Tíminn - 15.05.1919, Blaðsíða 1

TÍMINN
að minsta kosti 80
blðð á ári, kostar 5
krónur árgangurinn.
AfGRElÐSLA
i Reykjavik Laagaoeg
18, simi 286, át um
land í Laufási simi 91.
III. ár.
Ifceykjavífe, 15. maí 1919.
~08í blað.
X
„ZSmi fyrir tönn“.
Þjóðir og kynflokkar hafa venju-
lega fylgt þeirri reglu, er lokið
heiir styrjöldum, að heimta auga
fyrir auga og tönn fyrir tönn. —
Nú er nýlokið hinu mesta stríði,
sem þjáð hefir heiminn. Sigurveg-
aramir hafa sett sína kosti. Eru
aðalatriði þeirra birt í síðasta
blaði.
Margir menn höfðu vonað, að
þetta stríð endaði mjög með öðr-
um hætti, en hin eldri stríð. Að
mennirnir myndu verða vitrari af
reynslunni. Byrja friðarríkið með
því, að fyrirgefa. Að minsta kosti
vænst, að þess sæist einhver vottur.
Vafglaust verða margir þessara
manna fyrir vonbrigðum. Þúsund
ára ríki friðarins er sýnilega ekki
mjög nœrri enn.
Að vísu ber friðarfundurinn vott
þess, að valdsmenn bandaþjóðanna
vilja sneiða hjá sumum gömlu
skerjunum. En þá koma blindsker
og boðar í staðinn.
Þegar dæmt er um úrslit stríðs-
ins ber að líta á þær tvær freist-
ingar, sem biða á vegi sigurvegar-
ans. Fyrst þá, að hrifsa lönd frá
óvinaþjóðinni og beinar skaðabœtur
eða herkostnað. — Landrán hefir
löngum orðið tilefni til þjóðahat-
urs og nýrra slyrjalda. Þjóðernis-
tilfinningu margra manna hefir þá
löngum verið misboðið, og þeir
sem fyrir óréttirium urðu, beðið
óþolinmóðir tækifæris um hefndina.
— í öðru lagi að vinna óbeinan
hagnað með verslunar-sérréttindum
eða einhliða fjármála-samningum.
Þessi leiðin er nýrri, en engu síður
hættuleg. Sá er munur á þessum
tveim aðíérðum, að landránið er
einkar vel fallið til að gleðja her-
skáa þjóðhöfðingja og þóttafulla
aðalsstétt, en hinir ósýnilegu fjötrar
viðskifta-ánauðarinnar erU óska-
fylling nútíma-auðkýfinganna.
Miðveldin höfðu báða þessa á-
galla sameiginlega. í Austurríki var
ekkert allsherjar þjóðerni til, held-
ur var fjölmorgum kynþáttum
haldið saman bæði með hervaldi
og viðskiftafjötrum. í Þýskalandi
var að vísu eitt þjóðerni lang-
sterkast. En á landamærunum að
austan, norðan og suðvestan bjuggu
þjóðflokkar, sem hrifsaðir .höfðu
verið með ránshendi og haldið
með járnhendi. Þá skorti Þjóðverja
eigi heldur auðvaldsmenningu. —
Sigur þeirra mjmdi hafa leitt til
hinna mestu öfga á báðum svið-
um. Þeir myndu hafás\lagt undir
veldi sitt víðáttumikil lönd, að ó-
vilja þeirra þjóða, sem þar bjuggu,
*>g Jjggja órækar sannanir fyrir,
að sá var tilgangur þeirra. Þar
að auki myndu auðmenn þeirra
hafa verið óvanalega vel færir til
að sníða heiminum viðskifta-
fjötrana, þar sem eigi skortir
ranglætið.
