Tíminn - 19.06.1920, Qupperneq 2

94
TIMINN
Búnaðarhorfur.
ii.
í nyrstu landbúnaðarhéruðum
Svíþjóðar getum við lært mikið,
er búnaði okkar getur komið að
gagni. — Þó aðstaðan sé að mörgu
leyti ólík, þá eru náttúruskilyrði
eða veðurlagið.í áttina til þess sem
hér er. Járnbraut, um svo til endi-
langt landið, í beinu sambandi við
aðalbrautir og skipaleiðir álfunnar,
gerir samgöngurnar ólíkar og hér
í landi.
En svo stutt er síðan að járn-
brautir komust þar á að gleggra er
hægt að gera sér grein fyrir gagni
þeirra fyrir búnaðinn, en víða
annarstaðar. Fyrir fáum árum voru
héruð þessi talin óbj'ggileg sem
landbúnaðarhéruð, fyrir þá er
sunnar bjuggu, og eimir eftir af
þeirri trú enn í dag í Svíþjóð
sunnanverðri. Eftir aldamótin síð-
ustu var ekki komið lengra þar
en svo, að almennur horfellir skall
á í hörðu vori, svo stórtjón varð
að. Var efnt til samskota þar inn-
anlands — sunnar — til þess að
létta af mestu hörmungunum.
Hörmungavorið eitt þar varð
þeim sú ráðning, að slíkt kemur
ekki fyrir aftur — samgöngurnar
voru þá komnar svo nálægt því
að komast í lag, að slíkt er talið
ómögulegt nú.
Þeir bændurnir þar norður frá
ráku af sér á næstu árum það
sliðruorð er á þá koAist á harð-
indaárunum eftir aldamótin —
þeir vildu ekki í annað sinn ger-
ast ómagar samlanda sinna.
Breytingin sem á hefir orðið er
meðal annars þessi; þeir sinna
ekki útengjaheyskap eins og fyr,
því þeim hefir verið leitt fyrir
sjónir og þeim hefir verið hjálpað
til þess, að geta hagnýtt sér mik-
inn hluta sumarsins til jarðrœktar,
jarðabóta. Hjálpað — ekki með
fjárstyrk, en með rannsóknum og
leiðbeiningum og bættum sam-
göngum.
Nánari lýsing á búnaðarháttum
þar verður að biða seinni tíma. —
En þangað ættu fleiri landar að
fara en verið hefir. —
Pótt það sé aðallega starfsvið
Búnaðarfélagsins er hér kemur til
greina, get eg ekki látið hjá líða
að víkja að samgöngunum, og
fyrst að þeim, þegar um verulegar
bætur á búnaðinum er að ræða.
Fyr eða siðar sjá allir að lífæð
landbúnaðarinis eru og verða sam-
göngurnar. fó er það næsta eðli-
legt, að þeir sem hafa ekki séð
fyrir hvernig búnaður er rekinn,
Ordasöfnun.
Eftir Pórberg Þórðarson.
---- (Nl.).
Mér hefir skiiist, að breytingar
þær, sem orðaforði tungu vorrar
er nú og verður í framtíðinni sér-
staklega undirorpinn, megi greina
í sex stig þannig:
1. Útlend nöfn á erlendum hug-
myndum eða hlutum, sem eru
nýir fyrir oss, setjast að í inálinu.
þessu atriði má aftur skifta í tvö
undirstig:
a) Úllend nöfn á erlendum hug-
inyndum eða hlutum, sem oss
vantar gersamlega islensk orð yfir:
lyrik, lyriskur, lyriker, spiritismi,
spiritiskur, spiritisli, stemning, klyver,
Jokka.
b) Útlend nöfn á erlendum hug-
myndum eða hlutum, sem vér
notum, en vantar þó ekki islenzk
orð jyfir: socialisme (ísl.: samverska,
betra en jafnaðarmenska), socialisti
(ísl.: samverji, betra en jafnaðar-
maður), tolli, tolla (isl.: þollur,
tiðkast enn sem slíkt í A.-Skaft.),
plógur (ísl.: arður), handklœði
(ísl.: þurka).
