Tíminn - 01.05.1920, Blaðsíða 1

TIMINN
am sextíu blöð á ári
kostar tiu krónur ár-
gangurinn.
AFGREWSLA
i Ragkjavík Laugavtg
17, sími 286, út um
land i Laufási, simi 91.
IT. ár.
Fjármálakreppan.
i.
Hinir ófróðari menn hafa óttast
væntanlega fjármálakreppu eins og
vorhret. Fjármálamennirnir hafa
lengi vitað það að hún htgti rö
koma, jafn óumflýjanlega og vetur
úr hausti. Nú er hún yfir dunin
og það enn ægilegri og alvarlegri
en nokkur gerði ráð fyrir.
Hún er bein afleiðing styrjaldar-
innar. 1 fjögur ár full eyddu stór-
þjóðir heimsins allri orku sinni i
það eitt að heyja strið. Alt var við
það miðað af báðum aðilum að
vinna sigur. Miljónir manna voru
teknar frá friðsamlegri framleiðslu
og unnu það eitt að eyða og spilla
og ganga á þann forða sem kyn-
slóðirnar höfðu safnað. Aðrar
miljónir stóðu að baki herunum,
bjuggu morðvopnin i hendur þeim
sem börðust og unnu að því að út-
búa herina i hvívetna. öllu var
sviít úr eðlilegum skorðum. Bein-
línis og óbeinlinis voru öll lönd
veraldar í vigbúnaði. Fjármála-
mennirnir fengu það starf að sjá
fyrir miljörðunum, afli þeirra hluta
sem gera skal. Fenja og Menja
voru leiddar að kvernunum og
»mólst þat á kverninni, sem sá
mælti fyrir, er mók. Mól sá Grólti
gull, en ekki »frið ok sælu«. Milj-
arðalánin hlóðust á ríkin og fyrir
mörgum þeirra hefir þegar farið,
eins og fyrir Mýsingi, að »niðr
sukku skipin«.
Upp úr stríðinu kemur að hinu,
að koma heiminum í samt lag
aftur, að breyla framleiðsunni i
eðlilega átt, að reisa úr rústum það
sem brunnið er og sundurskotið,
að byggja í stað þess sem sokkið
er, að koma fótum undir ný fyrir-
tæki, og að finna leiðar um að
borga vexti og afborganir af hin-
urn botnlausu skuldum. Eftirspurn
eítir peningum verður geysilega
mikil og á óteljandi sviðum. Pen-
ingarnir verða hin torfengnasta
vara, í stað hins gagnstæða sem
var á striðstímunum.
Upp úr stríðslokunum komu svo
innanlands óeyrðirnar og deilurnar
milli vinnuveitenda og verkamanna
og auka glundroðann um allan
helming. Verkföll og verkbönn eru
uin lönd öll. Skipin komast ekki
um höfin, jarnbrautinar ekki um
löndin. Endurreisnarstarfinu seink-
ar. Kolabúrum Englands er lokað.
Kornbúr Rússlands hefir lengi verið
lokað. í þessari ringulreið er eins
og heilar sléltir varpi frá sér öll-
um hyggindum sem í hag koraa,
kæri sig ekki lengur um að vinna,
láti hverjum degi nægja sina þján-
ing, eyði og lifl í glaumi án hugs-
unar um framtíðina. Kaupgjaldið
hækkar en framleiðslan minkar.
Eigi ekki að halda áfram út í op-
. inn dauðann verður að taka al-
varlega í taumana. Ríki og ein-
slaklingar lifa ekki á eintomum
lánum. Að vinna og spara eru
einu úrræðin. Vegna þess hve ó-
umræðilega miklu hefir verið eytt,
vegna þess hve hver einstaklingur
þjóðfélagsins er orðinn upp á ann-
an kominn, verða ríkin að hafa
miklu meira eftirlit með því en
nokkru sinni áður, hvað gert ar,
hvernig fé er varið og endurreisn-
arstaríið af hendi leyst.
