Tíminn - 21.03.1918, Blaðsíða 5

T í M I N N
57
blaðið sein krefst þess að málið sé
rannsakað, og staðlausum ósann-
indum um deiluatriðið sjálft eins og
sýnt hefir yerið hér að framan.
Og þar sem það væri stórhættu-
legt stjórnmálasiðgæði þjóðarinnar
ef annað eins hneikslismál og þetta
væri látið falla í þagnargildi án
þess að grafist yrði fyrir rætur
meinsins, þá skal nú all ítarlega
farið út í sögu þessa máls og skýrt
frá ýmsum atriðum sem ekki hafa
verið fyllilega kunn nema þeim sem
fylgst hafa ineð »framþróun« þess
síðastliðið ár.
II.
Fyrsta vitneskjan sem almenn-
ingur fékk um það að eigi væri alt
með feldu um LR. var neitun
Guðm. Hannessonar prófessors um
að halda áfram sem endurskoðandi
LR. Stallbræður hans að því verki
voru þeir Ben. Sv. kosinn af sjálf-
stæðismönnum, Matth. Ólafss. kos-
innafheimastjórnarmönnum.Langs-
ummenn höfðu kosið G. H. Hann
hafði í upphafi fylgt E. A. allfast.
G. H. er maður sem gera vill
rétt í hverju rnáli. Er svo að sjá
sem honum hafi risið hugur við
er hann sá frágang LR. 1915 og
þetta frá þeirri stjórn er hann hafði
sjálfur stutt og bar ábyrgð á. Eink-
um er talið að honum hafi líkað
það illa, að E. A. skyldi eklti leggja
fram reikning yfir landsrerzlunina
1915 til samanburðar og endur-
skoðunar. Er það sízt að furða,
því að án þess var endurskoðun
á LR. óframkvæmanleg. Hvernig
áttu endurskoðendur að geta lagt
LR. fram fyrir Alþingi og mælt
með honum til samþyktar, ef fjár-
hæðir sem skiftu mörgum hundr-
uðum þúsunda voru taldar standa
í fyrirlækjum sem ekki gerðu op-
inber reikningsskil? Fullyrt er að
G. H. hafi farið fram á að E. A.
legði verzlunarreikninginn frá 1915
Srði, hvað margir skuggar, sem
fylgdu mér, þeir yrðu allir vel-
komnir. Svo skreið skipið af stað,
og að litlum tíma liðnum var eg
fárveikur. Engar móðurhendur
myndu hafa hjúkrað mér betur,
eða með innilegri hlýleik en F. Erl.
gerði. Og enn er mér í minni hve
snar hann var að spretta upp úr
rúminu, tii að hlúa að mér, og
færa mér vatn, þegar sjóveikis-
köstin þrengdu fastast að mér. Við
komumst samt slysalaust til Vopna-
fjarðar, og biðum þar fundar í tvo
daga, hjá Runólfi Halldórssyni, sem
nú er kaupmaður í Selkirk, en
hafði þá gistihús á Vopnaflrði.
Hann ekki einungis fæddi mig og
»skuggann minn«, heldur fylgdi
okkur á hestum hvert sem við
vildum um sveitina, og vildi ekki
heyra borgun nefnda fyrir neitt af
þvi. Þorsteinn hitti þar marga á-
kveðnustu andstæðinga sína, og
deildi við þá um pólitík. En þeira
gazt svo vel að manninum, að
öllum varð ánægja að heimsókn-
inni, og eg er þess fullviss að Þ.
Erl. átti þar hlýrri ítök í liugum
fyrir endurskoðendur, en þvi hafi
verið neitað. Svo mikið er víst að
G. H. sagði þá þegar af sér. Og
þótt hann hafi enga skýring gefið
opinberlega á þeirri ráðabreytni,
hafa aldrei leikið tvímæli á því að
ástæðan hafi verið sú sem hér var
greind, enda var hún ærið nóg. Þótti
þetla miklum tíðindum sæta og ills
viti að G. H. neyddist þannig til
að koma sér hjá að bera ábyrgð
á endurskoðuninni.
Hinir endurskoðendurnir tveir,
B. Sv. og Matth. Ól. héldu nú á-
fram verkinu en fengu sér einhverja
hjálp upp á eigin ábyrgð. Gerðu
þeir fjölmargar athugasemdir og
fyrirspurnir til stjórnarinnar, en þó
eigi með nægilegri festu eða skiln-
ingi á málefninu. Verður naumast
sagt að verk þeirra beri vott um
mikla rannsókn eða skarpskygni.
Fjölyrt um ýmislegt sem var lítils
virði, en farið mildum höndum um
afglöp sem kalla mátti stórvítaverð.
