli vera alveg sama hve miklu
fingranæmi hann kæmi að, alt
kæmi fyrir ekki. Nauðsyn sam-
vinnuverzlunar jafn-auðsæ eftir sem
áður.
En hr. Garðari Gíslasyni til
hægðarauka, ef hann skyldi vilja
reyna að gera enn eina tilraunina
til þess að fá landsmenn til þess
að sætta sig við kaupmannaverzl-
unina eina, þá skal eg nú drepa
á nokkur atriði, sem eg tel að geri
það óumílýjanlegt að samvinnu-
félagsverzlunin nái hér sem allra
fyrst öruggri fótfestu. Og eg ætla
að gera það með »dæmum úr líf-
inu«, eins og hann sjálfur kemst
að orði.
Fyrst og fremst má mikið marka
erlenda reynslu. Þa'r er að finna
sönnun sem ekki verður hrakin,
sönnun um það, að engin ráð hafa
megnað að gera verzlunina jafn-
fullkomna og samvinnufélagsverzl-
unin. Má í þessu sambandi vísa
til Danmerkur og Skotlands.
Innlend reynsla bendir í sömu
átt, svo langt sem hún nær. Sér
mun á afkomu manna í þeim sveit-
um, sem notið hafa dugleguslu
samvinnufélagsverzlananna.
Og glögg eru merkin hér, eins
og erlendis, hver gróðrarstía sam-
vinnufélagsskapurinn getur orðið
um hverskonar samtök og menn-
ingarframfarir.
Verzlunarsamkeppnin er frjáls,
og þá á verzlunin að vera heil-
brigð, segir hr. Garðar Gíslason.
Já, verzlunarsamkeppnin er frjáls.
En getur það heitið heilbrigð
verzlun, sem nú skal greina:
Kaupmaður einn hér í Reykja-
vík lætur kaupa fyrir sig vörur í
Ameríku í haust í það litla rúnr
sem hann gat fengið í Eimskipa-
félagsskipunum. En af því að þetta
var svo lítið, þá þurfti hann að
kaupa í viðbót sömu vörutegundir
hjá stórkaupmönnum hér, sem
keyptar voru á sama tíma vestan-
hafs og fluttar með sömu skipumv
En verðið? Verðið var 20—30°/»
liærra en á vöruslattanum hans
sjálfs heimfluttum í búðina, að
meðtöldum öllum tilkostnaði.
Maður nokkur átti að kaupa
sykur fyrir verzlun á Vesturlandi
eftir að lítið varð um sykur i vet-
ur. Umboðsmaður einn gerði hon-
um tilboð um sykurinn. Sykurinn
var fyrir hendi og átti að kosta
kr. 1,60 kíló í heildsölu hér á
staðnum.
Það varð nú að vísu ekkert úr
kaupunum, af því að sama daginn
og þau áttu að fara fram, kom út
tilskijflin landsstjórnarinnar um að
smásöluverð á sykri mætti ekki
vera hærra en kr. 1,10. kíló.
Firma eitt hér i Reykjavík hefir
umboð fyrir ameríska smjörlíkis-
verksmiðju og selur kaupmönnum
smjörlíki þetta í umboðssölu, sem
það kallar. En nú vill svo til, að
réttnefndur umboðssali, sem líka er
hér í bænum, útvegar smjörlíki frá
sömu verksmiðju og getur selt hvert
kíló 10 aurura ódýrara en sjálft
firmað, sem umboðssöluna hefir.
Hvernig stendur á þessu? Umboðs-
salinn fær enga þóknun frá verk-
smiðjunni, en firmað ónefnda fær
lögmælt umboðslaun (commission)
ekki að eins af smjörlíkinu sem
það selur sjálft, heldur einnig af
því smjörlíkt sem umboðssalinn
selur. Og þó getur svona munur
átt sér stað.
Það er ekki nema von að kaup-
mönnum sem fyrir öðru eins verða
þyki þetta hart, þyki hart að þurfa
að láta ókjörin bitna á viðskifta-
mönnum sínum, en auðvitað lenda
þau þar. Enginn einn maður, og
það þótt ríkur kaupmaður væri*
þyldi slíka »skelli«, ekki ótiðari en
þeir eru.
Það er nóg til af »myndum úr
Iífinu«.
Stærsta myndin, sem enn hefir
komið í dagsljósið á prenti, er sú,
að dæmi séu til þess að stórkaup-
menn leggi alt að 50°/o á vöru-
tegnndir umfrara hæfilegt railli-
liðsgjald og allan annan tilkostn-
að, taki fullum fetum þrjá pen-
inga fyrir tvo og láti ekkert í milli.
Hr. Garðar Gíslason á víst vifl
þessa sögu, þegar hann talar um
að verið sé að spilla samúð milli
kaupfélaga og stórkaupmanna.
Honum hefði óneitanlega orðið
notasælla blátt áfram að hrekja
söguna.
En það getur nú orðið dýrt spaug
að halda í samúðina upp á þessi
kjör. Enda óvíst að almenningi þyki
það borga sig.
Þess vegna grípur hann til þeirra
ráða sem hr. Garðari Gíslasyni
standa stuggur af:
Fær sér reynda og nýta menn
til þess að beitast fyrir verzluninni
upp á sína ábyrgð, og elur síðan