2. Útlend nöfn á hugmyndum
eða hlutum, sem eru sameiginlegir
frá upphafi íslendingum og erlend-
um þjóðum og vér höfum orð yfir
fyrir, leitast við að útrýma íslenzku |
ra“-
amerísku eru heimskunnir sem bestu og fullkomnustu
grammófónar er liugvitsmennirnir hafa getað búið til.
Pantið einn slíkan grammófón hjá kaupfélagi yðar eða
kaupmanni með nokkrum plötum og þér munið undrast
hve mikill ánægjuauki það verður fyrir heimili yðar, þeg-
ar þetta snildar áhald lætur þar til sín heyra.
hvernig ér hægt að reka hann í
járnbrautarlöndunum, að þeir eigi
erfiðara með að gera sér í hugar-
lund hvílíkum breytingum slíkar
samgöngubætur geta komið á hér.
Hvað yrði þá um ásetnings og
fóðurbirgðamál, og hvaða breyting
yrði það í lífi Norðlendinga ef ís-
maran sem á þeim hvilir öll vor,
ef henni væri létt af þeim að miklu
leyli? Hvílíkur hnekkir er það öllu
lífi manna, að lifa alla útmánuði
æfi sinnar í ótta fyrir hafísum, -
ótta eins og ofsótti óbótamenn,
fyrir að verða inniluktir — í sveit
sinni? —
Eg get ekki fjölyrt um þetta hér,
enda verða menn að hugsa uin
annað bráðar.
Leiðirnar til samgöngubóta hér
innanlands eru næsta sundurleilar,
en eigi útlit fyrir að næstu árin
verði vænleg til stórvirkja. Og væri
vel ef mál það yrði grandskoðað
áður en byrjað er fyrir alvöru, og
það svo að menn taki tillit til
þeirra sérfræðinga er um það fjalla
frekar en hitt, að skapa sér hin
og þessi trúaratriði, eins og oft
vill bóla á.
Vankvæðin á aukinni nýyrkju
má í stuttu máli lelja þessi:
1. Áburðarskortur.
2. Vöntun á heppilegu fræi.
3. Dráttarafl og hentug verkfæri
víða af skornum skamti.
4. Vinnufólksekla.
5. Og loks má telja hinn stutta
tíma er sumrin leyfa til jarða-
bóta starfa.
Geri eg ráð fyrir að hægt sé að
færa þau vandkvæði sem nú eru
á, undir þessa fimm liði. Ef mér
sést yfir eitthvað enn, væri eg
þakklátir þeim er benti mér á það.
Á meðan öll þessi vandkvæði
eru á nýyrkjunni er eðlilegt að
menn snúi áhuga sínum að áveit-
unum. Víða eru þær fijótunnar,
þar þarf hvorki áburð né fræ, eins
og kunnugt er, né umrótun jarð-
vegsins.
Svo við tökum enn dæmi frá
Norðurbotnum, þá voru áveitur
mjög stundaðar þar fvrir skömmu,
áveitur eins og hér tíðkast, þ. e.
aðallega uppistöður, sem miða að
því að auka gróðurinn, aðallega
stargróðurinn, er skiljTÖin skapa
þar. Áveituvatn þar mun þó vera
mun lélegra en hér. Margar helstu
áveiturnar þar eru þannig til
komnar að þurkuð hafa verið upp
stöðuvötn með aur- og eðjubotni,
en með þeim hætti að hægt hefir
verið að hækka vatnsborðið eftir
vild, og gera vatnið sem áður var,
að vetraráveituengi. Slörið hefir
breiðst von bráðar um allan vatns-
botninn sem var, hafði hún vaxið
orðunum: að þvi er snertir (ísl.:
um, f), stáz (ísl.: skraut), þak-
skegg (ísl.: ups).
3. íslenzk orð leggjast niður og
gleymast, af því að fyrirbrigðin,
sem þau voru tengd við, eru úr
sögunni: Skáli, róla (aíla hvanna-
róta), rommkópur.
4. íslenzk orð úlrýma íslenzk-
um orðum, án þess, að fyrirbrigðin,
sem þau eru tengd við, breytist:
skodda, hverfur, snertur, víkja fyrir:
þoka, rangskreiður, bráðadauði.
