Tíminn - 27.03.1920, Blaðsíða 2

46
TÍMINN
Minningarsjóður
Eggerts Ólafssonar.
i.
Eins og fleslum íslendingum
mun kunnugt, hófst Náttúrufræði-
félag fslands handa til þess fyrir
h. u. b. tveim árum síðan, að
efna til öflugs og maklegs minn-
ingarsjóðs fyrir Eggert Ólafsson á
200 ár afmæli hans 1926. Var sú
leið valin sein aigengust er, þegar
þjóðskörunga er minst, að efla til
samskota meðal þjóðar þeirrar,
sem þeir hafa unnið fyrir og helgað
starf sitt. Er það og rjeltmætt, þvi
þá er um leið skotið undir atkvæði
þjóðarinnar, hve mikils hún metur
lífsstarf það, sem minningin er
belguð. Að sem flestir leggi skerf
til slíkrar fjársöfnunar er meira
vert heldur en að stærri gjafir
komi að eins frá fáum mönnum.
Meiri viðurkenning — þjóðarþökk
— felst í þvl fyrra.
Náttúrufræðingafélagið ákvað,
sem »náttúrlegt« var, að sjóðnum
skyldi varið lil að efla náttúruvis-
indi á íslandi. Var það fyllilega
réttmæt ráðstöfun, og það af
tvennu: Eggert Ólafsson vann
fyrstur manna að þvi að rannsaka
náttúru lands síns og þótt hann
legði gjörva hönd á margt fleira,
svo sem málfræði og skáldskap,
verður því eigi neitað að i náttúru-
fræði er aðalbókmentastarf hans
geymt og þeim hlutum unni hann
most. 1 öðru lagi er það lífsnauð-
syn fyrir íslands og íslendinga að
eignast öfluga stofnun til að efla
náttúruvísindi innan lands. íslensk-
ir náttúrufræðingar hafa hingað til
ekki átt neinn tilverurétt nema
sem kennarar við smáskóla. Og
þar eftir heíir starf það verið
launað.
Við höfum haldið hátt kjörorð-
inu: íslánd fyrir íslendinga. En
efndirnar á mörgum sviðum ekki
hirsl i öðru en skálaræðum og
ættjarðaréðnm — misjöfnmn þó
að gæðnm. Við höfum ekki haft
manndáð til að efna til rannsókna
á landinu að dæmi annara þjóða.
Vitum við því ógjörla hvað það
hefir að bjóða — eða hvernig það
verði best notað. Engan jarðfræð-
ing eigum við nú i landinu. Pró-
fessor Þ. Thoroddsen hefir aldrei
lilotið annað en litilfjörlegan og
stundum eftirtalinn ferðastyrk að
launum fyrir hið ómetanlega starf
sitt. Haun hefir þó lagt grundvöll
jarðfræðirannsókna á íslandi sem
lengst af mun verða bygt á. Dr.
Helgi Pétursson er sennilega hætt-
ur að gefa sig við jarðfræði, en
Iðnaður.
Kaupið innlendar iðnaðarvörur!
Pessi orð hljóina nú um víða
veröld. Hver þjóð reynir af fremsta
megni að framleiða sem mest,
einkum úr þeim efnum sem til
eru í landinu, til þess að vera sem
minst npp á aðra komin.
Ófriðurinn hefir fært mönnum
heim sanninn nm, að það getur
orðið dýrkeypt að sækja þarfir
sinar til annara — og svo er holl-
ur heimafenginn baggi.
Pegar eg var i Noregi fyrir 11
árum, var þar til öflugur félags-
skapur, sem hafði það markmið,
að stuðla að því á alla lund, að
landsmenn keyptu norskar vörur,
væri þær fáanlegar.
í ræðu og riti var fastlega skor-
að á menn að styrkja innlenda
iðnaðarviöleitni, blöðin fluttu áskor-
anir, og í fjöhnörgum búðum voru
liengd upp spjöld með áletruninni:
»Kjöþ norske Vare*\«
Ilreyfing þessi bar talsverðan ár- I
angur. Að öðru jöfnu keyplu margir
heldur norsku vörurnar, og sumir
létu þær jafnvel sitja í fyrirrúmi,
þótt þær væru ekki að öllu leyti
ejps útlilsgó'ðár, ef þær nnnu það
upp i styrkleiká.
kominn inn á aðra grein visinda.
Önnur ríki ráða hæfustu menn til
að halda við gagngerðum rann-
sóknum á löndum sínum bæði i
jarðfræði og gróðrarfræði og gefa
út ítarlegar og ábyggilegar skýrsl-
ur um árangurinn.
