Tíminn - 16.10.1920, Blaðsíða 1

J
TIMINN
um sextiu blöð á ári
kostar tíu krónur ár-
gangurinn.
AFGMEÐSLA
blaðsins er hjá Gnð-
geiri Jónssgni, Hverfis-
götu 34. Simi 286.
1Y.
ár.
ReyijaYÍk, 16. október 1920
41. blað.
Kenslubók 1 íslandssðgu
eftir Jónas Jónsson
Kemur á markaðinn í haust. Fyrra heftið fullprentað.
Arsæll Árnason gefur út. — Fæst hjá öllum bóksölum.
Deilan um ensku
kolanámurnar.
Eins og kunnugt er hefir nú um
stund legið við borð að vinna
yrði stöðvuð í öllum enskum kola-
námum, en um stundarsakir heflr
þó komist á einskonar vopnahlé og
reynd samningaleiðin svo langt
sem hægt er.
Ef lögð yrði niður vinna í nám-
unum mundi sú deila verða löng
og hörð. Hún myudi draga úr
allri framleiðslu Breta um langa
stund og lama atvinnuvegi allra
þeirra þjóða, sem kol fá frá Eng-
landi. Siglingar myndu minka og
farmgjöld að öllum líkindum
hækka, og dýrtíðin vaxa enn meir
en fyr.
Kolanámurnar ensku eru sá afl-
gjafi sem atvinna og líf manna
í miklum hluta Norðurálfunnar
byggist á. Hver breyting sem snert-
ir þennan aflgjafa hefir áhrif á
hag fjölmargra miljóna utan Bret-
landseyja. Á þelta ekki síst við
um okkur íslendinga, þar sem hið
háa kolaverð í Englandi setur
sjávarútveginn íslenska í mikla
hættu eins og nú er, hvað þá ef
alveg tæki fyrir kolaflutning hing-
að til lands svo mánuðum skifti.
Kolamál Breta- er þannig í eiuu
innanlandsinál þar í landi, og al-
heimsmál, sem snertir margar aðr-
ar þjóðir. Það er því ekki úr vegi
fyrir íslendinga að skilja málið,
eins og það horfir við heima í
Bretlandi.
Deiluaðilar í Bretlandi eru ann-
ars vegar verkamenn í kolanám-
unum. Forkólfar fyrir alsherjar-
sambandi þeirra eru tveir og heita:
Robert Smillie — stundum nefndur
kolakonungur Englands — og að-
stoðarmaður hans Frank Hodges.
Feir virðast báðir njóla ótakmark-
aðs trausts í herbúðum sínum. Á
móti kemur stjórn Breta með hinn
ráðslinga og samningakæna Lloyd
George í broddi fylkingar. En að
baki honum stendur tvöföld fylk-
ing. Annarsvegar meiri hluti breska
þingsins, sem er mjög hlyntur auð-
valdinu í landinu, og námueigend-
ur sjálfir, sem vita að verkamenn
stefna að því í fullri alvöru að
gera námurnar að ríkiseign. Nú-
verandi deila er að eins lítill þátt-
ur í baráttunni um yfirtökin á
auði og valdi Englands.
Fyrir nokkrum missirum skip-
aði stjórn Breta nefnd í kolamálið.
Meiri hluti hennar lagði til að
ríkið keypti námurnar. En íhalds-
flokkurinn beilli öllum áhrifum
sínum móti þeirri ráðagerð. Bjugg-
ust við að fleira fylgdi eftir, aðrar
námur, járnbrautir, símar o. s. frv.
Og þar sem Lloyd George styöst
aðallega við íhaldsmenn var stjórn
hans eigi fser sú leið, sem nefnd-
in lagði til.
Af þessu óx ótrú og óbeit námu-
manna á stjórninni og eigendum
námanna. Hafa kolanemarnir afar
sterkt slcipulag, og af því að kolin
eru undirstaða menningarlifsins í
öllum löndum geta þeir stöðvað
ótal aðra atvinnuvegi, ef þeim
þykir nauðsyn til reka. Og þar er
málunum nú komið.
Bretar leggja háan toll — um
100 kr. — á hverja smálest sem
flutt er úr landi af kolum. Fó nær
sá tollur ekki til þeirra skipa, sem
koma til Englands í verslunar-
erindum og fá kol til eigin þarfa.
Fessi tollur er gifurlega hár, og
íþyngir iðnaði og framleiðslu allra
þjóða sem kol fá frá Englandi.