5. íslenzk orð deyja út og gleym-
ast, án þess að ný orð komi í stað
þeirra, af því að fólkið hættir að
leggja alúð við greiningu þeirra
fyrirbrigða, sem orðin voru tengd
við: bergsigaþoka, berfgjsigaveður,
hójþorn.
6. Ný orð myndast.
Allar þessar breytingar á tungu
vorri hafa að vísu alt af átt sér
stað; en á síðustu árum hafa þær
þó ágerst flestar hverjar að mikl-
um mun og þær fara áreiðanlega
hröðum skrefum næstu áratugi.
Hver sá, sem fengist hefir við að
safna orðum úr islenzku alþýðu-
máli nú upp á siðkastið, veit vel,
að þetta er hvorki hugarburður
né vísvitandi nppspuni.. Á orða-
forða tungunnar eru að verða
mikilvægar breytingar. Þetta ligg-
ur líka í augum uppi, þegar gætt
er þeirrar miklu hreyfingar og
þar í tjarnarvikum og nærlendis
áður. — Af algengum störum þar,
eru tvær teg. algengar hér, mýrar-
stör og tjósastör eða tjarnastör.
Fóðurgildi stararhejrsins er að
minsta kosti í eins miklu áliti þar
og hér.
Eins og kunnugt er, er svo mikil
reynsla lcomin á áveitum hér á
landi, að óhætt má telja þær lang-
eðlilegustu leiðina til auknar fram-
leiðslu á næstunni, þar sem hægt
er að koma þeim við. Pær eru
sjálfkjörnar búbætur á meðan of-
anskráð vandkvæði á annari ný-
yrkju eru jafn tilfinnanleg og verið
hefir. í>ótt þær áveitur sem hingað-
til hafa verið gerðar hafi verið mjög
mismunandi, eins og eðlilegt er,
þar sem staðhættir allir eru svo
breytilegir er koma til greina, þó
má óhætt fullyrða að þær hafa átt
sammerkt í einu — að þær hafa
borgað sig, margborgað sig, hey-
afla aukinu hefir gert meira en
jafna tilkostnaðinn. Vitaskuld vant-
ar tilfinnanlega enn nákvæma
greinargerð hjá áveitubændum um
tilkostnað við og hagnað af áveit-
unum, og er það leitt. Er mér næst
að halda að margir bændur gætu
gert áætlanir fyrir sumar áveitur
sem gerðar hafa verið, og þætti
mér það mjög fróðlegt ef þeir vildu
láta Búnaðarfélaginu uppi slíka
greinargerð. Ög hafi nokkur sú
áveita verið gerð hér á landi er
menn álíta að hafi gefið of lítið í
aðra hönd, væri nærri þvf mest
um vert, að fá nána vitneskju um
hana til þess hægt væri að gera
bæði sér og öðruin í hugarlund
hvernig á slíkum mistökum stæði,
svo eigi drægi það úr framkvæmda-
löngun annara.
Starf það er miðar að þvi, að
stuðla að frekari framkvæmdum í
áveitumálum skiftist aðalega i
tvent: þ. e. mælingar á áveitu-
svæðunum og rannsókn á gróðri og
öðrum skilyrðum er að ræk/tun
landsins lýtur: athuganir er geta
gefið skýrar bendingar urn hvernig
áveitunni skuli haga.
sinnaskifta, sem hvarvetna ryðja
sér til rúms í þjóðlífi voru. Fað
er mjög tíðsögð sorgarsaga, að
þelta og þetta orð eða orðaasam-
band lifi að eins á vörum gamla
fólksins, en tíðkist nú ekki lengur
í mæltu máli yngri manna. Og
sumt gamalt fólk, sem komið er
nú af fótum fram, man jafnvel
fjölda orða, sem yngra fólkið hefir
ýmist óljósa eða enga hugmynd
um. Hvað lægi fyrir slíkum orð-
um, ef ekki væri hafist handa?
Að deyja út og gleymast með
gainalmennunum, eins og mörgum
öðrurn fróðleik, sem vér höfum
mist af og eigum eftir að sjá á
bak fyrir hirðuleysi mentunar-
skortsins og þröngsýninnar.