Það munu vera fá lönd sem eru
jafn háð erlendum peningamarkaði
og okkar land. Við erum fyrst og
fremst svo smáir að áhrifa okkar
geetir þar að engu, en munum samt
jurfa að hafa hlutfallslega meiri
viðskifti erlendis en flestar þjóðir
aðrar. Útfluttar og innfluttar vör-
ur eru svo hlutfallslega miklar
hjá okkur. Fjármálakreppan ytra
temur þvf sérstaklega við um er-
end viðskifti okkar, og í þetta
sinn hefir fjölmargt orðið til þess
að gera hana alveg séritaklega al-
varlega.
Það er ekki þyngst á metunum,
að landið hefir orðið að nota láns-
traust sitt ytra meir en áður, að
landið skuldar nú fleiri miljónir
en nokkru sinni. Pau lán eru yfir-
leitt góð og bundin föstum og
nokkurnvegin hagkvæmum skil-
málum og landið hefir varið þeim
til að kaupa góðar eignir.
Hitt er það alvarlegasta hversu
hörmulega heflr til tekist um söl-
una á íslenskum afurðum.
Af hinni miklu síldarframleiðslu
síðastliðið sumar, hefir hlutfalls-
lega lítið verið h»gt að selja með
viðunandi verði. Tapið 6 þeim lið
skiftir miljónum.
Sláturfélag Suðurlands liggur með
meginið af kjöti sínu óselt og má
telja víst að mest af þvi verði alls
ekki selt. Þar er aftur um miljóna
tap að ræða.
Loks liggur mikið af saltfiski ó-
selt, aðallega vegna þess að ekki
hefir verið unt að fá nægileg skip
til þess að koma honum á mark-
aðinn. Stafar það suinpart af kola-
skortinum og verkföllunum, en
sumpart af óvenjutíðum slysum
með skip, vegna hinnar vondu
tfðar.
Á hinn bóginn verðum við að
kaupa alt með ránverði sem inn
er flutt. Gengi krónunnar hefir
verið afar óhagstætt í flestum lönd-
um. Menn hafa þó sótt það af
kappi að flytja vörur inn. Notaö
lánstraust sitt og bankanna til
hins ýtrasta og ekki kunnað sér
hóf. Eyðslan hefir verið stórkost-
leg, t. d. er það fullyrt að enginn
svo fámennur bær í víðri veröld
muni eiga svo marga bíla og Rvík.
Jafnfram hafa menn stofnað lil
fjölmargra nýrra fyrirtækja sem
þurfa of fjár til reksturs. Nýju
botnvörpungafélögin munu t. d.
skifta tugum. Alskonar »spekulat-
iónir« hafa blómgast, hefir verið
leyft að blómgast, all er í óeðlilegu
verði og peningarnir festast meir
og meir.
Lánstraust landsins er háð öld-
ungis sama lögmáli og lánstraust
einstaklinganna. Par sem nú er
svo komið að tekið hefir verið út
utanlands svo gej'silega mikið og
við svo háu verði, en vörur okkar
eru að svona miklu leyti sumpart
óseljanlegar, sumpart komast ekki
á markaðinn, þá er ekkert eðli-
legra en að svo fari, að útlöndin
láti staðar numið í bili unriað
láta okkur fá vörur, án þess að fá
tilsvarandi í staðinn.
Að þvi er nú komið.
Pað kom fram við stærri bank-
ann, íslands banka. Hann varð að
gefa út þá yfirlýsing að hann gæti
ekki lengur selt ávísanir á útlöud.
Það er hvorki meira né minua en
það, að þeir útlendir bankar sem
þessi aðalbanki íslands hefir skift
við, hafa í bili kipt að sér hend-
inni um viðskiftin.
