Tíminn - 09.10.1920, Side 1

TIMINN
um sextíu blöð á ári
kostar tiu krónur ár-
gangurinn.
AFGREIÐSLA
blaðsins er hjá Gnð-
geiri Jónssyni, Hverfis-
götu 34. Simi 286.
ReykjsTÍk, 9. október 1920.
IV. ár.
Qeima og erleœðis.
Morgunblaðið, vín, brensluspírí-
tus, steíiiolfa, opíum, kókaín.
Þegar Morgunblaðið finnur eitt-
hvað í fjöru, sem það hygst að
geta nolað til þess að svívirða sið-
bótarviðleitni lands sins með bann-
lögunum, þá verður í þeim her-
búðum víðlíka mikil gleði og er í
öðrum stað yfir einum ranglátum
sem bætir ráð sitt. Er sá hugsun-
arháttur blaðsins harla göfugur.
Pað þessarar tegundar sem mest
hefir glatt blaöið er það, að i
baunlöndunum, og þá og hér, fari
menn að drekka brensluspirítus
og annan óþverra, þegar þeir fá
ekki vín. »Sjá«, segir blaðið, »bann-
ið er tilgangslaust. Við getum ekki
og við viljum ekki vera vinlausir.
Við drekkum bara brensluspíritus og
steinolíu og getum orðið fullir.
Blessaðir afnemið þið bannið«.
Blaðið rökræðir þetta ekki frek-
ar. Það gengur út frá því sem
sjálfsögðu, að þetta sé beinlínis
banninu að kenna. Petta og annað
eins komi ekki fyrir nema í bann-
iöndunum.
það getur haldið þessu fram við
þá af lesendum sínum sem ekkert
fylgjast með um það sem við ber
í umheiminum. En hver er sann-
leikurinn? Til þess að sýna hver
hann er skulu nefnd dæmi, alveg
ný, frá fjórum nágrannalöndum
okkar, sem öll eru vinlönd.
Frönsk blöð hafa kvartað sáran
undan því, að þar, í sjálfri París-
arbor, höfuðborg þessa aðalvln-
lands álfunnar, fari það stórkost-
lega í vöxt, að menn drekki stein-
oliu. Vili Morgunblaðið kenna bann-
inu um það?
Á Þýskalandi er annað uppi á
leningnum og enn verra. Hafa þar
sem engar takmarkanir verið fram-
kvæmdar um vlnnautn. Par er
kókaín nautnin að verða að svo
almennu þjóðarböli að til stórvand-
ræða horfir. Mundi Morgunblaðið
vilja kenna banninu um það?
1 mánuðinum sem Ieið vakti
hneikslismál eitt hið mesta umtal
í Danmörku. Tilefnið var það að
auðnuleysingi fanst dauður I rúmi
sinu og hafði hlolið bana af því
að félagi hans og nautnabróðir
hafði gefið honum of mikið ópium.
Mál þetta gróf um sig meir og
meir og varð fjöldi manna við það
riðinn. Iíomst lögreglan á snoðir
um leyniknæpur sem seldu ópíum
og smygla sem höfðu það að
atvinnu að smygla ópíum frá
Pýskalandi til Daumerkur. Málið
fletti ofan af þeirri staðreynd að
ópíumnautn er orðinj miklu
almennari f Danmörku en nokk-
urn hefir grunað. Danmörk en
eins og kunnugt er það landið af
Norðurlöndum sem styst er á veg
komið I áfengislöggjöf, þar eru
minstar takmarkanir um vínnautn.
Mundi Morgunblaðið vilja kenna
banninu um opíumhneikslismálið
danska. *
England rekur hér lestina, þess-
ara fjögra landa, landið sem ef til
vill á við mest áfengisböl að stríða,
heimaland whiskýsins, land hinna
drekkandi kvenna. Eru þar af-
numdar allar takmarkanir um vín-
nautn. í alveg nýkomnu tölublaði
af »Daily Mail«, einhverju út-
breiddasta dagblaði á Englandi, er
talað um það mjög alvarlega, hve
/cóka/n-nautnin fari vaxandi I Lund-
únum og öðrum stórborgum á Eng-
landi. Pað er alveg sama sagan og
á Þýskalandi. Mundi Morgunblaðið
vilja kenna banninu um það? —
Hvað er það þá sem veldur?