Um Matth. Ól. mátti segja að fyrir
hann var /reisting að loka augun-
um vel til hálfs fyrir brekum langs-
ummanna, með því að hann bar
ábyrgð á því að ílokksbrot þetta
komst til valda. En sú afsökun
gilti ekki um B. Sv. Fiokkur hans
hafði haft það hlutverk að halda
uppi andófi gegn. E. A., og þá stund-
um lotið af því sem minna var
um vert en þetta, sennilegasta skýr-
ingin er þó sú, að þeim báðum
hafi gengið til sú meinhægð sem
grafið hefir flestar samskonar á-
virðingar valdhafa hér á landi.
Þegar hér var komið málum,
hafði E. A. látið af völdum. Fjár-
málin í stjórninni komu þá mest
við tveim mönnum, fjármálaráð-
herra B. Kr. og skrifstofustjóra
hans Indriða Einarssyni. Stjórnar-
skiftin höfðu orðið í ársbyrjun
1917. En LR. 1915 hlaut að vera
gerður í öllum aðalatriðum af frá-
farandi stjórn; annað hefði verið
margra, er hann fór, en hann átti
áður. Og margir þeirra höfðu alt
aðra skoðun en áður um »guðlausa
manninn«, sem sumir þeirra köll-
uðu hann. A fundinum var fjöl-
ment, og Þ. Erl. deildi þar hik-
laust bæði við mig og aðra. En
ekki fékk hann þar nema tvö at-
kvæði með tillögu sinni, og var
það ei fyrir það að hún væri eigi
vel varin af honum. Við fórum svo
til Borgarfjarðar með »Hólum« til
að vera þar á fundi. Þegar eg fór
í land á Borgarfirði vék Þorsteinn
sér brosandi að mér og sagði: »Eg
ætla nú að skilja við þig. Það er
ekki til neins að eg sé skugginn
þinn lengur. Sólin er of hátt á lofti
milli þín og kjósendanna til þess
að skugginn sjáist. Og þakka þér
nú fyrir skuggann. Hann á hlýjar
endurminningar eftir um ferðina«.
Seinasta árið sem eg var á þingi,
1902, bjó eg hjá Þorleifi Jónssyni
fyrv. ritstj. og alþm. Þ. Erl. bjó
þar í næsta húsi. Eg kom oft til
hans og hann nokkrum sinnum til
mín. Við vorum þá enn pólitiskir
andstæðingar. Eitt sinn hittist svo
frámunalegt athafnaleysi. Samt sem
áður undirskrifaði B. Kr. reikn-
inginn og gerði enga athugasemd
við. Þólti það í fyrstu óskiljanlegt
og óviðeigandi, eins og alt var í
pottinn búið. En af vinfengi því
sem litlu síðar varð opinbert milli
B. Kr. og langsummanna er fram-
koma Qármálaráðherrans orðin
skiljanleg.
Hinir ráðherrarnir blönduðu
sér eðlilega alls ekki í þetta starf,
og eru því ásakanir ísafoldargrein-
arinnar í garð S. J. staðlausu stafir.
Hann var atvinnumála- en ekki
fjármálaráðherra, LR. heyrðu alls
ekki undir hans verkahring. En
honum var hinsvegar það að þakka
að Þ. Sv. endurskoðaði og færði í
frambærilegt horf plögg Olgeirs
Friðgeirssonar. Hafði Þórður lokið
því verki nógu snemma til þess að
B. Sv. og Matth. Ólafsson fengu
9. maí fulla sönnun fyrir því að
hálfa milján króna, sem langsum-
stjórnin taldi landsverzluninni til
skuldar, var þar hvergi að finna.
Meira að segja bar skýrsla Þ. Sv.
það með sér að »skakkafallið« var
64-á þús. 524 kr. 27 a. Hitt er skilj-
anlegt að G. Sv. sé ekki sérlega
þakklátur S. J. fyrir að láta fram-
kvæma endurskoðun sem svona illa
kom lieim við reikningsskil langsum-
manna.
Um þetta leyti voru farnar að
berast út kynjasögur um LR. Vissu
menn þá þegar um hálfu miljón-
ina, og verður þeirri tölu haldið
hér þótt skýrsla Þ. Sv. telji hana
hærri. Almannarómurinn komst
furðu fljótt nærri aðalatriðunum
tveimur. í. Að E. A. liafði á LR.
W15 ranglega talið hátfa miljón
standa inni i landsverzlunninni og
2. Að frágangur reikninganna bar
voit um mikið hirðuleysi hjá starfs-
mönnum stjórnarráðsins sem um
þessi mál áttu að fjalla. Langsum
og fylgifiskum þeirra mun hafa
á, er Þorsteinn var hjá mér, að þá
kom samþingismaður minn Ólafur
verzlunarstjóri Davíðsson til mín.