Afstöðu Islands lil útlanda, eins
og stendur, má greinilegast lýsa
með því að líkja henni við af-
stöðu bónda til kaupmanns. Bónd-
inn stendur illa í reikningnum.
Kaupmaðurinn á líka erfiða að-
stöðu. Bóndinn kemnr og biöur

Reykjayíb, 1. maí 1920.
um útlekt að vorlagi, áður en
hann getur lagt nokkuð inn. Kaup-
maðurinn neitar honum um út-
tektina.
Nálega samtfmis hækka banka-
vextir um heim allan, að forgöngu
Englandsbanka. Bankarnir hér hafa
hækkað þá upp í 8 og 8Vt°/«>
Jafnframt hafa þeir kipt stórkost-
lega að sér hindinni um lánveit-
ingar.
II.
Af hálfu þingi og stjórnar hefir
ekki verið viðbúnaðarlaust um að
verjast þessum vandræðum. Þingið
siðasta samþykti lögin um heimild
til að takmarka og banna innflufn-
ing á óþörfum varningi — í víð-
ustu merkingu, og til þess aö beila
þeim lögum var viðskiftanefndin
skipuð. Gerði hún framan af ráð-
stafanir til þess að takmarka og
draga úr innflutningi, en eftir þvf
sem kreppan hefir aukist, hefir
þörfin orðið ríkari um að taka
fastari tökum. Reglugerð sem út
kom nú i vikunni gefur nefndinni
enn meira vald en áður, sem er
að hafa yfirumsjón með öllum pen-
ingaviðskiftum við útlönd og íhlut-
unarrétt um þau. Er bönkunum
gert það skylt að leggja undir úr-
skurð hennar allar greiðslur til út-
landa og láta henni í té allar upp-
lýsingar um þær sem hún kann
að óska. Einstökum mönnum og
l'élögum sem vörur selja til útlanda,
er skylt að láta henni í té skýrsl-
ur um það hvernig andvirðinu er
ráðstafað. Þeim sem senda ætla
peninga til útlanda í póstávísun-
um, bréfum eða bögglum er sömu-
leiðis skylt að láta upplýsingar í
té um þær sendingar og nefndin
getur stöðvað þær eða frestað.
Loks er skipverjum og farþegum
sem til útlanda fara bannað að
hafa meðferðis meiri peniuga en
nauðsynlegt er til ferðakosnaöar,
nema samþykki nefndarinnar
komi til.
Pað gefur beslu myndina af því
hve ástandið er alvarlegt, að þeim
mætu mönnum sem viðskifanefnd-
ina skipa, skuli hafa þótt nauð-
synlegt að gripa til þess að Ieggja
svo alvarlegar hömlur á viðskifta-
lífið sem þessar eru, ofan á þær
sein áður voru.
Það er svo komið i bili, að það
eru ekki nema takmarkaðar upp-
hæðir sem við getum gert ráð fyr-
ir að íslenska þjóðin í heild sinui
ráði yfir á erlendum markaði til
þess aö kaupa fyrir nauðsynjar
sínar. Rað skiftir því þjóðina geysi-
miklu hvað keypt er fyrir þetta
takmarkaða fé. Rað er ekki lengur
einungis um það aö ræða, að
kaupa ekki beinan óþarfa. það get-
ur rekið að hinu, að hnitmiða
þuríi niður hvað af megi komast
með minst af brýnustu nauðsynj-
um. Þessvegna er viðskiftanefnd-
inni veitt þetta vald að geta bein-
linis ráðid því hversu þeim pen-
ingum öllum er varið sem fást á
erlendum markaöi.
Eru þetta harðvigar stjórnarráð-
stafanir, en það virðist ekki hjá
því komist að viðurkenna að þær
séu fullkomlega réltmætar og sjálf-
sagðar, eins og komið er.
