Tíminn - 16.08.1919, Blaðsíða 2

270
TíMIN N
Seðiakavipin*
iii.
Samningaumleitanirnar um seðla-
kaupin eru þannig til komnar, að
íslands banki mun fyrir nokkrum
missirum hafa gefið þinginu undir
fótinn um, að hanu væri til með
að selja eða afhenda landinu aftur
seðlaútgáfuréttinn. Fól þingið stjórn-
inni að leita tilboða frá bankanum.
Til þess að starfa að þeim samn-
ingum voru þeir settir Magnús,
Þorsteinn og Pétur Ólafsson. Þeir
verða ekki ásakaðir um það, þótt
þeir fengju ekki betri kjör. íslands-
banki réði sínum boðum. Stjórnin
var og skyld til að leggja tilboð
bankans fram, hversu óaðgengilegt
sem það var, því að úrskurðar-
valdið lá hjá þinginu. En yfirsjón
M. G. er, að reyna að berja fram
slíkt mál, þegár búið er að sýna
fram á, að samnings-uppkastið er
eingöngu i vil útlenda bankanum,
- en þjóðinni til ófarnaðar.
Samkvæmt uppkasti Magnúsar
á bankinn að geta aukið hlutafé
sitt ótakmarkað á komandi árum,
og vera því nær gjaldfrjáls bæði
til bæjarfélagsins og landsins. Eru
það ekki lítil hlunnindi, að geta
haft tekjur árlega, sem skifta milj-
ónum, án þess að þurfa að bera
að nokkru leyti (svo að teljandi
sé) byrðar ísl. þjóðarinnar. Hins-
vegar er núverandi þátttaka í arð-
inum, nokkur uppbót fyrir það,
að bankinn er undanþeginn út-
svari og tekjuskatti. Og ósanngjarnt
er að landsjóður greiði bankanum
stórfé á ári, fyrir rétt, sem bank-
inn telur sér lítils eða einskis virði.
Svo sem kunnugt er, stofnuðu
danskir auðmenn íslandsbanka og
eiga meginhluta af hlutabréfum
hans. Nú á striðsárunum hafa
Danir efnast mjög, og myndi ekki
erfitt fyrir bankann að moka upp
miljónum til að stækka bankann.
Samhliða þessu er stjórn og þing
búið að afsala sér, samkvæmt upp-
kasti Magnúsar, öllum rétti til eftir-
lits og stjórnar i bankanum. Hlut-
hafar ráða einir stjórn sinni.
Nú á síðustu missirum hafa er-
lendir bankar talið sér hag i, að
ganga inn í stóra fjármálahringa,
þótt hver banki starfi sjálfstæður
á yfirborðinu. Hefir hér í blaðinu
verið sagt frá »hringmyndunum«
enskra banka. Um leið og hluta-
bankinn fær leyfi til óta*kmarkaðrar
stækkunar, getur hann fyr en varir
verið orðin grein af risavöxnum
hring, sem veiti hingað fé á þann
hátt, sem hættulegt má verða sjálf-
stæði þessarar litlu þjóðar. Fyrir
stríðið áttu Þjóðverjar fjölda banka
út um allan hðim, sem voru þeirra
styrkustu stoðir í baráttunni fyrir
heimsveldi í verslun, iðnaði og
stjórnmálum. Sáu fáar þjóðir við
þeim hægfara en hættulegu til-
tektum.
Jafnvel nú sýnist þjóðin þurfa
að beygja sig óþarflega mikið fyrir
þessum útlenda banka. Forsætis-
ráðherra hefir nú nýlega í þinginu
talað um þá gætni, sem þjóðin
þyrfti að sýna í viðskiftum við
bankann, vegna þess, að land-
stjórnin yrði alt af að fá þar lán.
Þessi skoðun er eftirtektarverð.
Sá, sem þannig talar, er bæði vel
viti borinn og úrræðagóður. Samt
er að heyra, að skórinn kreppi
svona að. Og það þó meðan yfir-
ráðherrann er sjálfur formaður í
bankaráðinu, og meiri hluti þess
íslenskir alþingismenn. Kvað myndi
seinna verða.
Að vísu kennir í orðum J. M.
þess úrelta hugsunarháttar, sem
lengi brann við hjá ísl. bændum,
sem bjuggu við verslunarkúgun,
að kaupmaðurinn gerði það af
góðsemi að skifta við þá. Sama er
um banka. Hann lánar vegna sjálfs
sín, til að græða. Og hver er betri
viðskiftamaður en heil þjóð? Sá
banki, sem fær að veita svo trygg
lán, stendur í þakklætisskuld við
þá stjórn, sem aflar honum hag-
feldra viðskifta.
