Tíminn - 27.11.1920, Blaðsíða 1

TIMINN
um sextíu blöð á ári
kostar tia krónar ár-
gangurinn.
AFGtíEIÐSLA
blaðsins er hjá Gnð-
geiri Jónssgni, Hverfis-
göta 34, Simi 286.
IV. ár.
Reyfejavík, 27. nóveraber 1920.
47. blað.
Matthías Jochumsson
1 1. nóv. 1835 — 18. nóv. 1920.
Þann 18. þ. mán. kl. um 4 síð-
degis lést sá maðurinn, sem víst
kefir ástsælastur verið hér á landi
á síðustu áratugum, skáldið Matt-
hías Jochumsson.
Hann átti því láni að fagna að
njóta í lííinu hér eindreginnar við-
urkenningar, aðdáunar og þakk-
lætis allrar þjóðarinnar. Það er
áreiðanlega sjaldgæft, að nokkurt
skáld hafi, með nokkurri þjóð,
borið í hinu jarðneska lífi slíkan
ægishjálm yfir öllum starfsbræðr-
um sínum, sem síra Matthías í
meðvitund þjóðarinnar. Slíkurmað-
ur er ekki til á Norðurlöndum nú,
að minsta kosti. Það rýmkaðist
líka til utan um hann. Um eitt
skeið voru þeir venjulega nefndir
í sömu andránni Benedikt Grön-
dal, Steingr. Thorsteinsson og Matt-
hías Jochumsson. Gröndal hætti
að yrkja. Steingrími fór aftur, þótt
ekki yrði sagt, að það yrði fyrir
aldur fram. Eu síra Matthías hélt
sínu andlega fjöri allar götur til
æfiloka. Og hann var svo fyrir-
ferðarmikill í andlegu lífi þessa
lands, að rneira var rætt um hann
og ritað en nokkurt annað íslenskt
skáld. David Östlund, útgefandi
ljóða hans, gaf út heila bók um
hann sjötugan, sem þá var eins
dæmi hér á landi, fékk þrjá menta-
menn til að semja hana, skáldið
Þorstein Gíslason, nú ritstjóra Lög-
réttu, og Guðm. Hannesson og dr.
Guðm. Finnbogason, sem nú eru
báðir prófessorar við háskóla vorn.
Sú bók er ágæt; bæði er bún fróð-
leg og samin af samúð, skilningi
og andríki. Auk þess er prentaður
um hann aragrúi af ræðum og rit-
gerðum, sem fram hafa komið við
ýms tækifæri — þar á meðal hinar
reginsnjöllu ræður, sem þeir Hann-
es Hafstein og Árni Pálsson bóka-
vörður fluttu fyrir minni hans i
samsætum hér í Rvík og prent-
aðar eru, önnur í ísafold 1912,
hin í 1. árg. Iðunnar hinnar nýju,
og snildarfalleg ritgerð eflir mag.
Sigurð Guðmundsson í Skírni 1916.
Svo að það verður að sjálfsögðu
frernur mitt hlutskifti að rifja upp
eitlhvað ofurlítið af því, sem um
síra Matthias hefir verið sagt, en
að segja mikið nýtt um hann i
þeim linum, sem hér fara á eftir.
Síra Matthias keypti Þjóðólf 1874
og var eigandi hans og ábyrgðar-
maður til 1881, er hann gerðist
prestur að Odda á Rangárvöllum.
Á Akureyri gaf hann tvö ár út
blað, sem hét Lýður. Og afarmik-
inn fjölda af blaðagreinum hefir
hann samið. Pegar hann hafði
lesið eitthvað, sem náði föstum
tökuin á hug hans, fékk hann á-
valt mjög rika tilhneiging til þess
að fræða menn um það. Og þá
var að sjálfsögðu helst lil blaðanna
að leita.
Að óreyndu mundi mörgurn hafa
komið til hugar, að hann væri
sérstaklega vel fallinn til þess að
verða aíburða-blaðamaður. Ment-
unin var svo óvenjulega víðtæk.