Viðskiftanefndin fer nú meö
meira og vlðtœkara vald og hefir
á hendi vandasaraara staf, en
nokkru sinni var einni stofnun á
hendur falið á strlðsárunum, Það
er vel, að vandað hefir verið manna-
valið í nefndina, þar sem i henni
sitja; fulltrúi stjórnanáðsins, sinn
bankastjórinn úr hvorum banka
og fulltrúi af hálfu hvorra um sig
kaupfélaga og kaupmanna. Nefnd-
in ætti því að mega eiga von á
fullum styrk og fylgi allra aðila
sem hér eiga einkum hlut að máli
og trausti almennings.
Það sem nú ríður mest á er
ekki það, að halda þvi á lofti að
hve miklu leyti einstaklingum og
stofnunum má um það kenna, að
einhverju leyti, að svo er komið
sem komið er heldur hitt, að allir;
þeir sem mestan eiga hlut að raáli
og allur almenningur taki höndum
saman um það, að slyðja þá menn
sem nú fara með fjármál þjóöar-
innar og eign að sjá henni farborða
á miklu erfiðustu timunum sem
enn hafa yfir dunið.
Mönnum verður að skiljast það,
að sérstakir tímar krefjast sérslakra
ráðstafana og að þeir verða að
beygja sig skilmálalaust undir þær
ráðstafanir sem þeir menn telja
nauðsynlegar, sem nú fá alla þræði
fjármálanna í hendur sínar og að
þeir menn eiga nú tilkall til sér-
stakrar tiltrúar allra Islendinga.
Menn verða að sætta sig við það
að svo kunni að fara, að vegna
heillar heiidarinuar verði þeir að
breyta sínum eigin fyrirætlunum,
draga inn seglin og láta það biða
til næsta árs sem þeir ætluðu sér
að gera í ár.
Menn verða að taka því vel, að
þeir verði ef til vill að fara á mis
við margvísleg þægindi, verði að
spara og neita sér um margt og
missa í mörgu »frelsi« sitt, í því
trausti að það er gert að ráði
trúnaðarmanna þjóðarinnar á erfið-
ustu tímum.
Framtíðin sker úr því hversu
mjög og hversu lengi viðskifta-
nefndin muni þurfa að beita þessu
valdi og hversu mjög ráðstafanir
hennar muni koma heim að bæj-
ardyrum hvers eiustaks borgara.
En það er prófsteinn á þroska
okkar íslendinga, á fleiri en einn'
veg, hversu við bregðumst nú við.
XossiBgariar ððaska.
Hinn 26. aprfl fóru kosningar
fram til Fólksþingsins dauska. ís-
lendingar hafa veitt þessum kosn-
ingum meiri eftirtekt en dæmi eru
til fyr. Mun það stafa af þvi, að
margir hafa litið svo á, að hér
væri háð barátta milli konungs-
valdsins og hins þingkjörna ráðu-
neytis.
Úrslit kosninganna urðu þessi:
Vinstrimenn fengu 350,407 at-
kvæði og 48 þingmenn.
Jafnaðarmenn 299,892 atkv. og
42 þingmenn.
Hægrimcnn 201,031 atkv. og 28
þingsæti.
»Radíkalir« Vinstrimenn (flokk-
ur Zahles og gömlu stjórnarinnar)
122,144 atkv. og 17 þingsæti.
Atvinnurekendaflokkurinn (Er-
hvervspartiet) 29,279 atkv. og 4
þingmenn.
Miðflokkur (Brol úr Hægrimönn-
um með Birck háskólakennara sem
foringja) 9,055 atkvæði,
Óháðir Jafnaðarmenn 7,255 atkv,
Syndikalistar(Bolschvickar)3,807
atkvæði.
Þrír hinir siðasltöklu flokkar
fengu engin þingsæti.
Ófrétt er um kosningaúrslitin í
Færeyjum. Vinstrimenn höfðu þing-
sælið þar, en þeir »Radikðlu« voru
17. Mað.
nálega jafn sterkir og úrslitin því
alveg óviss.