Hvers vegna er það svo, bœði I
bannlöndum og vínlöndum að
menn fara að drekka steinolíu og
brensluspírilus eða verða ópíum
eða kókaínistar?
Pað er ekki banninu að kenna.
Nei. Nei. Nei. Það er I langflestum
tilfellum vlninu að kenna. Vínið
er langmikilvirkasta aflin sem nú
starfar í heiminum, um að spilla
manneðlinu og ala upp I mönnum
hverskonar óeðlilegar, ónátturlegar
og viðbjóðslegar fýsnir og losta.
Steinolíudrykkjan á Frakklandi,
óplumnautnin I Danmörku og
kókaín nautnin á Pýsklandi og
Englandi •— þessum fjórum mestu
vínlöndum af nágrananalöndum
okkar — ait er þetta í iangflestum
tilfellum beinar afleiðingar vín-
nautnarinnar. Suðuspírítusdrykkjan
og heimabruggið I bannlöndunum
er sömuleiðis bein afleiðing vln-
drykkjunnnr. En munurinn er
aðeins sá, að 1 vfnlöndunum verða
þessar afleiðingar æ verri og verri
með ári hverju, en I bannlöndunum
dregur smátt og smátt úr eftir-
köstunum. Peir verða ekki margir
ungu mennirnir. eða ungu stúlk-
urnar, sem byrja sfna vínnautn á
þvl að leggja sér suðuspíritus fil
munns. Pað eru gömlu drykkju-
mennirnir sem gjöra það.
Ályktanir þær sem andbanningar
draga af því að drukkinn er ýmis-
konar óþverri i bannlöndunum,
eru með öllu rangar. í vínlönd-
unnm koma afleiðingar vludrykkj-
unnar fram I enn alvarlegri þjóð-
löstum.
Ályktanir Morgunblaðsins af
smyglinu íslenska og óþverra-
drykkjunni eru vísvitandi rangar,
ef blaðið fjdgist nokkuð með um
það sem við ber I heiminum.
Pað ætlast enginn hygginn ís-
lendingur til þess á sú siðbót
sem verið er að vinna að með
bannlögunum, verði fullkominn
þegar í slað. Mannkynið stígur
sporin hægt, þau er áfram liggja
á þroskabrautinni um bælt siðferði
og betri afkomu þjóðanna. Pað
má ekki horfa I það að verða
fyrir nokkrum vonbrigðum og
leggja á sig mikið eríiði um að
ná háleitu takmarki.
Skuldadagarnir,
i.
Fjármála-ástandið heldur áfram
að versna, og það svo um munar.
Nýir og illir atburðir hafa gerst,
sem stórum hafa aukið vandræðin.
Fyr hefir verið sýnt fram á, að
stöðvun sú, sem leiöir af lömun
íslandsbanka sé gamalt böl, þjóð-
inni allri að kenna, en einkum þó
leiðtogum hennar siðan um alda-
mót, sem fólu útlendu gróðafélagi
að gera fyrir Islensku þjóðina þá
vinnu, sem eugir önnur þjóð trúir
öðrum til aö gera fyrir sína liönd.
Gróðafélag, sem hlaut að vilja
þenja út starfssvið sitt, hætta á
mikið og græða mikið, var látið
vera þjóðbanki, seðlabanki og aðal-
sparisjóður landsins. Og yfir þenn-
an banka létu »mestu« menn
landsins rigna velgjörðum ár eftir
ár, en landsins eigin banki svo
að segja alt af settur hjá eins og
deilan um geymstu almennra sjóða
er átakanlegt vitni um. Höfuð-
meinsemdin í fjármálum landsins
stafar frá aldamótunum, þegar létt-
úðugir og fáfróðir stjórnmálamenn
leyfðu stofnun íslandsbanka með
þeim hætti, sem gert var. Hags-
munir hluthafanna fóru I þver-
öfuga átt við hagsmuni landsins.