Nú lauk stríðinu í samræmi við
óskir alls þorra manna í smáþjóða-
löndunum. Eigi þarf lengur að
óttast landrán og herveldi Miðveld-
anna, sem ægilegast þótti. Munur-
inn á stríðsheyjendum var sá, að
í Miðveldunum var bœði pólitisk
og fjárhagsleg kúgun. Sigur þeirra
hefði sett tvennskonar misrétti í há-
sætið. í Frakklandi, Englandi og
Bandaríkjunum hefir önnur tegund
þessarar kúgunar verið brotin á
bak aftur. Engu þessars ríkja gæti
komið til hugar nú að innlima
Svissland, Belgíu, Holland eða Dan-
mörku og uppræta þjóðernið. Hin
vestrænu stórveldi eru komin á
það stig að viðurkenna sjálfsá-
kvörðunarrétt hvítu þjóðanna í orðí
og að mestu Ieyti á borði. Sigur
þeirra hefir losað um flest hin
óeðlilegu bönd sem þjáðu undir-
okað þjóðerni í Norðurálfu. Finnar,
Suðurjótar, Elsassbúar, Pólverjar,
Bæheimsmenn, Ungverjar, Suður-
slavár, Rúmenar í Sjöborgalandi
og ftalir við Adríahaf, allir þessir
þjóðflokkar fá annaðhvort bið lengi
þráða pólitiska sjálfslæði, eða þá
að sameinast þeirri þjóðarheild,
sem þeir hafa þráð að lifa með.
Þetta eru mikil og góð úrslit. Þau
fœkka ágreiningsatriðum í heimin-
um. Þau eru hinn góði gróður,
sem sprottið hefir upp úr blóð-
akri heimsvíganna. Samt hafa
Bandamenn brotið þessa reglu með
þvi að taka Saar-héraðið af Þjóð-
verjum, einkum af því að eftir 15
ár, á atkvæðagreiðsla að skéra úr
urn framtíð héraðsins. Auðséð að
iðnaðarburgeisar Frakka hafa þar
hönd í bagga. Er það verk óverj-
andi. Og þar sem alt ranglæti hefn-
ir sín, er iandrán þetta líklegt til
að leiða tií nýrra víga og óham-
ingja síðar meir.
Fégjöldin eru að vísu mikil,
en þó eru þau ekki verst.
Sjálfur herskatturinn er ekki
þyngri byrði á hvern Þjóðverja
heldur en útsvörin eru nú á Reyk-
vílcingum. Þá eiga Þjóðverjar og
að bæta það sem þeir hafa spilt
fyrir öðrum þjóðurn á landi og
sjó. Þar gildir reglan tönn fgrir
tönn. Sama má segja um það er
Frakkar tryggja sér kol í Þýska-
landi, meðan námur þær sem
Þjóðverjar hafa spilt, eru að kom-
ast í Iag. Osgnilegu fjötrarnir eru
stórum verri, og skortir þar ekki
miðaldagrimdina. Af þvi tagi eru
afsöl Þjóðverja til handa Bretum
viðvíkjandi Egyptalandi, fríversl-
unarsvæði í hafnarborgum . Þjóð-
verja, meðan eigi gilda samskonar
ákvæði í löndum Bandamanna. Þó
er skiparánið einna verst af öllum
ákvæðum. Það skilyrðið munu
»milliliðir« bandamannaþjóða hafa
sett i samninginn, svo og skilyrðið
um skipabyggingarnar, til að setja
varanlegan hemil á keppinautana
í Þj'skalandi.
Hin 14 skilyrði Wilsons forseta
voru hugsjónir þess manns, sem
bæði var hafinn yfir þjóðerni,
kúgun og viðskiftastyrjöld. Friðar-
samningarnir sýna, að honum hefir
að mestu leyti, en þó ekki til fulls,
tekist að leiða bandamenn sína
að settu marki um fyrri kröfuna.
En viðskifta-styrjöldina og fjár-
málakúgun samherja sinna hefir
honum ekki tekist að hindra. —
Þar er bersýnilega stofnað til fram-
tíðarvandkvæða. Þó að þjóðernis-
styrjöldin sé um garð gengin, þá
virðist margt benda til, að fésýslu-
höfðingjar Bandamanna séu að
skapa sér svipaða aðstöðu í fram-
tíðinni, eins og hinn liergjarni
þýski aðall bjó sér, ineð sigrum
og landráni Bismarcks 1864—’7l.
Kafli úr áliti
Sveins alþm. Olafssonar.