Samúðin með mönnunum svo
hjartanleg. Práin eftir öllu fögru
og góðu svo fölskvalaus. Andleg
atgerfi svo frábær,
Margt var líka vel um blaða-
mensku hans. Húu sýndi stöðugt
hina einlægu, frjálsbornu, göfugu
sál sjálfs hans. Áhugamálum sin-
um hélt hann ávalt fram með
mestu stillingu og prúðmensku —
eins þó að á hann væri ráðist,
Blaðamenska hér á landi hefir
sérstaklega orðið þeim mönnum,
er við hana hafa fengist, ásteyt-
ingarsteinn að tvennu leyti: Blaða-
mönnurn hefir hætt við að verða
geðvondir í rithætti og brögðóttir
í rökfærslu. Þær freistingar virtust
aldrei koma nærri sira Matlhiasi.
Áhugamál hans voru í stuttu máli
þau, að þjóðin yrði efnaðri, vitrari
og betri. Stefnuskrá hans kemur
skýrt fram í »Nýjársósk Fjallkon-
unnar«, niðurlaginu í leiknum
»Hinn sanni þjóðvilji«, sem var
ádeilurit gegn sjálfstæðishreyfing-
unum í landinu. Þar stendur með-
al annars:
Ó, snert þú ei, bóndi, pá xblóðrauðu
húfu«,
pú, sem býr æ við útigang, sléttar ei pú fu!
Mín ástkæra pjóð, pú ert enn í peysu,
pú ert enn að byrja pá löngu reisu
úr amlóðans baðstofu gegnum göng
grafin af moldvörpum lág og pröng;
og pví ertu rám og pví ertu lotin
og prumir og stendur oft ráðaprotin
með hendur i vösum. Og höfðingjar
pínir,
pessir háeðla, dygðprýddu synirnir
mínir,
peir látast ei tíðum sjá lifandi ráð
nema lífa og deyja upp á kóngsins náð.
Burt, burtu með pennan Pór úr stafni,
en pjóðmerkið upp i Drottins nafni,
með eining og hreinskilni, djörfung
og dáð,
með drengskap og frjálsborin snildar-
ráð,
með tryggari hjörtu, með helgari sál,
með hraustari vilja, með göfugra mál!
En þó miklir kostir væru á
blaðamensku síra Malthíasar, verð-
ur naumast sagt, að hann nyti sín
verulega vel sem ritstjóri, eða að
ritstjóragreinir hans hafi haft mikil
áhrif á lesendurna alment. Til þess
bar hitt og annað. Eg skal benda
á þrjú atriði.
Svo mikill sem áhugi hans var
á ýmsum efnum, voru honum ekki
að sama skapi ljósar leiðirnar að
því takmarki, sem fyrir honum
vakti. Frá því sjónarmiði, eins og
mörgum öðrum, var hugnæmt að
vera jafn-mikið samvistum og eg
var árin 1902—1904 við tvo þjóð-
kunnustu mennina, sem þá voru
á Akureyri. Eg á við síra Matt-
hías og Pál Briem. í sérhverju
máli var það fyrsta íhugunarefni
P. Br., hvort það væri framkvæm-
anlegt, hvernig það væri framkvæm-
anlegt, og hvernig það mundi lán-
ast í framkvæmdinni. Hann stóð
svo föstum fótum i veruleikanum,
að hann lagði tæplega annan mæli-
kvarða á málefnin. Fyndist hon-
um ekki, að þau stæðust þann
mælikvarða, var honum ógeðfelt
að vera nokkuð um þau að hugsa.
Hann sagði við mig, að hann liti
á það sem skammaryrði, ef ein-
hver segði um sig Iátinn, að hann
hefði verið á undan sínum tíma;
að þeim mönnuin hefði aldrei
orðið neitt gagn. Vitanlega voru
það öfgar, sem hann hefði ekki
staðið við, ef á hefði hert. Hann var
sjálfur á undan sínum tíma að ýmsu
leyti. En það sýnir hugarstefnuna.
Síra Malthías var þessu svo gagn-
ólíkur, að mér fanst hann aldrei
verulega hugsa um neinar leiðir.
Hans mælikvarði var það, hvað væri
rétt og gott í sjálfu sér. Fyrir því
urðu ritgerðir hans um þjóðmál
nokkuð óhlutkendar, »uppi í skýj-
unum«, fanst mörgum.
Annað er það, að sira Matthias
var svo fjarri því að vera flokks-
maður, sem nokkur maður getur
verið. Hann gerði aldrei neina til-
raun til þess að mynda flokk utan
um sig, studdist við engan flokk
og undi engum flokksböndum.