Pelta má eigi lengur svo búið
standa! Eitt fyrsta sporið í áttina
er að koma upp fullkomnu is-
lensku náttúrugripasafni, þar sem
finna megi allar legundir jurta,
dýra, steina og bergteg. sem til eru
á íslandi fyrst og fremsl, auk svo
mikils sem hægt er að afla af útl.
náttúrugripum. — Þetta er metn-
aðarmál fyrir þjóðina, auk þess
sem það er nauðsynlegur grund-
völlur til þess að náttúruvísindi
geti i framtiðinni eignast bólfestu
á Islandi. Land vort er svo fjöl-
breytt og merkilegt að náttúrufari,
að verkefni er nóg fyrir ísl. nátt-
úrufræðinga. Svo margar rúnir
eru ristar á yfirborð þess, sem
geta leitt til að skilja og þekkja
það sem undirdjúpin geyma. Hafa
fjölmargir útlendir visindamenn
leitað til íslands til að lesa og
þýða þessar rúnir. Þó má óhætt
telja — okkur til gleði — að fyrst
eru það isl. vísindamenn sem hafa
komist fram úr þeim.
Jarðfræði, veðurfræði, haffræði,
norðurljósafræði m. m. eiga stórt
og fagurt bókasafn geymt í ísl.
náttúru, og engum stendur nær en
íslendingum sjálfum að brjóta það
til mergjar og semja skýringar við.
II.
Hugmynd þeirra mauna, sem
gengust fyrir sjóðstofnun, bundna
við nafn Eggerts Ólafssonar, er sú,
að verja skuli vöxtum hans til að
ritlauna rit um náttúrufræði — þ.
e. gera það kleift að gefa út vís-
indabók á islensku — og í öðru
lagi hlynna að náttúrugripasöfnum
með tilstyrk landsjóðs.
Takmarkið er auðvitað að gera
Háskóla íslands svo fjölbreyttan
*ieð timanum að hann geti með
réttu talist í háskólatölu. Nú sem
stendur er hann sáralítið annað
en praktiskur námsskóli fyrir vissa
embættismenn. Náttúrufræði og
iðnvísindi eiga stærst ónumið og
ókannað svið af öllum vísinda-
greinum nútimans — ef sálarfræði
er undan skilin. Og i engum vís-
indum eru gerðar jafn stórstigar
framfarir á ári hverju. Er því sýnt,
að án þessara greina getur háskóli
vor ekki verið til lengdar. En til
þess að bæta úr þessu þarf öfl-
ugan undirbúning — hæfa menn
og fullkomin söfn af áhöldum og
náttúrugripum.
Á ófriðarárunum fékk hreyfing
þessi byr undir báða vængi, en nú
var það ekki þjóðrækni og hag-
fræðisleg hyggindi, sem réð úrslit-
unum, heldur nauðsyn, knýjandi
nauðsyn.
Þannig knúði og neyðin okkur
Islendinga til að vera án útlenda
iðnaðarins um hríð, og komast af
með það innlenda að miklu leyti,
en margir óska nú einskis fremur,
en að sú öld renni sem fyrst upp
aftur, að landið fyllist af útlendum
iðnaði, hvað sem hannkostar. Um
innlendar vörur og framleiðslu
skeyta þeir litt.1)
Auðvitað er hann ekki marg-
brotinn islenski iðnaðurinn og hon-
um er að ýmsu leyti ábótavant,
verksmiðjur fáar og smáar, hand-
iðnir flestar i bernsku og því lílt
frumlegar, heimilisiðnaður i molum
og margt að gleymasl af því gamla,
en hið n^'ja vantar festu og frum~
leik.
En þetta stendur alt lil bóta.
Hér i landinu þarf að magnast
hreyfing, cr leggi innlendri fram-
') Paö er bæði ilt og broslegt, að
uiargir íslcndingar, og pað jafnvel
sveitafólk, skuli nú vera orðnir svo há*
gómlegir, að þeir pola með engu móti
að vera í islenskum ullarnærfötum, né
í islenskum sokkum. Minnir þetta ekki
átakanlcga á sPrinsisssufla á bauninnií
í s'ðgurium háris Ániíe'r's'éris i
Það verður staf E. ó.-sjóðsins
að vinna að þessuin undirbúningi!