Með þingsályktuninni 15. sept.
1917 voru fossanefndinni fengin
þessi 4 atriði til úrlausnar:
1. Að athuga hverjar breytingar
nauðsynlegt er að gera á gild-
andi fossalöggjöf.
2. Að afla sem ítarlegastra skýrslna
um fossa í landinu og nota-
gildi þeirra.
3. Að athuga hvort tiltækilegt sé
að landið kaitpi vatnsafl og
starfræki það.
4. Að athuga hvort og með hvaða
kjörum rétt sé að veita fossa-
félaginu »ísland« og öðrum fé-
lögum, er umsóknir kunna að
senda, lögheimild til að starf-
rækja fossa hér á landi.
Um hvert þessara atriða má
langt mál rita, en hér verður að
eins stuttlega að þeim vikið. Þau
fela í sér miklu víðtækara verk-
efni, vandasamara og alvarlegra en
alment hefir verið álitið.
Fossanefndin í heild sinni hefir
aldrei ákvarðað sig um þau, og
vissulega er afstaða nefndarmanna
til 3. og 4. atriðis talsvert mis-
munandi. Þegar néfndin klofnaði
5. febr. næstl. voru þessi atriði að
öllu órædd.
Þótt minni hlutanum hafi eigi
auðnast að verða sammála um þau,
þá finn eg mér skylt að svara
þeim, frá mínu sjónarmiði og tek
þau hér öll í upphaflegri röð.
1. atr. Með frumvörpum til
vatnalaga og sérleyfislaga er leyst
úr 1. atriði á þann veg, sem eg
tel mega við hlíta og föng hafa
verið til á afmörkuðum starfstíma
og mikils til of stuttum.
Frumvörpin marka skýrt skoðun
minnihlutans um eignarumráðland-
eiganda yfir vatninu og fara að
því leyti beint í bága við þá stefnu,
sem virðist vaka fyrir meiri hluta
nefndarinnar og olli klofningi
liennar, að veita ríkinu kauplaust
alræði yfir vötnum og vatnsorku
á löndum einstakra manna.
Eg tel þá aðferð eigi að eins
ólöglega, heldur óholla og hættu-
lega. Hún fer þvert í bága við
gildandi lög og réttarmeðvitund
þjóðarinnar. Hún er líkleg til að
verða pólitiskt vopn í höndum ó-
hlutvandra manna, ef þeir kæmist
að stjórn vatnamála, og að gera
vötnin að prangara-varningi slíkra
manna og gæðinga þeirra, og hún
hlýtur að skapa óöld af þrætum
og málaferlum í landinu, ef lög-
Ieidd verður.
Að leggja með lagaboði umráð
vatnanna á löndum einstakra manna
kauplaust undir umráð ríkisins
er löglaust spor í áttina að afnámi
eignarréttar einstaklingsins alment,
spor, sem samtíðin er eigi viðbúin
að stíga og sem umturna mundi
þjóðfélagsskipuninni frá rótqm.
Afnám eignarréttar er að vísu til
eins og framtiðarhugsjón einstakra
raanna, en hvergi lögfest, og lil
þess að taka við þvílíkri réttarbót
þarf líklega nýja og endurbœtta út-
gáfu af núverandi kynslóð.
2. atr. Eg hefi í ritgerðinni:
Sala orkuvatna og greining þeirra
um landið, svarað þessu atriði að
nokkru. ítarleg úrlausn þess fæst
eigi að sinni og virðist elcki mjög
áríðandi í svip. Fyrst um sinn
verður að styðjast við getgátur
meðan vatns mælingar og lands
vantar og ætti sú vissa að nægja
hverjum manni, að vatnsaflið er
yfirgnæfanlegt um langan tíma til
þeirra riota landsmanna, sem fyrir-
sjáanleg eru. Hins vegar er nota-
gildi tossanna að nolckru undir því
komið, hverjum kaupum lands-
menn sæta á útlendu Ijósmeti og
eldsneyti, sem fossarnir annars gæti
veitt.
3. atr. Það er tæpast íímabærl,
að taka ákvörðun um það, hvort
ríkið eigi að kaupa aflvötn og starf-