Tíminn - 19.05.1917, Blaðsíða 2

38
T I M I N N
— Það mun víðast ydda á
einhverjum þyrnivöndum.
Hvar sem örlög opinbert
anda kulda-heli,
þá er list að geta gert
gott úr hverju éli.
Sæmdargötu glegst sá fer
gegnum skugga kífsins,
vel er geymdi í sjálfum sér
sólargeisla lífsins.
— Margur öðrum gaf sitt gagn
gegnum hregg og bylji,
þar til lagði megin-magn:
mannúð, dugur, vilji.
Stundum litlu launaði
landið bæði og þjóðin,
þó að göfgi og góðvilji
gæfi það fé í sjóðinn.
Fægðan málm og myntaðan
margur hærra leiddi,
heldur en dyggan dánumann,
dagsverk mörg er greiddi.
— Dáleikinn við glys og »glans«
glögga braut sér heggur,
hlutavelta hégómans
hönd í bagga leggur.
Kraftur gulls þó lagi lönd,
láti öflin vinna,
mun þó lengst af mannsins hönd
megin-þáttinn spinna.
— Alþjóð Iítið um þá veit
orku sína er þreyttu,
orpnir þögli upp í sveit
— iðni og vilja beittu.
Sá sem hærri götur gekk,
glæstum lenti í »stöðum«,
sess í dánarfregnum fékk
fremst í landsins blöðum.
Þennan glögga greinarmun
glaptar venjur skapa,
— þykir ei benda á þjóðarhrun
þegar er lágt að hrapa.
Rós þó marga úr býtum ber
bóndastaðan lága;
hver sem bjargar sjálfum sér
siglif byrinn háa.
Sá sem lengi leggur inn
lagni og þolni í starfi,
land og þjóð og sérhvern sinn
sæmir dýrum arfi.
Það skal reynast satt að sá,
svo er skipast lætur,
á i lokin út að fá
einhverjar reikpingsbætur.
III.
Vinur, þó á við og dreif
verði kveðjur mínar,
— yfirleitt á sæmdarsveif
sigu göngur þínar. —
Til þín hollan hvatar-yl
hreysti-sprettan sótti,
hvar sem náði hönd þín til
hjálpin sjálfsögð þótti.
Bæði hönd og hugur þinn
hlúði að dygða-glæðum,
— enda fer um ávöxtinn
eftir rótar gæðum.
Þegar eg þig síðast sá
saztu fararbúinn,
við þig skiftu víxlum þá
vanheilsan og lúinn.
Vaskleikinn og verkþolið
var sem brunninn þráður,
vinsamlega viðmótið
var þó heilt sem áður.
IV.
Vinaþökk um þöglan reit
þenur vængi hlýja.
— Farðu vel úr fjallasveit
fram á vegu njrja.
Possamálið.
m.
Eins og áður er sagt virðist á-
stæða til að ætla, að helztu afl-
stöðvar landsins séu nú þegar á
valdi útlendinga. Enn fremur að
vel geti komið fyrir, að þeir fram-
selji íslenzku aflveituréttindin til
fossafélaga í nágrannalöndunum,
sem keyptu þau til að koma í veg
fyrir samkeppni. En jafnvel þó að
einhver af þessum félögum notuðu
vatnsaflið hér, einhvern tima, þá
er sá hængur á, að það yrði að
mestu leyti eftirlitslaust af hálfu
þjóðfélagsins. Gætu þá fylgt starf-
rækslunni margir þeir annmarkar,
sem eftirkomendunum þætti mein
að, en gætu ekki að gert, sökum
ógætilegrar framkomu þeirrar kyn-
slóðar, sem lét fossana af hendi.
Úrræðin sem nú verður að leita,
þurfa að vera þess eðlis, að landið
eignist fossana nú á nœstu árum,
með skaplegu verði. Síðan sén þeir
eilif eign þjóðfélagsins, en leigðir
með vissum skilyrðum til starf-
rækslu, að því leyti sem þjóðfélag-
ið ekki starfrækir þá fyrir eiginn
reikning.