Nýlega samþyktu Bergenbúar í
Noregi að koma upp háskóla i bæ
sinum, sem aðallega stundaði nátt-
úruvísindi: hafrannsóknir, veð-
urfræði, jarðfræði, dýrafræði og
grasafræði. Safnaðist á sköminum
tíma fé svo skifti þúsundum í
krónatali. Sýnir það hve mikils
Norðmenn meta þessi fræði. Áður
höfðu þeir þó svipaða háskóladeild
í Kristjayiu og vandaðan iðnvís-
indaskóla i Þrándheimi.
Tvö hundruð ára afmæli E. Ó.
verður 1. des. 1926. Enn þá eru 6
ár til stefnu, en þann tíina þarf
að nota vel. Sjóðurinn mætti alls
ekki vera minni en 200 þús. kr.;
og það ætti ekki að vera of vaxið
að fá það fé inn á heilum 8 árum
frá því samskotin voru fyrst hafin,
eí almennur áhugi er fyrir því.
Öllum íslendingum, í hvaða stétt
eða stöðu sem eru, ætti að vera
ljúft af minnast E. Ó., því hann
bar hag alls landsius fyrir brjósti
og allra ibúa þess. Þó tel eg isl.
bændum einna næst að hlynna
bæði að minningu E. Ó. og þeirri
vísindagrein, sem hann unni mest.
Rækilegar rannsóknir á jarðvegi
og gróðri landsins ásamt veðurfari
mundu og fljótlega gefa landbún-
aðinum aukinn byr, því á þeim
þurfa nauðsynlega jarð- og garð-
yrkjumenn að byggja tilraunir sínar,
ef vel á að vera.
Og sjómenn! Hve mikið beint
og óbeint gagn hafa íiskiveiðarnar
ekki haft af rannsóknum þeim,
sem gerðar hafa verið á fiskimið-
um landsins um fiskigöngur o. s.
frv.? Standið þvi eigi að baki
norskum sléttabræðrum ykkar er
þið gefið skerf í E. Ó.-sjóðrnn.
Loks æltu ö!l ungmennafélög á
landinu að láta mál þelta til sín
taka og greiða fyrir því eftir föng-
um i þeirri öruggu trú að þau
styðji þar að þarfri og drengilegri
hugsjón.
í ísleasku nýlendunni í Kaup-
mannahöfn, sem sennlega telur
alt að því 1000 íslendinga að
jafnaði, voru hafin samskot fyrir
réttu ári síðan. Árangurinn af
þeim er nú sem stendur sá, að
alls hafa komið inn ca. 500 kr.
Þá hafa og 23 persónur lofað ár-
legum tillögum til 1926, að upp-
hæð ca. 190 kr. samtals. Et það
borgast alt verður það á 7 árum
yfir 1300 kr. — Allar líkur eru
því til, að svo mikið fé safnist til
sjóðsins meðal Islendinga i Dan-
mörku er nemi 2 kr. á mann til
jafnaðar; en það er sú upphæð,
sem þarf að koma frá hverjum
leiðslu öflugt lið. Almenningur þarf
að sýna íslenskum iðnaði þá rækt-
arsemi að nota hann, því hver
leggur kapp á að framleiða það,
sem enginn vill sjá? Hvernig geta
menn búist við framförum, ef menn
kasta innlenda iðnaðinum jafnskjótt
aftur fyrir sig og útlenda varan
býðst nokkrum aurum ódýrari, en
oft þeim mun lakari.
Dæmin eru deginum Ijósari:
Klæðaverksmiðjurnar íslensku áttu
framan af í vök að verjast. Menn
vildu ekki kaupa vörur þeirra nema
með lágmarksverði, sem þær ekki
stóðust.
Ófriðarárin hafa þær aftur á
móti ekki líkt því getað fullnægt
þörflnni, svo þótt »Gefjun« hefði
t. d. verið tvöföld eða þreföld í roð-
inu hefði hún ekki haft við. Hvernig
hefðum við Norðlendingar annars
verið staddir, ef »Gefjun« hefði
ekki verið? Útlent efni ófáanlegt eða
með ránverði, og vefnaður viða
týndur. Aldrei hefir eins mikið verið
tætt á heimilunum og þessi árin, og
mest alt er þaö kembt í »Gefjun«.
En hve lengi stendur það, að
menn skifti við þessa innlendu
verksmiðju? Þangað til útlendi ull-
ar-iðnaðurinn streymir aftur inn í
landið — að líkindum.