Einu sinni sagði hann um sjálfan
sig í gamni, að hann væri allra
vinur og engum trúr. Eg minnist
þess, að þelta var hent á lofti, af
einu blaðinu í stjórnmála-æsingum
og notað síra Matthíasi til á-
mælis og óvirðingar. Vitanlega var
þessi sjálfslýsing síra Matthíasar
svo villandi sem hún gat verið.
Hann var æfinlega trúr sannleik-
anum og réttlætinu, hvar sera
hann taldi sig koma auga á það.
Guðm. Hannesson prófessor, sem
var manna kunnugaslur síra Matt-
híasi á Akureyri, fræðir menn um
það í ritiiiu um síra M. J., sem
eg hefi áður nefnt, að aldrei hafi
hann vitað verulegt hik á honum
við neina kosningu. En samt er
óhætt að segja, að hann var eins
og fæddur flokksleysingi. Henrik
Ibsen segir, í niðurlaginu á »Þjóð-
niðingnum«, að sá maður sé sterk-
astur, sem stendur aleinn með
öllu, og vitanlega má það til. sanns
vegar færa. En það á ekki við
þjóðmálin, nema einstaklingurinn
sé því meiri bardagamaður. Sá,
sem hefir ekki þar neinn flokk við
að styðjast, fær venjulega litlu til
vegar komið. Og þegar aldrei
verður neitt úr því, sem um er
verið að rita, finst æði mörgum
jafnvel hinn fegursti málstaður
ekki annað en marklítið hjal.
Það þriðja var stíll síra Matt-
híasar í óbundnu máli. Mér var
hann mjög hugnæmur. Eg hefi
aldrei þekt neinn mann, sem rit-
aði jafn-líkt þvi sem hann talaði.
Eg gat aldrei lesið svo grein eftir
hann, að mér fyndist ekki eg sjá
hann fyrir framan mig og vera að
hlusta á hann. En orðfæri hans
hafði víst ekki mikil sannfæring-
ar-áhrif á alþýðu manna. Það var
fjörugt og gáfulegt, fult af sam-
likingum og eldmóði. En rök-
færslan var á nokkuð mikilli dreif-
ingu. Alt af fanst mönnum skáldið
fremur vera að tala en rökfimur
raungerðarmaður.
Eg heyrði síra Matthías prédika
fyrsta sinni veturinn 1875—6, hér
i Reykjavík. Ekki var það í dóm-
kirkjunni, heldur í Sjómanna-
klúbbnum í Glasgow. Þorlákur Ó.
Johnson, vinur hans og mágur,
var þá nýkominn frá Englandi,
fullur af áhuga á ýmsum efnum,
þar á með&l á andlegum málum,
og hann var lífið og sálin í þess-
um Sjómannaklúbb. Honum mun
hafa fundist andlega lífið hér
nokkuð lognmollulegt, og undir
hans stjórn á klúbbnum tók síra
Matthías að prédika þar.
Mér þóttu það merkilegar stand-
ir, sem eg hlustaði á hann. Mér
fanst mælskan og andagiftin frá-
bær. Hitt þótti mér þó meiri tið-
induin sæta, að þá heyrði eg
fyrsta skiftið í guðsþjónustu vé-
fengdan algildan áreiðanleik heil-
agrar ritningar. Sérstaklega man
eg efiir því, að sira Mattþías tjáði
sig ósammála Páli postula í sum-
um efnum. Óhætt mun að segja,
að þessar prédikanir hafi örlítil
áhrif haft í Reykjavík, önnur en
þau að hneyksla suma menn. Að
svo miklu leyti, sem hér var nokk-
ur trú, grúfði »réltlrúnaðurinn«
yfir bænum.