Til að ná þessu takmarki, mundi
sú leiðin öruggust, að þingið skip-
aði nefnd sérfróðra manna inn-
lendra og útlendra, til að meta alla
helztu fossa og afllindir í landinu.
Væri þá ekki einungis tekið tillit
til aflsins, heldur líka aðstöðunnar.
Verð væri siðan lagt á fossana,
bygt á malinu. Erlendist hefir hest-
aflið í fossum stundum verið virt
á 3 krónur, þegar aíllindir hafa
verið teknar eignarnámi. Hér mundi
engin ástæða til að fara nándar
nærri svo hátt, eins og málum er
komið.
Þegar vatnsafl landsins hefði
verið mælt og metið til peninga,
ætti þingið að gera lög, sem mæltu
svo fyrir, að stjórnin gæti 8—10
árum síðar tekið eignarnámi alla
fossana með matsverði. Nauðsyn-
legar undanþágur yrði þó að gera
um þá fossa, sem þá væri farið að
slarfrækja, eða þar sem undirbún-
ingi væri svo vel á veg komið, að
eigandi vildi selja hæfilegt veð fyrir
því, að aflið yrði notað innan
fárra ára. Eignarnámið yrði þann-
ig á engan hált til að hindra notk-
un fossanna, heldur kæmi í veg
fyrir brask og fjárglæíra á þessu
sviði.
En á eignarnámsleiðinni yrðu
vafalaust margar hindranir, svo
sem það, að fossabraskararnir
þættust með margfaldri mála-
myndarsölu vera búnir að leggja
meira fé í fossana suma heldur
en samsvaraði matsverðinu. Enn-
fremur að sumir fossarnir yrðu
sprengdir upp með tylliboðum,
þegar að eignarnámi kæmi, og
þæíti þá eigendum þrengt að kosti
sínum. Fleira af þessu tagi mundi
verða til hindrunar.
Úr þeim vandræðum virðist eitt
úrræði tii bóta: Að leggja liáan
skatt á fossa, sem búið er að selja
eða leigja undan jörðum, hvort
heldur sem einstakir menn eða
landstjórnin hafa leigt. Undan-
þegnir væru þó þeir fossar, sem
farið væri að starfrækja. Enn-
fremur þeir fossar, sem ætti að
fara að starfrækja, þó með því
skilyrði, að mjög hátt x7eð yrði
sett til tryggingar frainkvæmdum.
Skattur þessi mundi fljótlega
hafa þau áhrif, að »spekulantar«,
sem hefðu eignar- eða leiguumráð
á vatnsafli og gætu framselt það
erlendis, ef eigi væri kipt í taum-
ana, grðu /egnir að láta það af
hendi við landstjórnina, svo framar-
lega, sem þeir slæðu ekki í sam-
bandi við félög, sem væru reiðu-
búin að starfrækja þá fossa, sem
um væri að gera. Með þessu móti
ætti þjóðfélaginu að vera í lófa
lagið að ná í sínar hendur afl-
lindunum, sem nú eru að lenda í
greipum manna, sem ekki vilja
eða geta notað þær nema í skaða,
þjóðfélaginu.
Ef þessi leið væri farin, mundi
landið eftir nokkur ár eiga óskert-
an rétt á öllum helztu fossum i
landinu. Vitaskuld hefði sú eign
kostað nokkurt fé — í bili, en þó
sárlítið borið saman við verðmæti.
Síðan yrði svo að búa um hnút-
ana, að fossarnir yrðu aldrei seld-
ir, hvorki innlendum mönnum eða
útlendum. En leigja mætti þá til
starfrækslu, gegn ákveðnum hluta
af arði. Þingið, en ekki stjórnin,
ætti að samþykkja leiguleyfið fyrir
hvern einstakan foss. Reynslan
með Gullfoss og landstjórnina ætli
að vera til'varnaðar.