Eg geri nú auðvitað ráð fyrir,
að þeir, sein kosta kapps um að
gera hagrænni starfsemi, verkleg-
um framkvæmdum, hærra undir
höfði en þeirri tegund frainkvæmda,
sem eg leyfi mér að lelja til æðri
menningar, muni spyrja sem svo:
Hvert gagn er að því að vernda
þessi úreltu orð frá glötun? Er
þjóðin nokkuru ver sett, þó að
öll þau orð hverfi og gleymist,
$em ekki standast samkepni við
auðlegð nýja tímans? Má oss í
raun og veru ekki á sama standa,.
hvernig veltur um alla málræna
starfsemi?
Þessir framfaramenn hafa i raun
Um landmælingar get eg verið
fáorður hér, hægt að ganga hik-
laust að þeim eins og hverju öðru
verki. Far sem nokkur áhugi er
fyrir framkvæmd slíkra verka ætti
það að vera í lófa lagið fyrir
bændur að standast þann litla
kostnað er af þeim leiðir, þar eð
.Búnaðarfélagið leggur til mesta
•vinnuna ókeypis. Verður reynt að
hraða þeim mælingum eftir því
sem föng eru á, nú næstu árin og
verða kostnaðaráætlanir gerðar
jafnóðum.
Hvað snertir tilhögun áveitanna
þá hefir ráðanautur Sig. Sigurðs-
son safnað allmörgum umsögnum
bænda víðsvegar af landinu um
reynslu þeirra í áveitum, og er það
ágætt að svo langt er komið, að
fengist hefir meginmálið íír reynslu
manna úr flestum héruðum. Grein
Sig. Sig. í I. hefti Búnaðarritsins í
ár, um þetta efni, er öllum þeim
sem hafa áhuga á þessu máli svo
kunn, að óþarfi er að fjölyrða um
hana. — Vafalaust heldur Búnaðar-
félagið því áfram að safna saman
reýnslu bænda — í þessu sem öðru.
En til þess vel væri þyrfti að
tengja þvílíkar athuganir við nán-
ari rannsóknir. Og kem eg þar að
einu af verksviðum Búnaðarfélags-
ins. Það eru efnarannsóknirnar.
Undanfarin ár hafa eigi verið tök
á að fá miklar eða margbrotnar
efnagreiningar gerðar fjrrir land-
búnaðinn hérlendis, menn þeir er
hafa veitt efnarannsóknastofunni
forstöðu hafa vitanlega á allan
hátt verið starfi sínu vaxnir; en
fljólt verður einn maður svo of-
hlaðinn störfum við bráðnauðsyn-
legar efnarannsóknir, að eigi er
tök á að sinna öðru er að al-
mennri fræðslu lýtur. Eitt af því
sem er Búnaðarfélaginu bráðnauð-
synlegt er að fá vel færan mann í
sína þjónustu er getur sint öllum
þeim efnagreiningum er að berast,
og að almennri búnaðarfræðslu
lýtur. — Von er um að svo geti
oröið bráðlega. —
Við þurfum að fá glögga hug-
réttri spurt: Hvert gagn er að
æðri menningu? Það er ekki ætlun
nn'n að leysa úr slíkri spurningu
í þessari ritgerð.
Málfræðin stefnir eins og hver
önnur vísindagrein að beildar-
skoðun, en áreiðanleg h'eildarskoð-
un fæst að eins með nákvæmri
rannsókn á hverju einslöku atriði
greinarinnar. Rækileg þekking á
íslenzkri tungu, er því að eins
hugsanleg, að vér þekkjum til hlítar
mál alþýðunnar, og þekking á því
næst að eins með gaumgæfilegri
orðasöfnun. Eg hefi og drepið
á það, að heilsteypt vísindaleg
orðabók verður aldrei samin án
slíkrar þekkingar. Án vísindalegrar
orðabókar getum vér ekki verið
lil lengdar. Skortur slikrar bókar
er orðinn mörgum fræðimanni
illur Úrándur í Götu fyrir fræði-
legri starfsemi.
Alþýðumál vort hefir miklu meira
lil brunns að bera en það eitt að
vera orð, sem hafa einhverja blá-
kalda merkingu, og hægt er að
skipa í einhvern ákveðinn orða-
og beygingarflokk. Vér getum með
sanni sagt, að það láti oss í té
mikilvæga fræðslu á þessum þrem
sviðum:
1) Það hefir málfræðilega þýð-
ingu, að því leyti sem það bjálpar
oss til að skilja hina málfræðilegu
írland,
söguleg lýsing eftir dr. G. Cb. Hill,
i ísl. þýðingu eftir Gbr. Jónsson.