Fyr eða siðar hlaut skaðinn að
bitna á þjóðinni. Og nú I ár liefir
komið að þessum skuldadögum.
En því miður er þeim ekki lokið
enn.
Áður hefir verið drepið á mis-
tökin við stofnun bankans. Hann
átti, að lilætlun erlendu forgöngu-
mannanna, að eins að vera seðla-
banki, en ekki vera sparisjóður
um leið. En græðgi hluthafanna
knúði hinn fyrsta inníenda ráð-
herra til að leyfa spa'isjóðsstarf-
serni, þótt notað væri annað nafn.
Pýðingarmikið atriði til að skilja
vald hinna erlendu hluthafa er það,
að þegar á fyrstu árum bankans
eignuðust margir áhrifamiklir menn
á íslaudi nokkur hlutabréf hver.
Var þá talið, að bankinn hefði
lánað þeirn mörgum að mestu eða
öllu fyrir hlutabréfin. Gróðavon
þeirra lá I því, að bankinn græddi,
og arður af hlutabréfunum yrði
meiri en vextir af samsvarandi
bankaláni. Sé þetta rélt, og því er
alment trúað, hafði hlulhafaflokk-
urinn aukið sér dýrmætt fylgi hér
á landi. Ekki óskiljanlegt, að þessir
nýju vinir ýttu opinberu sjóðun-
um inn I bankann, og hlyntu að
honum eftir megni. Og ættu þeir
ráð á blaðakosti, eða sætu á þingi,
gat vinátta fárra mauna orðið á
við heila hersing af algengum
kjósendum.
Skipun bankaráðsins, þrír þing-
menn og einn ráðherra með mikil
Iaun frá bankanum fyrir enga vinnu,
var vel fallið til að styrkja bank-
ann, enda hýru auga litið á þessa
pósta. Hér um bil eina aðfinslan
á þessu fyrirkomulagi er það, sem
komið hefir fram I þessu blaði,
þar sem krafist var að bankaráðs-
mennirnir gæfu þessi olursgjöld
til opinberra þarfa, heilsuhælisins
eða því um líkt. En hvorki Bjarni
frá Vogi, eða Guðmundur land-
læknir hafa enn sýnt lit á því,
fremur en Magnús Pétursson og
aðrir fyrirrennarar þeirra.
Að síðustu voru bankastjórarnir
ráðnir að miklu leyti »upp á hlut«,
fyrir utan það, sem þeir að sjálf-
sögðu urðu að uppfylla óskir hlut-
hafanna sem voru langfleslir er-
lendis, að frátöldum áðurnefndum
maktarmönnum hér á landi, sem
engu gátu ráðið með atkvæða-
magni sínu, þó að þeir hefðu
viljað.
Ef athuguð eru undanfarin at-
riði, verður skiljanlegt, hvílíkt vald
íslandsbanki hefir fengið I landinu.
Útlendu og innlendu liluthafarnir,
bankastjórarnir, landstjórnin og
nokkur hluti þingsins hafði með
vissum hætti sameiginlegra hags-
muna að gæta, — þ. e. að láta
bankann vera stóran, djarfan, og
fésælan til arðskiftingar.