Af þessari kosningu má margt
læra. Fyrst og fremst er auðséð,
að mikill meiri hluti dönsku þjóð-
arinnar, hefir aðhylst framkomu
konungs, er hann vék Zahle-ráöu-
neytinu frá völdum. Konungur hefir
verið þess vís, að Zahle sat við
völd i trássi við þjóðarviljann og
er hann gat ekki fengið stjórnina
til að efna til nýrra kosninga, sem
hún þó hafði áður lofað vék hann
henni frá völdum. Hitt mun kon-
ingi aldrei hafa komið til hugar,
að ætla að stjórna landinu gcgn
vilja meiri hluta þingsins, enda
lýsti hin nýja stjórn, er konungur
útnefndi þvi yfir, að hún ætlaði
sér ekki að sitja við völd, lengur
en til kdsninga og myndi ekki
ráða neinum mikilvægum málum
til lykta.
Konungur gerði því ekki annað
en að láta þjóðina sjálfa skera úr
því hvort hún vildi láta Zahle
stjórna landinu áfram, eða fá ein-
hverja aöra stjórn.
Á styrkleika stjórnmálaflokkanna
hefir orðið mikil breyting. Vinstri-
menn fengu við kosningarnar 1918
færri atkvæði en jafnaðarmenn, cn
44 þingsæti að Færeyjum frátöld-
um, nú hafa þeir hlotið 50,000 at-
kvæðum meira en jafnaðarmenn
og unnið 4 þingsæti.
Jafnaðarmenn hafa unnið 3 sæti,
en í raun og veru er um óbeina
afturför að ræða hjá þeim. því við
síðuslu kosningar voru kosninga-
lögin næsla óréttlát og Vinstri-
menn fengu miklu fleiri þingsæti,
en þeim bar eftir alkvæðamegni,
en hinir flokkarnir, einkum Jafn-
aðarmenn, miklu færri. Nú hefir
kosningalögunum verið brcytt
þannig, að allir flokkar fá þing-
sæti í réltu hlutfalli við atkvæða-
fjölda þeirra.
Hægrimönnum hefir aukist stór-
kostlega fylgi. Veldur Fiensborgar-
málið hér vafalaust nokkru. HægrK
menn hafa jafnan verið kröfuharð-
astir og æstaslir í öllu því er
snertir Suður-Jótland og hafa án
efa notað það óspart I kosninga-
baráttunni. En þó munu menn al-
ment gera alt of mikið úr áhrif-
um Suður-jóskra málsins á úrslit
kosninganna. Aðalorsakirnar eru
aðrar eins og eg mun siðar benda á.
Hinar miklu hrakfarir Zahles og
flokks hans, er hið merkilegasta
við kosningarnar. Hann hefir mist
16 þingsæti af 33. En ef vel er at-
hugað, er það auðsætl að svona
hlaut að fara.
»Radikali« flokkurinn er sam-
settur af hinuin undarlegustu og
fjarskyldustu efniviöum. Beina-
grindin i flokknum voru menta-
menn í Kaupmannahöfn — eink-
um lærisveinar Brandesar gamla
— og svo fjöldi af auðmönnum,
einkum af Gyðingaættum.
t*essir tveir flokkar, háskóla og
kauphallarmenn, hafa borið radi-
kalaflokkinn uppi og stjórnað hon-
um þau 15 ár, er hann hefir lifað,
en utan um þá hafa svo safnast,
fjöldi af húsmönnum og smábænd-
um, og margt af hinum óæðri
starfsmönnum rikisins og svo strjál-
ingur úr öllum stéttum víðsvegar
um landið. Til fróðleiks set eg hér
skýrslu yGr það í hverjum lands-
hlutum þessi einkennilegi flokkur
hafði einkuni fylgi við kosningarn-
ar 1918.
í Kaupmannahöfn hafði radíkali-
flokkurinn 5 þingsæti, á Sjálandi
[Framhald á 4. síðu.j