Tíminn - 10.08.1918, Blaðsíða 1

TÍMINN
kemur út einu sinni i
viku og kostar 4 kr,
árgangurinn.
AFGREIÐSLA
i Regkjavik Laugaveg
18, simi 286, út um
land i Laufási, simi 91.
II. ár.
Reykjavík, 10. ágúst 1918.
33. blað.
Menningarmunur.
Á suðurlandaraærum Miðveld-
anna kviknaði ófriðurinn. Æsing-
ar og morð voru undanfarinn. —
Serbar bjuggu beggja rnegin landa-
mæranna og vildu ná saman.
Allir nábúar Serba á Balkan-
skaganum hafa dregist með inn í
styrjöldina. 011 löndin þar eru illa
farin, sum langverst farin allra
ófriðarlandanna og er þá langt
jafnað.
Á norðurlandamærum Miðveld-
anna var ástandið hið sama. Ein
fimtíu ár síðan Þjóðverjar tóku
mikið land af Dönum. Danir búa
beggja megin landamæranna og
vilja ná saman. Danir á Suður-
Jótlandi hafa sætt svívirðilegri kúg-
un af hálfu Þjóðverja og danska
þjóðin öll fundið til með þeim.
Nábúar Dana, Svíar og Norð-
menn, höfðu ekki minni ástæðu til
þess en nábúar Serba, aðstöðu
vegna og kringumstæða, að lenda
í ófriðnum.
En sú heíir orðið raunin á að
Norðurlönd hafa ekki lent í stríð-
inu. Mikil von um að þau verði
alveg utan við. Og engin lönd í
Norðurálfunni búa nú við betri
kost.
Lítill vafi að hefðu Balkanþjóð-
irnar bygt Norðurlönd og Norður-
landa þjóðirnar Balkanskaga, þá
hefði orðið hausavíxl á kjörum
landanna. —
Það er menningarmunurinn sem
veldur hinum ólíku kjörum Norð-
urlanda og Balkanþjóðanna nú.
Norðurlandaþjóðirnar hafa fengið
að lifa sínu lífi undanfarna ára-
tugi afskiftalitið af hálfu stórveld-
anna og hernaðarstefnu þeirrar
sem þar heíir drotnað. Þær hafa
því haft skilyrði til þess að taka
þroska. Og þær hafa gert það.
Norðurlandaþjóðirnar eru orðnar
einna bezt mentaðar af heimsþjóð-
unum. Þess vegna var ekki í Dan-
mörku jarðvegurinn til fyrir æs-
ingar og morðtilraunir. Menn sem
gengið hafa á heilbrigða lýðhá-
skóla, eru orðnir alment efnalega
sjálfstæðir og hafa komið á hjá
sér fyrirmyndar samvinnufélags-
skap, vita það að það er betri og
öruggari leið til önnur að ná marki
sínu, en sú að koma stórveldun-
um í hár saman. Og þeir hafa
stilling til að standa utan við.
Norðurlandaþjóðirnarhafa, vegna
þess að þær eru svo vel mentað-
ur, komið á hjá sér frjálslyndri
stjórn, sem metur það meira að
forða heildinni frá ógurlegu tjóni
og blóðbaði, en að gefa fáum auð-
kífingum tækifæri til að auka auð
sinn í glundroða striðsins og auknu
samkepni.
Borgarastyrjöldin rússneska er
aíleiðing einveldis og hermensku-
stefnunnar. Örlög Balkanþjóðanna
eru afleiðing af margra alda kúgun
og hermenskupólitík stórveldanna.
Hamingja Norðurlanda, að hafa
enn a. m. k. verið utan við stríð-
ið, er þvi að þakka að þau hafa
að miklu leyti komist undan af-
skiftum erlendra ofjarla, gert inn-
lenda ofjarla áhrifalausa og stjórna
sér á frjálslyndum grundvelli.
Geymsla garðávaxta.
Iíartöflur.