Þegar iðnaðarmenn vorir: járn-
smiðir, silfursmiðir og trésmiðir t.
d. höfðu fyrir dugnað sinn, hug-
íslendingi til þess að sjóðurinn nái
lágmarki því sem eg nefndi áður
— 200 þús. kr. —
Með öðrum orðum, ef íslending-
ar á íslandi bregðast ekki ver við
þessu máli en íslendingar í Dan-
mörku, þá er því borgið!
Kaupmannahöfn 3. mars 1920.
Jóti Eyþórsson.
Utan úr tieimi.
Rússland.
XII.
Langflestir rússneskir alþýðu-
menn kunna hvorki að lesa né
skrifa. En á slðari áratugum hefir
nokkur hluti hinna skólagengnu
manna verið í nánu og eitikenni-
legu bandalagi við hina fáfróðu
bændastétt. Mentamenn þessir, eða
intelligentsia eins og þeir nefna sig
sjálfir, eru yfirleitt af aðals- eða
borgaraættum. Þeir eru frjálslyndir
og óháðir í skoðunum fremur en
títt er um samskonar menn i öðr-
um löndum. Þessir menn, konur
jafnt sem karlar, hafa því nær alt
af gengið í háskóla, innanlands eða
utan. Þeir elska frelsið öllu öðru
framar. Venjur og siðir ættjarðar-
innar eru í þeirro augum næsta
lítils viröi.
»Mentaður Rússi« sagði Al-
exander Herzen eitt sinn, »er frjáls-
asta veran á þessari jörð. Þeir eru
frjálsir af þvi þeir eiga ekki neitt,
geta engu tapað. Allar þeirra end-
urminningar eru blandnar beiskju
og galli. Þeir hafa ekki tekið við
venjuarfi frá forfeðrunum. Þess
vegna standa þeir framar stéttar-
bræðrum sínum í öðrum löndum«.
Þessi frjálshyggjandi menta-
mannastétt vildi sýna bæði i orði
og verki fyrirlitningu sína á hvers-
dagsvenjum góðra borgara. Konur
skáru hár sitt, en karlmenn létu
lokkana falla á herðar niður. Þeir
klæddust bændabúningi, til að sýna
i verki samhygð með smælingjun-
um. Á kvöldin hittast þessir and-
legu uppreistarmenn á launfundum,
sátu langt fram á nætur, drultku
te, reyktu vindlinga og ræddu uin
heimspeki og framtíðardrauma
sína. Frá slíkum fundum var ekki
nema stutt stig yfir í opinberan
mótþróa og samblástur móti hinu
hataða stjórnarfyrirkomulagi. Lang-
flestir af byltingamönnunum voru
úr þessum flokki. í augum þeirra
voru harðstjóramorð helgasta sið-
ferðisskylda frelsiskærra manna.
Þeir sem hóglátari voru héldu
sér frá hermdarverkum en börðust
þó af alhug móti einveldinu. Þessir
vit og leikni framleitt góða, vand-
aða vöru við okkar hæfi til sölu
ineð sanngjörnu verði: hestajárn,
ljábakka, beislistengur, síldarklipp-
ur, svipusköft, skúfhólka, millur,
hrifuhausa, hrifusköft, orf, eöa
hvað það nú var, þá sendir ein-
hver föðurlandsvinurinn hlutinn
út, fær gert eftir honum í þús-
undatali í verksmiðjum erlendis og
selur hann svo nokkrum aurum
ódýrari, og jafnskjótt er smiður-
inn búinn að vera með sitt. En
hve oít eru ekki þessar útlendu
vörur að einhverju leyti lakari, þó
þær séu ef til vill útlitsbetri — og
þó þær væru að öllu leyti eins
góðar, og þó þær væru nokkrum
aurum ódýrari, þá vildi eg islensku
vöruna miklu heldur — og svo á
hver góður íslendingur að hugsa.
Þekkja ekki flestir þá tilfinningu,
að þykja vænna um flíkina sein
maður hefir sjálfur búið til en þá,
sem er aðfengin, eða um sokkana,
sem mamma okkar hefir prjónað,
eða um orfið, sem hann pabbi
okkar hefir smíðað? Þannig ætti
okkur að þykja margfalt vænna um
það og meira til þess koma, sem
vel er gert i landinu okkar, en það
sem kemur utan úr löndum.
Ef við ekki sýnum iðnaðarmönn-
um okkar og konum þá ræktar-
semi að nota iðnað þeirra, fáum
\dð aídrei vandaðan iðnað, ogþað
menn urðu forkólfar alþýðunnar í
báðum byltingunum 1905 og 1917.