Gerir enska stjórnin ráð fyrir að
láta aðrar þjóðir borga ríflegan
hlut af hernaðarkostnaðinum frá
stríðinu mikla.
En þessu mótmæla kolanem-
arnir. Þeir vilja sjálfir fá í kaup,
og enskum almenningi til handa
alt það, sem námureksturinn gefur
af sér. Krafa þeirra er sú, að kaup
hvers kolanema hækki um 2
shillings á viku, og að öll kol,
sem notuð eru innanlancts í Bret-
landi, verði lækkuð um 14 shillings
smáleslin. Fyrir kaupkröfunni sér
til handa telja náinumenn sig geta
fært góð rök og gild, sökum auk-
innar dýrlíðar, siðan síðast var
samið um kaupið. En kröfuna
um verðlækkun á kolum til al-
mennings rökstyðja þeir með þvi,
að með þeirri aðferð einni, að
lækka verð á nauðsynjavörum,
geti tekist að vinna bug á dýrtíð-
inni.
En í raún og veru má segja, að
það sem enn er komið fram í
kolamáli Breta séu ekki nema út-
varðaskærur. Aðalbaráttan er um
yfirráð auðsuppsprettunnar í land-
inu. Nú sem stendur er megnið af
auð Bretaveldis í höndum liltölu-
lega fárra manna, aðalsmanna,
kaupmanna og verksmiðjueigenda.
Alþýðan hefir alt frarn að þessp.
sætt sjg við hlutskifli sitt, að fara
alls á mis. En styrjöldin með öll-
um sínum víðtæku afleiðingum
hefir breytt þessu. Kröfur al-
mennings hafa vaxið. »Hetj-
urnar« úr skotgröfunum, sem
sagt var, að þeir hættu lífinu fyrir
frelsi og framtiðarheill allra þjóða,
una ekki sínum fyrri lífskjörum.
Miklar brej'tingar eru óhjákvæmi-
legar í Bretlandi á næstu árum, og
barátlan um kolanámurnar er ekki
nema dálílill þáttur í þessari óút-
kljáðu glímu.
jslensk eia ððnsk
penlngabáð.
I.
Einn af kuunustu mentamönn-
um þessa bæjar ræddi um það
við ritstjóra,, þessa blaðs, hvert
væri stærsta málið sem næsta al-
þingi ætti úrskurð á að Ieggja.
Hann kom orðum að því, hvað
það væri, á þessa leið:
»Á aðalpeningabúð landsins
eftirleiðis að rera íslensk eða
dönsk?«
Er þetta hið sama, að eins með
öðrum orðum sagt, og það sem
vikið hefir verið að hér áður í
blaðinu: hvort landið eigi nú að
nema þ^inn lærdóm af orðinni
reynslu að gera íslandsbanka að
íslenskri stofnun, með þvi að
kaupa hann.
Það hefir svo farið mörgum á
Iandi* hér, að þeim hefir fundist
sjálfstæðisbaráttu okkar lokið með
þeim endanlega sigri, sem við höf-
um unnið á póliliska sviðinu. Þeir
munu hafa í bili gleymt því, að í
reyndinni er fjárhagslega sjálf-
stæðið enn þýðingarmeira, því að
án þess getur hið pólitiska sjálf-
slæði orðið liarla lítils virði.
Hafi mönnum ekki verið það
ljóst áður, þá hlýtur öllum að
vera það ljóst nú, að við höfum
ekki náð fjárhagslegu sjálfslæði.
Fað brestur stórum á og það á
hinu þýðingarmesta sviði, þar sem
er sjálf aðalpeningabúð landsins.
Fað eru ekki íslendingar sem ráða
því, hvernig íslandsbanka er stjórn-
að. Bað eru hluthafarnir, sem lang-
flestir eru erlendir, sem ráða því,
og hljóta að ráða því, eins og í
garðinn er búið. Það mun vera
danskur banki, Privatbankinn, sem
fyrir hönd liinna erlendu hluthafa
ræður meslu um stjórn bankans.
Hin síðustu tíðindi sem gerst hafa
á fjármálasviðinu, hafa ekki ein-
ungis gert öllurn bert þetta, að ís-
land er vegna skipulags þessarar
aðalpeningabúðar fjárhagslega háð
þessum erlendu peningamönnum,
þau hafa og gert annað. Þau liafa
gefið íslandi sérstaka aðstöðu um
að losna úr þessu undirlægju-
ástandi, þau hafa skapað íslandi
aðstöðu um að ná eignarhaldi
á þessari stofnun, komi hinir
íslensku valdhafar nú fram með
fullri festu ög drengskap.