En meðan landstjórn íslands
verður að líta svona á, rétt skoðað,
að sýna ósjálfstæði gagnvart bank-
anum í annarlegum málum vegna
skuldaviðskifta, hvað myndu þá
einstakir, skuldum vafðir, efnalitlir
atvinnurekendur hugsa, er þeir
kæmu í hinn stóra, ótæmandi banka,
sem vegna sambanda sinna erlendis
gæti ausið fé inn í landið, eftir
geðþótta ogþörfum? Skyldi Magnús
Guðm. og hinar aðrar fullveldis-
hetjurnar hafa jafn glögga sjón á
þessa hættu fyrir sjálfstæði lands-
ins, eins og sumar aðrar, sem
meira er talað um?
Þar næst er aðstaða Landsbank-
ans. Hans, sem að dómi margra
þingmanna, má ekki fá að geyma
almenna sjóði þjóðarinnar, til að
styggja ekki útlendinginn.' Vitan-
lega yrði hann áfram dvergur við
hliðina á risa, ef þjóðin sjálf legði
geymslufé sitt í hlutabankann, og
hann mætti þar að auki draga að
sér ótæmandi fjármagn yfir hafið.
Samkvæmt þvi, sem áður er sagt,
myndi valdið yfir atvinnuvegun-
um verða hjá stóra bankanum.
Fyrir hinni ósýnilegu hönd handan
yfir hafið, yrði þjóðfélagið og ein-
staklingarnir að lúta, því meir sem
tröllið stækkaði. Það er lögmál lífs-
ins, þótt hart sé að viðurkenna.
Eftir því sem stærðarhlutföllin
breyttust, yrði þjóðbankanum erfið-
ara að taka upp heilbrigða og þjóð-
nauðsynlega kepni við stóra bank-
ann. Sá taxti, sem hið útlenda
fjármálavald setti, yrði að vera
þjóðarlögmál.
Tæplega getur verið nokkur
skoðanamunur um það, að þjóðin
eigi heimtingu á því, að tillögur
Magnúsar Guðm. og Þórarins verði
steindrepnar og aldrei vaktar upp
aftur. Að samþykkja þær væri að
vinna landinu tjón fjárhagslega,
stofna sjálfstæði einstaklinga og
þjóðarinnar í hættu á ókomnum
árum, koma því orði á Alþingi,
að meiri hluti þess virtist láta sér
annara um hag útlendra auðkýf-
inga, heldur en íslendinga.
IV.
Gagnvart íslandsbanka þarf að
taka breytta aðstöðu. Eigendum
hans þarf að verða það Ijóst, að
af eðlilegum og sjálfsögðum ástæð-
um á Landsbankinn að sitja í
fyrirrúmi, þar sem deilt er um
hagsmuni bankanna. Andlegt og
fjárhagslegt sjálfstæði þjóðarinnar
er komið undir því, að þjóðbank-
inn verði stœrsta og áhrifamesta
lánsstofnun i landinu. Það ætti að
verða sameiginleg hugsjón allra
þjóðrækinna íslendinga, að vinna
að því takmarki.
Menn geta hugsað sér hvílík
býsn það þættu í stóru löndunum,
t. d. Englandi og Frakklandi, ef
stærstu bankarnir í þeim löndum
væru hlutafélagseign útlendinga, t.
d. Þjóðverja. Það myndi þykja
fremur óglæsilegt fyrir atvinnu-
rekendur, að verða að leita til þeirra
um lán, jafnvel þótt ekki væri um
afarkosti að ræða á yfirborðinu.
Og áreiðanlega myndi það vekja
meiri, dýpri og almennari gremju,
heldur en liér, ef stjórnir slíkra
þjóða yrðu að lýsa því yfir við
þingmenn, að mikla nærgætni þyrfti
að sýna í sambúð við þessar slofn-
anir.
Hitt er annað mál, að þó að
þjóðin og þingið dragi ekki dulur
á, að Landsbankinn sé og eigi að
vera uppáhaldsbarnið á heimilinu,
þá er hitt sjálfgefið, að halda vel
allar skuldbindingar við hluta-
bankann. En alt dekur og undir-
Stefna fájnismanna.