Þegar keisaraveldið leið undir
Iok var Rússland stærsta ríki í
heimi. Það náði yfir hálfa Evrópu
og hálfa Asíu. Alt þetta feikna
landflæmi Iaut boði og banni ein-
valdsstjórnarinnar í Petrograd. Svo
lítið var stjórnarvaldinu skift, eða
fengið í hendur íbúum hinna ein-
stöku og ólíku landshluta, að
jafnvel smávægilegu atriðum varð
að skjóta undir úrskurð yfirvalda
í höfuðstaðnum, úr fjarlægustu
fylkjum ríkisins.
Alt þetta feikna vald var í orði
kveðnu í höndum keisarans, feng-
ið honum af guði sjálfum. Hon-
um einum ætti einvaldsherrann
að standa reikningsskap gerða
sinna. Keisarinn réði í öllum at-
riðum löggjöf landsins. Allir em-
bættismenn fengu stöður sínar fyrir
föðurlega mildi hans.
Tvær helstu stoðir og styttur
keisarans, að frátöldum hernum,
var y>embœttissléttin<i og lögreglan.
Hin fyrtalda stétt var mjög Qöl-
menn, alt að því 500 þús. manna.
Embættismennirnir voru sjaldan
af bændaflokki, heldur aðalsmenn
eða synir efnaðra borgara í bæj-
unum. Eins og fyr er getið hlulu
Þjóðverjar úr Eystrasaltslöndun-
um margar mestu vegtyllurnar í
ríkinu, bæði sökum gáfna, dugn-
aðar, og einkum fyrir fölskvalausa
trygð við einveldið.
Laun embættismanna voru venju-
lega mjög lág, og leiddi það til þess
að þeir tóku drjúgum mútur til
að bæta launakjör sín. Mútur urðu
með þessum hætti þýðingarmikill
þáttur í stjórnarfarinu, og jafnvel
ekki dæmalaust að spilling þessi
yrði einstaka sinnum til góðs. Var
eitt sinn komist svo að orði um
stjórn Rússlands, að það væri
»harðstjórn, sem haldið væri í
skefjum með mútum«. Embættis-
mennirnir seldu einum frelsi, öðr-
um hlutleysi eða gleymsku. Þeir
sömdu frið — fyrir peninga —
bæði við seka og saklausa. Sér-
trúarflokkarnir rússnesku hefðu
ekki getað staðist tveggja alda of-
sóknir nema af því að lögreglan
og prestarnir lélust ekki vita um
sekt þeirra — fyrir peninga. For-
boðin blöð og bækúr hefðu ekki
komist inn í landið ogjafnvel upp
að hásæti keisarans, nema fyrir
mútuþágur embættismanna keis-
arans. Um Gyðinga er áður talað
i þessu sambandi. Stjórnarfar lands-
ins var svo gegnsýrt af ranglæti,
að sú spilling, sem þykir einna
verst i frjálsum löndum, varð þar
að nokkru leyti til góðs.
er Iandinu þó bæði til gagns og
sóma, að iðnaðurinn eflist.
íslendingar eru listfengir menn,
og hugvit skortir þá eflaust ekki á
við aðrar þjóðir. Hvað er þá til
fyrirstöðu?
Þeir sem iðnaðinn vilja stunda
af alvöru þurfa fyrst og fremst að
fá góða, já ágæta, fræðslu heima
fyrir, síðar þurfa sem flestir að fá
tækifæri til að fara utan og sjá sig
um og læra erlendis — og síðast
en ekki síst þarf iðnaðurinn að
verða viðurkendur af landsmönnum
sjálfum, og markaður að fást fyrir
hann innanlands.
Verksmiðjuiðnaður, handiðnaður
og heimilisiðnaður eru greinar á
sama stofni, og eiga að styðja og
styrkja hver annan. Heimilisiðnað-
urinn t. d. rís aldrei upp aftur í
sömu mynd og áður, til þess eru
of fáir til að stunda iðnaðinn í
sveitum, en kaupstaðarbúar, sem
oft eiga hægast með það tímans
vegna, vinna nú orðið ekki að
heimilisiðnaði fyrir nokkurra aura
dagkaup, þó atvinnuleysi sé.
Nei, heimilisiðnaðurinn verðurað
fá vélarnar í lið með sér, er létta
og flýta fyrir. Með hjálp rafork-
unnar á hann fagra framtíð fyrir
höndum i þessu landi, sern er svo
fyrirtaksvel fallið til heimilisiðn-
aðar. i
UUaríðtiáðurinn ér síjálfsagðirr að