Þess vegna er úrlausn þessa
máls svo stórkostlega tímabær nú,
einmitt á næsta þingi.
Þess vegna er það mesta vanda-
mál næsta þings, að kveða á um
hvort þessi aðalpeningabúð lands-
ins á eftirleiðis að vera íslensk
eða dönsk.
Poi að það er alveg óvist að Is-
landi gefist aftur slíkt tœkifœri til
að ná fjárhagslegn sjálfstœði á þessu
sviði.
II.
Það mun mega gera ráð fyrir
því — enda þótt menn alment hafi
komið auga á það hve afslaða ís-
lands er nú góð í þessu máli —
og enda þótt inenn liafi allljósan
skilning á því hve það er varhuga-
vert hverri þjóð, að lála erleuda
peningamenn stjórna aðalpeninga-
búð landsins og seðlabanka — að
ýmsum gætnum og góðum mönn-
um hvjósi hugur við því að ís-
land færi nú að kaupa íslands-
banka, og það á þeim tímum sem
standa yfir.
Það voru lílca margir »gætnir
og góðir menn«, sem voru mjög
hræddir um íslands liag fyrir 66
áruin, þá er verslun íslands var
að fullu gefin frjáls við allar þjóðir.
Þær raddir gerðu ekki siður vart
við sig í hóp íslendinga sjálfra.
Svo var því t. d. varið um hinn
mikilhæfa vitmann Grím Thomsen
skáld.1)
Nú vita allir hversu verslunar-
Trelsið liefir orðið til mikillar bless-
unar, að óhætt er að segja að
verslunin sé sem öll orðin innlend
og við höfum náð fullkomnu sjálf-
stæði á þvi sviði, þólt mikið sé
enn óunnið um að bæta skipulag
verslunarinnar.
Það voru líka ýmsir »góðir og
gætnir menn«, sem hristu höfuðið
og voru vantrúaðir þá er Eim-
skipafélag íslands var stofnað.
Þeim þötti í helst til mikið ráðist.
Þeir höíðu að vísu ekki hátt um
1) Segir sagan, að út aí þessum um-
ræðum hafi Repp sagt: »Það er dönsk
skítalykt af þér, Grímur!«
það. En árangurinn af slofnun
Einskipafélagsins er sá, að fyrir-
sjáanlegt er, beri ekki eitthvað
sérstakt við, að við munum áður
en langt um líður ná fullkomnu
sjálfslæði unLskipagöngur lil lands-
ins, getum annast þær allar sjálfir.
Pað er hin sama hugsun, sem
nú þarfnast, hið sama traust á
landinu og framtíð þess sein þarfn-
ast, um að menn þori að leggja
út í það að láta íslendinga sjálfa
eignast aðalpeningabúð sína, nú
er þeirn gefst sérstakt færi til
þess. Það er spor í hina sömu
átt, kaupi landið nú íslandsbanka,
og þá er íslendingar knúðu Dani
til að gefa verslunina frjálsa, og
réðust í það að eiga sjálfir skip.
Það er nákvæmlega hið sama
sem rekur á eftir: íslendingar gátu
ekki unað því, að erlend þjóð eiii-
okaði verslun þeirra. íslendingar
gátu ekki unað því, að erlend
skipafélög okruðu á þeim um
skipaleigu. íslendingar geta eklci
unað því, að láta erlenda hluta-
fjáreigendur stjórna aðalpeningabúð
landsins. Undir eins og færi gefst
hljóta þeir að stíga sporið um sjálf-
stæði í bankamálunum, ekki síður
en í verslunarmálunum og sam-
göngumálunum.
Ef íslendingar stíga ekki það
spor nú, á eða upp úr næstkom-
andi alþingi, þá er ekki nema
tvennu til að dreifa:
annaðhvort hefir málinu verið
spilt svo af hálfu íslenskra vald-
hafa, að tækifærið er ónýtt
eða, það er farið að renna ann-
að blóð í æðum íslendinga en
áður.
Tíminn gerir ráð fyrir hvorugu.
Hann vili ekki ætia Iandsstjórn-
inni það, að hún standi ekki fylli-
lega á verði um svo þýðingarmikið
mál, og undirbúi það ekki svo
rækilega sem unt er.
Hann vill ekki gera ráð fyrir
því, að hinir hugdeigu hafi hærra
um sig nú, en þá er'Eimskipa-
félag íslands var stofnað.
faráttíl psitnða á Iri.