Litið hefir enn unnist með
miljónafjórðungnum. Enginn feng-
ist ritstjórinn, sem eigendum hefir
þótt sæmilegt að teka. Aðeins einn
maður mun hafa verið fus að taka
að sér þessa virðuglegu stöðu,
þótt í boði væru tvöföld ráðherra-
laun. Sá eini maður var fulltrúi
Árnesinga í þinginu, Einar Arnórs-
son. En það mega þeir eiga Fáfnis-
mennirnir, sem keyptu ísafold og
Morgunblaðið, að þeir sáu sér
ekki fært, af ástæðum sem flestir
munu virða þeim á hægri veg, að
taka Einar fyrir ráðsmann. Búist
við að nafn hans myndi ekki
bæta fyrir blaðinu út um land.
Því að svo er nú komið um traust
Einars Arnórssonar, sem helst var
í Árnesþingi, að þaðan spyrst ekki
um nokkurn mann, sem mæli bót
stjórnmálastefnu hans. Er þetta
mælt til að leiðrétta það, sem sagt
var fyr hér í blaðinu, til marks
um siðferði íslendinga. Einn mað-
ur hefu viljað ísu gömlu. En það
var E. Arnórsson.
Hinsvegar hefir þetta virðulega
blaðfyrirtæki markað stefnu í þrem
málum andstætt samþyktum Þing-
vallafundarins. Það hefir ráðist
grimmilega móti bókaútgáfuhug-
mynd Sig. Nordals. Hefir séð sem
var, að hún myndi, ef framkvæmd
yrði, verða sterkur liður í menta-
lífi almennings, og þá ekki síst
sveitanna. En það þola þessir
menn ekki. Sennilega óttast þeir
ekkert meir heldur en aukið and-
legt sjálfstæði íslendinga. Síðar
verður grein þeirra um »þýðingarn-
ar« krufin*til mergjar.
Næsta sinni sást skapferli blaðs-
ins gagnvart sjúklingum landsins.
Svo sem mörgum lesendum »Tím-
ans« mun enn i fersku minni, rit-
aði Jón Pétursson Gauti mjög
merkilega grein í fyrravetur um
þörfina fyrir ódýr Igf. Birtist grein
þessi hér i blaðinu. Hr. J. P. G.
sýndi fram á með ljósum rökum,
að meðulin væru einu leyfarnar af
hinni foru einokunarverslun. Lyfja-
búðirnar hefðu einkasölu á þeim,
og seldu óþarflega dýrt. í stað ein-
okunar lyfsalanna ætti, vegna þjóð-
arinnar, að koma landseinkasala
á meðulum, svo að lyfin yrðu
seld með sannvirði. Sjúklingarnir
ættu ekki að vera gerðir að sérstök-
um tekjustofni handa óþörfum
milliliðum.
Tillaga þessi orðið ákaflega vin-
sæl, sem von var til. Það er nú
orðin viðurkend regla hjá flestum
siðuðum þjóðum, að beita ríkis-
valdinu móti einokun einstaklinga
eða »hringa«, til að verja hags-
muni almennings.
Á Þingvallafundinum fékk tilaga
þessi hinar bestu undirtekir, og
þótti sjálfsagt að fylgja málinu
last fram á næstu árum.
Einokun á Jyfjum hefir fram að
þessu verið að mestu í höndum
útlendinga, sem rakað hafa saman
stórauði á fáum árum, frá ísl.
sjúklingum, og flutt sig síðan
héðan burt til hlýrri landa til að
eyða þar feng sínuin.
Að vísu eru sumir lyfsalirnir
búsettir hér og íslenskir menn.
En aðferðin er enn hin sama. Lyfin
rándýr, og einkar ómannúðlegt af
þjóðfélaginu, að gefa fáum mönn-
um alveldi til að selja sjúklingum
dýra vonina í batanum. Hvarvetna
í öðrum löndum er það stefna
samtíðarinnar, að hjálpa þeim sjúku,
gera þeim auðveldara að ná heilsu
aftur, með því að létta fyrir um
lyfjakaup, læknisbjálp og sjúkra-
húsvist. í sömu átt stefnir tillaga
Jóns Gauta. Hún er bæði viturleg
og drengíleg. Og það er óhugsandt
annað en hún verði gerð að veru-
leika á næstu árum, sérstaklega
af því, að andmæli »FáfnisbIað-
anna« gera almenningi áþreifan-
legt, hversu ómannúðlegt er að
leggjast á þá veiku. Og síst eru
þeir menn öfundsverðir af sínu
innræti, sem hafa lund til að verja
þessi úreltu og háskalegu einka-
réttindi, að eins af því, að þau
afla þeim fjár.
Eitt atriði sem mjög mælir með
landsverslun með læknislyf er
það, að sterkur grunur leikur á,
að sumir lyfsalarnir fari ógætilega
með vínheimildina. T. d. er sagt,
að einn lyfsali í litlu þorpi hafi