Að skilja er sama og fyrirgefa,
segir máltækið. Og það er áreið-
anlegt, að dómurinn um íslands-
banka verður allur annar, ef raktir
eru sundur innri J)ræðirnir I gerð
hans og ábyrgðinni skift milli þeirra
allra, sem hana eiga að bera,
heldur en ef einhverir einn eða
tveir menn, sem að eins eru hjól
í stórri vél, eru látnir bera skulda-
baggann fyrir alla. — Samkvæmt
framanskráðu, er tæplega hægt að
áfella útlendu hluthafana. Þeir
komu til að græða, og leyndu því
ekki. Sama má segja um banka-
stjórana. Allir gátu vitað, að þeir
yrðu að hlýða sínum yfirmönnum,
eigendunum. Aðstaða íslendinga,
þeirra, sem hafa ausið velgerðum
til þessa hlutafélags, er að vísu
vafasamari. En á því stigi, sem
pólitiskur þroski er hér á landi,
mun fremur mega virða þeim yfir-
sjónirnar til fávisku og roluháttar,
en ógöfugri hvata. Pað sem
er áfellisvert er fyrirkomulagið.
Fyrsta glappaskotið, stofnun 'er-
lends hlutafélags, til að reka þjóð-
bankastörf hér, hlaut að-fæða af
sér öll hin vaudkvæðin, eins og
siðmenningu íslendinga er háttað.
Petta þurfa menn að hafa hugfast,
ef kippa á I lag aftur fjármálum
landsins. Pá verður að stemma á
að ósi. Ekki káka við smá-atriði,
heldur aðal-sjúkdóminn.
II.
í fyrravetur setli þingið það að
skilyrði við Islandsbahka, fyrir
gróða hans af auka-seðlunum, að
hann annaðist peningaflutning til
útlanda fyrir Landsbankann, og
þá að sjálfsögðu fyrir landstjórn-
ina. Bankinn notaði aukaseðlana,
og viðurkendi þanuig lög þessi I
verki. En úr peningaflulningnum
varð sáralftið. Litlu eftir þing byrj-
aði kreppan. Bankinn inun hafa
bundið afar-mikið fé I fiskbraski
Reykjavíkur-kaupmanna, í síld og
I nýju togurunum. Vörurnar seld-
ust eklri. Innieign bankans er-
lendis og lánstraust var fljótt notað
að mestu. Snemma I sumar hætti
bankinn að innleysa seðla sína
erlenda, þ. e. I Kaupmannahöfn.
Pegar sú frétt barst til þeirra
manna erlendis, sem skifti áttu
við landið, tók að myndast gjald-
þrota orðrómur íslandi viðvfkjandi.
Og þó að það væri rangt, þá hafði
þessi atburður ótrúlega mikil ill
áhrif þegar í stað. Merkur íslend-
ingur erlendis sagði við þann er
þetta rilar, er hann heyrði þessa
frétt: »Þetta óhapp verður ekki
bætt aftur fyr en eftir mörg ár«.
Landsbankinn innleysli sina seðla
og gerir það enn. Þeir eru einu
fslensku peningarnir, sem njóta
nokkurs traust erlendis. Um sama
leyti tók bankinn út úr vandræð-
um til þess örþrifaráðs, að greiða
ekki erlendis nema sumt af því
fé, sem hann tók við hér á landi
og átti að flytja til útlanda. Þeim
sem þetta ritar er kunnugt um
enskt firma, sem fékk þau boð frá
íslandsbanka, að hann hefði tekið
við ákveðinni fjárhæð af íslensk-
urn viðskiftamanni, en gæti ekki
greitt hana erlendis I svipinn. —
Bauð í þess stað 5°/o I vexti af
upphæðinni, þar til hún yrði greidd.
Petla mun því miður ekki vera
eins dæmi. Útlendingum er erfitt
að skilja slíkar ráðstafanir öðru-
vlsi en sem gjaldþrot landsins, þó
að svo sé eigi. Um sama leyti
munu flest öll ensk verslunarhús
hafa neitað að skifta við ísland
nerna gegn fyrirframgreiðslu. Láns-
traustið var horfið. Menn þeir sem
ráku sig á með fjárgreiðslur frá
lslandi sögðu sínum vinum söguna,
og fyr en varði, mun hver einasti
fésýslumaður erlendis hafa haft
fulla vitneskju um kröggur þess
banka, sem erlendis er álitinn að
vera þjóðbanki landsins. Að sama
skapi þvarr lánstraust ríkissjóðs,
40. blmð.
sem við var að búast, og það því
fremur, sem umburðarbréf eitt
héðan að heiman var í gangi er-
lendis, þar sem þingi og viðskifta-
nefnd var kent um öll vandræðin.