Við áramótiu síðustu stóð inni
í íslandsbanka, samkvæmt reikn-
ingi bankans sjálfs, svo mikið af
innlánsfé sem hér segir:
Innstæðufé á hlaupareikningi kr.
10351547,71.
Innlánsfé kr. 12815898,80.
Innlánsfé með sparisjóðskjörum
kr. 2391928,84.
Eru þetta samtals rúmlega 25l/2
miljón króna.
Þessar 25V3 miljón ávaxtar ís-
landsbanki fyrir íslendinga á þann
hátt, að hann lánar þetta fé aft-
ur út.
íslandsbanki tekur við þessum
2572 miljón kr. til varðveislu af
sumum íslendingum og lánar þær
aftur öðrum íslendingum.
Vextirnir sem hann greiðir ís-
lendingum að þessum 25'/o milj.
kr. verða í hæsta lagi reiknaðir
4V2°/o. Vextirnir sem hann tekur
sjálfur, verða með öllu ekki lægra
reiknaðir en 8V2. Vaxtamismunur-
inn er því a. m. k. 4%.
Væri nú gengið út frá því, að
bankinn gæti lánað út allar þessar
25l/2 rniljón króna, sem íslend-
ingar hafa trúað honum fyrir, þá
er þessi vaxlamismunur, sem bank-
inn tekur fyrir ómakið, rúmlega:
ein miljón króna,
og það árlega, sé gengið út frá því
að það séu að meðaltali um 25
miljónir króna, sem landsmenn
lána bankanum.
En það er of hátt áætlað. Um
fyrsta liðinn sem talinn er: Inn-
stæðufé á hlaupareikningi, gildir
það, að bankinn má æ búast við
að þurfa að borga út háar fjár-
hæðir með engum fyrirvara, og
getur því ekki bundið nema lílið
af þvi fé í föstum lánum. En vext-
irnir sem bankinn borgar af því
fé, eru og langt undir 4V2%» og
það er ekki vafamál, að bankinn
græðir mikið fé á þessum rúmlega
10 miljónum, sem hann fær að
láni á þennan hátt.
Hiuir liðirnir tveir eru rúmlega
15 miljónir króna. Það fé mun
bankinn að miklu leyti getað bundið
í lánum. Bankinn hefir rétt til, hve-
nær sem er, að takmarka hve
mikið af því fé menn megi taka
út á dag.
Vaxlamismunurinn 4% af*15
miljónum lcróna er:
600,000 krónnr,
og það árlega, séu 15 milj. kr.
meðal-sparisjóðsinneignin.
Vitanlega er hérNíkki um hrein-
an ágóða að ræða. Bankíhn hefir
töluverðan kostnað, um inannahald
og annað, af því að annast þessa
ávöxtun sparisjóðsfjárins, og þarf
á stundum að liggja með fjár-
hæðir avðlausar. Nákvsemlega verð-
ur það því ekki sagt hversu há sú
upphæð er, sem bankinn græðir
árlega af landsmönnum, með því
að geyma þannig fyrir þá spari-
sjóðsféð, en það virðist ekki of-
sagt, að sá. gróði muni árlega
reiknast í hundrnðum þúsunda
króna.
Hvert rennur þessi gróði?
Hann fer nálega allur út úr
landinu.
Hann fer nálega allur til hinna
erlendu hluthafa, sem eiga íslands-
banka.
Hvert rynni þessi gróði aftur á
móti, ef íslendingar noluðu sér nú
hina góðu aðstöðu til þess að
kaupa íslandsbanka?
Þá yrði þessi ágóði kgr i land-
inu, bann rynni í vasa íslendinga
sjálfra?
Hvort er eðlilegra, að þessi
hundruð þúsunda króna gróði af
því að ávaxla sparisjóðsfé íslend-
inga lendi hjá útlendum peninga-
mönnum, eða lendi hjá íslending-
um sjálfum?
Sennilega verður öllum almenn-
ingi hægt um vik að svara þeirri
spurningu.
Fóðursíld. Allmikið mun nú
vera til í landinu af fóðursild,
sumpart úrgangssíld, sumpart út-
flutningssíld síðan í fyrra, mun sú
sild sérstaklega vera besta fóður
Líverpoolsverslunin hér í bænum
hefir t. d. um 5000 tunnur á boð-
stólum af þessari síld og mun
fáanleg með lágu verði, enda ekki
urn úlflutning að ræða héðan af.