I vetur fraus útsæði manna mjög
víða. Vil eg því með fáum orðum
skýra almenningi frá reynslu okkar
hér á Hvanneyri. Hefir kartöflu-
geymsla ávalt hepnast vel, bæði
nú í vetur og endranær.
Það er ekki óalgeng trú manna,
að kartöflur vaxi á haustin, jafnvel
þótt kartöflugrasið sé gjörfallið. En
þetta er ekki rétt. Það eru að eins
hinir grœnu hlutar blaða og leggs
sem mynda nœringarefni kartöfl-
unnar, og sé því grasið orðið al-
veg svart, gjörfallið, er ekki eftir
neinu að biða, en bezt að taka
kartöílurnar upp sem fyrst, meðan
veður er bærilegt og moldin þnr.
Nú eiga menn að sá kartöflum
í beinar raðir með álnar millibili,
en hætta beðun, leggja kartöílurn-
ar með gildum grænum þumlungs-
spírum 2"—3" ofan í moldina. Mun-
ar það miklu á vorin hvað hitinn
er meiri í efstu þumlungum mold-
arinnar en þegar komið er 4—6
þml. ofan í moldina. Reynið sjálfir
með því að stinga hitamælir í
moldina.
Innlent útsæði þarf um 6—8
stiga hita til þess að geta spírað.
Útlent útsæði þarf nokkru meira,
eða í kring um 10 stig í moldinni.
Það er því betra að leggja karLöfl-
urnar grunt í fyrstu, en hreykja
moldinni vel að grasinu, svo hún
við aðra eða þriðju hreyking
myndi hálfsívalning um kartöflu-
röðina. En til þess nóg mold fáist
upp úr götunni sem á að mynda
annan hálfsívalning niður, þarf að
vera minst ein alin milli raða.
Þetta er gert á svipstundu með
góðu hestgrefi (4 tíma að ein-
hreykja dagsláttuna) og sé garður-
urinn vel herfaður i sólskini með
illgresisherfi meðan grasið er að
koma upp, þarf ekki annað en litla
handhreinsun á milli grasa í röð-
inni1).
Sumir halda fast við beðin, að
garðurinn verði annars of blautur.
Þá 'er betra að lokræsa garðinn,
hann þornar og þiðuar fyr á vor-
in. Aðrir halda að þeir fái meir
upp úr flatareingunni hverri. Það
er vafasamt. í röðinni má hafa
sama millibil — 8"—12" eftir út-
sæðisstærð — (7—8 kvint) götur
hverfa, sem eru rúmfrekar og arfa-
sæknar, og eitt haustið fengum við
hér á Hvanneyri með þessari flat-
rækt og gisnu röðum 75 tn. 200.
punda upp úr 700 ferföðmum.
Upptekning.
Þegar kartöflur eru settar í bein-
ar raðir eins og að framan er lýst,
verður íljótlegast að plægja upp
raðirnar. Velta þá grösin á hlið-
ina, og mestur hluti kartaflanna
kemur upp. Er þá fljótlegt að hrista
þær úr grasinu ofan á moldina og
tína þær upp'í ílát. Geta ungir krakk-
ar flýtt þar fyrir. Það sem plógur-
inn skilur eftir í moldinni verður
að klóra upp með þar lil gerðum
kartöflugrefum.
Bezt er flokka kartöflurnar um
leið og þær eru tíndar í þrjá staði:
útsæði, stór-kartöflur og smælki,
sem notað er fyrst, meðan hýðið
er þurt, til matar og í brauð.
Einnig má búa til hreyfanlega
rimlahörpu þar sem stilla má milli-
bilið milli rimlanna eftir vild. —
Með þvi að moka eða hella kar-
töflunum á rimlana, fellur smælkið
í gegn, en útsæði og stærri kar-
töflur, hafi þær ekki verið tíndar
frá í byrjun, vella eftir rimlunum
ofan í poka eða ílát, sem setja má
undir hörpuna.