Ekki auglýsti hann neitt erindi, en
við fórum að spjalla í kátinu um
hitt og þetta. Eftir litla stund víkur
Þ. Erl. sér að mér og segir:
»Ólafur er kominn að spjalla við
þig um flokksmál. Rektu mig úl«.
Eg hélt nú ekki að eg hefði ástæðu
til þess, og Ólafur eyddi því líka
og sagðist hafa skemtun af að tala
við hann. En Þorsteinn sat við sinn
keip, sagðist fara. »Eg skal reka
þig út, ef líkt stendur á er þú
kemur til mín«, sagði Þorsteinn
hlægjandi og fór. En tilfinning
Þorsteins var hér rétt, því þegar
hann var farinn hófst snörp deila
milli okkar Ólafs um flokksmál,
þótt samflokksmenn værum. Hann
stóð yzt hægra megin í flokknum.
Eg stóð yzt vinstra megin. En ekki
gat Þorst. vitað neitt um deiluefni
okkar. Tilfinningin sagði honum
það, og sýndi þó Ólafur honum
hlýja kurteisi, til að villa honum
sýn í þessu.
Seinasta árið, sem Þ. Erl. lifði
þótt orðasveimurinn slæmur, því
öðru hvoru kom sagan ram öfug
svo ekki var eitt orð satt í henni.
Þá átti nýja stjórnin og þá eink-
um atvinnumálaskifstofan að vera
búin að týna eða sukka hálfri
miljón af landsfé. Gekk þessi út-
gáfa allvel í fáfróða, sem ekki vissu
að hinn umræddi LR. var fyrir
1915 og að þá hafði E. A. setið
að völdum. Biðu menn því með
alveg óvanalegri óþolinmæði eftir
því að LR. kæmi út, svo hægt yrði
að átta sig á því hvað hér væri
á seyði.
III.
En biðin varð löng eftir lands-
reikningnum sumarið 1917. Þing
kom saman í júlíbyrjun, það átti
að rannsaka og úrskurða LR. Þjóð-
in hefði jafnvel mátt vera búin að
sjá reikninginn yfir 1915 áður en
þingmálafundir voru haldnir 1917.
En því var ekki að heilsa. Að síð-
ustu fengu þingmenn hinn þráða
LR. seinast ijúti eða i bgrjun ágúst.
Var þá komið fram á miðjan þing-
tíma, annir þingmanna sem mest-
ar og miklar líkur til að frágang-
ur bókarinnar og efni vekti minni
athygli heldur en það verðskuldaði.
Drátturinn á útkomu bókarinnar
var fyrst og fremst að kenna
skrifstofustjóra I. E. í öðru lagi
mátti kenna B. Kr. um dráttinn.
Hans skylda var að knýja undir-
mann sinn til skjótra svara, svo
þingið gæti haft skaplegan tíma til
að athuga þetta dásamlega plagg.
Hinn 11. ágúst byrjaði að koma
út i Timanum hin nafnkunna
greinaröð um LR. Hún kom yfir
aðstandendur LR. eins og skúr úr
heiðskíru lofti. Þeir vissu að fsa-
fold, Lögrétta og Landið mundu
þegja. Og þeim dalt sízt í hug að
lítið - nýstofnað blað hefði dirfsku
til að halda máli til streitu móti
svo gildum mönnum sem hér þótt-
fékk eg bréf frá honum, og hlýrri
orð hafa mér ekki borist frá ætt-
jörðinni. Þegar eg heyrði látið hans,
fanst mér eg hafa mist einn hinn
hlýjasta og óeigingjarnasta góðvin
minn, þó að viðkynning okkar
væri að eins um fá ár, og mér
fanst landið mitt og þjóðin mín,
hreinskilnin, mannúðin og snildin,
hafa mist einn sinna allra beztu
sona, brautryðjanda, og bræðra,
og mín slcoðun er sú, að hver sem
kyntist Þ. Erl. hefði haft tækifæri
til að verða göfugri maður fyrir
viðkynninguna.
Sigurður BreiðQörð, Jónas Hall-
grímsson, Kristján Jónsson og
Gestur Pálsson féllu allir fyrir ör-
lög fram. Fátæktin og kuldinn
skapaði að miklu leyti þau örlög.
Þjóðin harmar nú örlög þeirra og
er byrjuð að reisa þeim bauta-
steina. Hún finnur það nú, að
»Guð er sá sem talar skáldsins
raust«.
Þorsteinn Erlingsson féll einnig
fyrir örlög fram, og kuldinn og