Gott dæmi um það hversu fjár-
kreppulýsingin barst út erlendis
er höfð eftir greinagóðum íslend-
ingi, sem var viðstaddur við hátíða-
höldin I Danmörku vegna sam-
einingu Suður-Jótlands. íslending-
urinn var staddur við eitt slíkt
tækifæri í einum dönskum hafnar-
bæ. Mannþröngin barst út á skipin
á höfninni. Landinn lenli af til-
viljun við hlið skipstjórans, sem
von bráðar vék að því, er hann
vissi hvaðan nábúi hans var, að
það væri víst heldur bágt fjármála-
ástandið á íslandi, og er hinn lét
lítið yfir þvi, sagöi skipstjórinn
honum sögu af einum stéttarbróð-
ur sínum, sein lent hefði I vand-
ræðum með farminn I Islenslcri
höfn, af því bankinn hefði ekki
greitt upphæðina erlendis, eins og
ætlast var til.
Pó var eftir það áfallið, sem
þyngst hefir orðið, og skal nú
lauslega drepið á það, þó að það
sé kunnugt hverju mannsbarni í
höfuðstaðnum, án þess að þess
hafi verulegá verið getið I blöðun-
um. Á áliðnu sumri þurfti lands-
stjórnin og pósthúsið að senda
nokkur hundruð þúsund krónur
til útlanda, líklega vexti og af-
borganir af lánum, póstávísanir
o. s. frv. fslandsbanki tók að sér
að borga þessa peninga í Dan-
mörku, og símar viðskiftabauka
sínum, »Privatbanken«, að greiða
upphæðina. En hann neitar að
greiða ávísunina, og þar við situr
enn, eftir því sem alment er talað.
Áður en minst er á afleiðingarnar,
þarf að víkja nánar að málavöxt-
um.
Að gefa út ávísun, sem ekki er
nægileg fé fyrir, er síðasta úrræði
örvinglaðra fjárþrætumanna. En
það getur I einstaka tilfelli stafað
af óhepni, t. d. að skuldunautur
hafi heitið að greiða fé inn I við-
skiftareikning manns eða stofnun-
ar, en eigi getað staðið við. Ávís-
unin er þá gefin út I grandaleysi.
Og ef bankinn, sem ávísunin er
stíluð á, ber minstu virðingu fyrir
útgefanda eða traust, þá greiðir
hann ávísunina I bili, lánar fyrir
hana. Og ekki sfst þegar heil þjóö
á I hlut.
Islandsbanka var borguð upp-
hæðin að fullu hér I Rvlk, líklega
I eigin seðlum bankans. Hann
gefur út ávísunina, vafalaust af
þvl að töluvert hefir áður borgast
inn i reikning hans hjá danska
bankanum fyrir seldan flsk. Banka-
stjórn íslandsbanka hefir vafalaust
álitið að nýjar greiðslur lil sín í
reikning erlendis, væru undir yfir-
ráðum þeirra. En danski bankinn
hefir litið gagnslætt á, að hver
innborgun félli einvörðungu upp í
eldri skuld við »Privatbanken«.
Pess vegna er íslandsbanka sýnd
þessi fádæma lítilsvirðing, og land-
inu gert óbætanlegt tjón. Því að
nú varð þvl ekki lengur leynt, að
fyrir vanmátt íslandsbanka með
greiðslu erlendis, var íslenska ríkið
hætt I bili að geta staðið við lof-
orð sín erlendis. Ekki af því að
landið væri I raun og veru gjald-
þrota. Hér flýtur alt í seðlum ís-
landsbanka, og landið greiddi öll
sín gjöld til bankans I tæka tíð.
Hans var að flytja. En hvaða hug-
myndir þeir menn erlendis fá, sein
[Frh. i 3. dálkl á 4 siðu.)