Bezt er að taka upp meðan mold-
in er þur í garðinum. Annars verð-
ur að breiða kartöflurnar og þurka
alla mold af þeim. Þó má ekki
þurka þær um of, svo hýðið springi.
Þurrablástur er betri en sterk sól.
Enginn ætti að setja saman blaut-
ar eða moldugar kartöflur. Þær
geymast ver, og getur hitnað í þeim,
súrnað og rotnað. Sömuleiðis er á-
ríðandi að fara vel með kartöfl-
urnar, særa hýðið sem minst með
óþarfa kvoli, tína frá sprungnar,
skornar og skemdar kartöflur, sem
venjulega skemmast fyrst við
geymsluna og geta þá sýkt frá séf
heilbrigðar kartöflur.
Enn fremur væri rétt að velja
til útsæðis undan þroskamestu
grösunum, þar sem kartöflurnar
væru flestar, jafnastar, stærstar,
fallegastar og augnaílestar.
1) í suniar handhreinsuöu Sstúlkur
tveggja dagsláttu kartöflugarð á 6tímum.
Geymslan.
Þess ber að gæta að þólt kartafl-
an sé slitin frá móðurplöntunni og
tekinn úr moldinni, er húnlifandi.
jafnt fyrir það, hún heldur áfram
að anda og eyða næringarefnum
sinum. Er það einkum sterkjan
sem eyðist og breytist í sykur. —
En sykurinn breytist aftur í ólíf-
ræn efni, kolsýru og vatn, við önd-
unina. En öndunin er þvi örari,
þvi meiri sem geymsluhitinn er.
Kartöflur rýrna því fljótt séu þær
geymdar í hita (10°). Verða ramm-
ar og vatnsbornar á bragðið.
í kulda verða kartöflur súrar á
bragðið. Öndunin er minni og syk-
urinn, sem myndast hefir úr sterkj-
unni, eyðist ekki allur.
Þyki mönnum vondar sætar kar-
töflur, þarf ekki annað en geyma
þær nokkurn tíma í hita. Þá hverf-
ur sykurinn.
Óþroskaðar kartöflur geta líka
verið sætar. En þá er sykurinn
sem fyrst myndast í kartöflunni
ekki orðinn að sterkju.
Kartöflur byrja að frjósa við tæp-
lega einnar gráðu frost, en eru
gegnfrosnar við 3 stig. Frosnar
kartóflur geymast vel og rýrna
ekki meðan þær eru frosnar, frek-
ar en annar frosinn matur, en
strax og þær þiðna skemmast þær
mjög og súrna. Frosnum kartöfl-
um verður því að halda frystum,
og þíða þær jafnóðum og þær eru
notaðar.
Samkvæmt þýzkri tilraun með
30 mismunandi kartöflutegundir
léttust 29 þeirra við 5 mánaða
geymslu (nóv.—marz) 8% að með-
altali. Ein tegundin, sem hingað
flyzt stundum, »Up to date« léttist
um 31°/o á sama tíma. Önnur til-
raun gerð í frostlausum, þurum
kjallara með 46 tegundir sýndi
3,8% — 20,4°/° að meðaltali 8,i%
þungarýrnun.
Þjóðverjar telja kartöflur geym-
ast vel, rýrni þær ekki meira en
l,3°/o af þunga sínum á hverjum
mánuði. Á vorin þegar kartöflur
fara að spíra, léttast þær hröðum
fetum, og eru þá orðnar 15—20%
léttari en á haustin, þótt vel séu
geymdar.
Innlendar kartöflur geymast oft
lakar en útlendar og er það senni-
lega af því að þær innlendu eru
ekki eins vel þroskaðar, og því
vatnsmeiri en efnarýrari.
Að það kunni að vera talsverð
brögð að þessu er ekki ósennilegt
eftir þýzkri rannsókn að dæma:
Vatnið minkar, en sterkjan vex
óðum við þroskunina.
Það verður því bezl að geyma
vel þroskaðar kartöflur á þnruiu,
köldum stað, sem næst 0-gráðu að