Verð kr. 3.25.
Til þess að vita hvað írska deilan
er í raun og veru verðið þér
að eignast þessa bók. Farið slrax
til næsla bóksala eða skrifið til
Bókaversl. Ársæls Árnassonar,
Reykjavik.
mynd um efnainnihald jarðvegsins
á áveitusvæðunum, svo og hvaða
efni fara burt með heyfengnum.
Og ekki sist er nauðsynlegt að
vita hvaða frjóefni vatnið flytur,
svo samanburður í því efni geti
orðið glöggur.
Þær efnagreiningar, sem þegar
hafa verið gerðar á vatni, jarðveg
og heyi eru svo skjótar og fáar,
að vart verður á þeim bygt. En
ábyggilegur grundvöllur efnarann-
sóknanna er nauðsjmlegur til þess,
að geta gert sér i hugarlund hve
varanlegar og haldgóðar áveiturnar
geta reynst á hverjum stað.
Það er ekki laust við, að það
beri stundum á skilnings- eða öllu
heldur hugsunarskorti hjá mönn-
um i þessu efni. Og þó vita allir,
að án nauðsynlegs torða næring-
arefna í jarðvegi getur jurtagróði
ekki þrifist. Að gagn áveitanna, hvað
áburð snertir, er sumpart innifalið í
því, að stundarefni berast jarðvegin-
um með valninu, og sumpart af þvi,
að vatnsaginn og hlýjan er áveit-
an veitir, leysir þau efni sem fyrir
eru i jarðveginum örar en áður,
svo gróðurinn verður þroskameiri.
— Pó áveituvatnið flytji ekki jarð-
veginum þann næringarefna-forða
er burt flyst með heyinu, en ár-
lega sé tekið af og dragi úr þeim
fyrri forða jarðvegsins, getur á-
veitan verið fyllilega réttmæt, því
það getur marg-borgað sig að eyða
forðanum sem fyrir er á þennan
hátt, meðan manni er að vaxa
svo íiskur um hrygg, að eigi þurfi
búnaðurinn að framfleytast á efna-
ráni.
En afstaða áveitunnar er önnur,
þegar gengið er á forðann, sem
fjrrir er, eða þegar vatnið fyllir í
skarðið, og er nauðsynlegt að
kunna nokkur skil á þessu. —
Stundum virðist mér menn tala
um áveitu eins og eitthvert töfra-
magn, að vatnið eilt geti framleitt
gras, þó allir viti hvilík fjarstæða
það er.
En svo eg víkji aftur að áveitu-
breytiþróun einstakra orða og tung-
unnar sem heildar.
2) Úað hefir menningarsögulega
þýðingu, að því Ieyti, sem það
skýrir oss frá hugmyndum, við-
fangsefnum, störfum og starfs-
tækjum, sem þjóðin hefir haft til
meðferðar á hinum ýmsu tímum
og landshlulum.
3) í’að hefir sálræna þýðingu,
að því leyti, sem það sýnir oss
inn í sálarlíf þjóðarinnar, afslöðu
hennar til hinná ýmsu hugmynda
og fyrirbrigða, á hinum ýmsu tím-
um og landshlutum.
Alþýðumálið lætur oss með öðr-
um orðum í té yfirgripsmikla og
djúptæka fræðslu um hið verklega
og andlega lif þjóðarinnar, fræðslu,
sem vér eigum oft engan kost á
að verða á annan hátt aðnjótandi.
— En hingað til hefir málræn
starfsemi beinst nálega einvörðungu
að því, að vinna úr þeirri grein
tungunnar, sem eg hefi heimfært
undir staflið 1. Þess vegna hefir
hún haft minna alment gildi en
ella mundi. Oss hefir líka munað
töluvert áfram á þessu sviði, jafn-
vel þólt mörg mikilvæg atriði séu
þar óleyst enn sem komið er. —
Vér ættum því að geta vænst þess,
að framvegis verði að minsta kosti
jafnframt fengisl við hina menn-
ingarsögulegu og sálarfræðilegu
þáttu tungunnar.