Yfirleitt tel eg óhætt aö fullyiða,
að ekki hafi sérstaklega þótt mikið
til síra Matthíasar koma á þeim
árunum hér í Reykjavík, og var
hann þó úti um alt land viður-
kendur sem eitt af bestu skáldum
þjóðarinnar að fornu og nýju. Þá
þótti margfalt merkilegra og virðu-
legra hér í bæ að vera einhver
embættismaður en andans maður
og stórskáld. Mér er það fyrir
minni, að einu sinni var á þess-
um árum tilrætt um ættingja síra
Matthíasar, í húsi þar sem eg var
staddur. Mér varð það að orði,
að einstaklega hefði Jochum gamli
í Skógum átt myndarlega syni. Þá
sagði einn af þeim, sem viðstaddir
voru, að ekki yrði nú sagt, að
sira Matthías væri myndarlegur
maður. Eg hefi sjaldan orðið meira
forviða á æfi minni. Reyndar hafði
eg aldrei hugsað um hann sem
»myndarlegan mann«. í mínum
huga stóð hann ofar en það. En
eg hafði ekki haft ímyndunarafl
til þess að hugsa mér, að nokk-
urum fyndist hann vera fyrir
neðan það, að slíkt yrði um hann
sagt.
Guðm. Hannesson prófessor skýr-
ir frá því, í ritinu um síra M.
J., með orðum sira M. J. sjálfs,
að það hafi verið í Kaupmanna-
höfn, veturinn 1871 -2, að heims-
hugmyndir hans breyttust og trú-
arskoðanir. »Um þessar mundir
tóku mínir kirkjulegu trúarviðir
mjög svo að bila, og greru aldrei
um heilt aftur«, segir hann. Hann
kyntist þá ritum Parkers, Grundt-
vigs og Brandesar, og þó að þeir
höfundar séu vitanlega mjög sund-
urleitir, höfðu þeir allir áhrif á
hann. Enginn þó jafn-mikil og hinn
mikli spekingur Úuitarismans W.
E. Channing. Síðar las hann mikið
rit hins þýska Chicago-heimspek-
ings Carusar og varð nokkuð vel
að sér i fræðum biblíurannsókn-
anna, og kenningar pósitívistanna
settu nokkur merki í hug hans,
þó að ætla hefði mátt, að óreyndu,
að hugarstefna þeirra væri honum
mjög fjarlæg. Hann var gæddur
þeirri náðargáfu að geta lesið skoð-
anir allra manna með samúð og
skilningi. Hann drakk í sig, eins
og njarðarvöttur, allan fróðleik,
sem hann náði í, þann er var að
einhverju leyti heimspekilegs eða
trúarlegs eðlis.
Og honum fór eins og flestum
slíkum mönnum: gamlar trúar-
hugmyndir hans riðluðust. Hann
gat sagt um kreddukerfi kirkjunn-
ar eins og frú Alving segir í Gen-
gangere Ibsens um siðferðiskenn-
ingar Manders prests: það raknaði
upp alt saman og hún skildi það,
að það var vélasaumur.
Heilabrotin voru mögnuð. Stund-
urn virtist þessi síleitandi, sann-
leiksþyrsta sál geta aðhylst skoð-
anir, sem voru andstæðar allri trú.
Samt var hann alt af í sínu insta
eðli trúaður maður — flestum
mönnum fremur. Eg hefi átt því
láni að fagna að tala mikið við
hann. Eg hefi setið hjá honum,
þegar hann var í »lærdómshorn-
inu« og helti yfir mig rökum pósi-
tivismans og efnishyggjunnar, eins
og þau væru hin æðsta speki. En
ógleymanlegastar eru mér stund-
irnar með honum, þegar trúartil-
íinningin vall fram eins og tær lind,
og alt hilt fór í kaf. Þá var ó-
þarft að villast á því, að hann
var í sannleika það elskulega, trú-
aða guðs barn, sem kemur fram i
sálmum hans.
Það er átakanleg og merkileg
saga, sem Guðm. Hannesson pró-
fessor segir í ritinu um síra Matt-
hías. Þeir höfðu verið að tala um
Búddatrú eitt kvöldið, því að síra
Matthías hafði þá verið að lesa
ýmsar bækur um það efni. G. H.
skildi svo við hann, að hann hélt
hálfvegis, að nú væri hann í svip-
inn sannfærður Búddatrúarmaður.
En síra Matthías orti þá um kvöld-
ið, þegar hinn var farinn, eitt af
sínum allra-tilkomumestu trúar-
ljóðum, þar sem þetta ógleyman-
lega, elskulega erindi, er upphafið:
Guð minn, guð, ég hrópa
gegnum myrkrið svarta, —
Ukt sem út úr ofni