Ólíklegt er að mjög langur tími
líði, þangað til farið verður að
starfrækja einhverja fossa hér á
landi, t. d. Sogsfossana. Reykjavík
og Flóinn (fullræktaður) munu
hafa mikla þörf fyrir mátt þeirra.
Og þeim mönnum, sem ekki tíma
að binda landsfé í fossunum, mætti
benda á það, að arður eigandans
að einni aftstöð ætti að vera meir
en nógur til að standa straum af
hinni fossaeigninni, allri saman, ef
gætilega væri að farið um inn-
kaupin.
Hér hefir verið bent á nokkur
aðalatriði í fossatnálinu: Fyrst það,
að þessi volduga afls- og auðslind,
undirstaða íslenzks iðnaðar, er nú
höfð að Ieiksoppi, og hVerfur í
liendur útlendinga, sem líklegastir
eru til að nota yfirráð sín á þann
veg, sem hætlulegastur er þjóðinni.
Leiðin til að forðast þá hættu er
sú, að láta mæla afl fossanna, nú
á næstu rpissirum, virða þá síðan
lil peninga og tilkynna, að með
þessu verði muni þeir verða teknir
eignarnámi, eftir ákveðinn ára-
fjölda, nema þá sé farið að nota
þá svo sem afl þeirra leyfir. En
lil að gera eignarnámið (og upp-
hafningu leigusamninga við »hum-
bugsfélög«) auðveldara, sé lagður
mjög tilfinnanlegur skattur á fossa,
sem seldir eru eða leigðir undan
jörðum (og landsjóður er ekki
leigjandi eða leigutaki). Síðan »liggi
landið með« sitt vatnsafl, þar til
sú stund rennur upp, að hver foss-
inn af öðrum er beizlaður og tek-
inn til iðnþarfa. Landið fái síðan
árlegan arð af starfsaílinu, sem það
Jánar til iðnaðarins. En uppsprett~
an sjálf sé öseljanleg atmennings-
eign.
fif annari áit.
Öllum kemur saman um að hin-
um mikla fimbulvetri létli af um
íslenzka verzlun þegar einokunin
varð ráðin af döguin, þá fari að
vora.
Þótti mönnum að vísu vorið kalt
framan af, en það hlýnar eftir því
sem á líður og þykir mönnum nú
sem sumar sé i nánd, ef ekki kem-
ur kuldakast og hleypir kirkingi í
gróðurinn.
Hefir hér í blaðinu verið rælt
allrækilega um árferðið í íslenzkri
verzlun og sýnt fram á hvers vegna
menn mættu gera sér góðar vonir.
-En síðan það var gert hefir norð-
angarður bnyklað brúnirnar og það
í hörðustu átt, þar sem Landið,
eitt landsmálablaðið, tekur upp
hanzkann gegn kaupfélögunum,
sem með rökum hefir verið
sýnt fram á að ein geti riðið af
baggamuninn um það að hin frjálsa
samkepni geti gert verzlunina heil-
brigða.
Uppistaðan í greininni er ekki
ógreindarleg skilgreining á nytsemi
verkaskiftingar i heiminum. En
ívaíið þarf athugunar við.
Er þar fyrst þessi klausa:
»Vér íslendingar lítum alt öðru-
vísi á. Vér erum alveg reiðubúnir
til að taka meðalgreindan prest,
lækni eða lögfræðing til að stjórna
einhverri stórveizluninni lijá oss,
þó að þeir hafi aldrei verið riðnir
við neina af aðalatvinnugreinum
vorum, landbúnað, sjávarútveg eða
verzlun, og það þó þeir aldrei hafi
staðið undir annara stjórn eða
stjórnað öðrum. Svo fjarri erum
vér því, að byggja verkaskifting
vora á þekkingu. Og um ráðvendni
er aldrei spurt, sem er þó annar
aðal-hyrningarsteinninn undir hollri
verzlun«.