Tíminn - 27.11.1920, Blaðsíða 2

180
TiMINN
æpi stiknað hjarta; —
gefðu dag i dauða,
drottinn, mínu skari;
vonar'snauða viskan
veldur^köldu^svari.
Síra Matthías var talinn Únítar.
Hann laldi sig það sjálfur. Hann
hafði mest af Únítörum lært. Sum-
um fanst það eitthvað voðalegt —
gersamlega fráleilt, að prestur í
lúterskri kirkju hefði únítariskar
skoðanir. Menn gættu þess ekki,
eða gátu ekki áttað sig á því, að
í hópi Únítara hafa verið ekki all-
fáir af hinum sannkristnustu
mönnum veraldarinnar. Mér fanst
alt af síra Matthías vera einn af
þeim mönnura. Einu sinni sló svo
í harðbakkana, að búist var við
því, að síra Matthíasi yrði vikið
úr embætti fyrir harðorö ummæli,
sem liann gaf út á prenli um út-
skúfunarkenning kirkjunnar. Fyrir
stillilega og viturlega framkomu
Hallgríms biskups Sveinssonar í
því máli varð þó ekki úr því
hneyksli. En svo ólíkir'voru tím-
arnir þá — fyrir tæpum 30 árum
— vorum tímum, að hjá áminning
varð ekki kornist.
Um Únítarisma síra Matthíasar
er það að segja, að þó að það
væri sannfæring hans, að skil-
greining kirkjunnar á guðdóms-
cðli Krists stafaði af misskilningi,
enda skifti ekki miklu máii, þá
var vandleitað í hópi þeirra, sem
þrenningarlærdóminn aðhyllast, að
mönnum, sem hafa meiri lotningu
fyrir Jesú frá Nazaret, eöa meiri
ást á honum. Annars er hinum
víðsýnustu mönnutn kirkjunnar um
allan heim farið að skiljast það,
að ágreiningsatriðin milli Únítara
og annara krislinna manna eru
óðum að hverfa úr sögunni.
Iienning frumkristninnar um að guð
sé í öllum mönnum — að eins á
mismunandi sligi — hefir gagntekið
hugi trúmanna á vorum tímum.
Og sú kenning virðist ætla að
bj'ggja út deilunum um guðdóm
Iirists. Jafnframt eru hinir viðsýn-
ustu menn kristninnar því æ frá-
hverfari að leggja á kristindóminn
einstrengingslegan mæiikvarða, eins
og sérstakir trúarlærdómar verða
ávalt, þegar þeir eru notaðir í því
skyni. Af þessu víðsýni hefir á
hinum síðari árum orðið mikið hér
á landi. Að sama skapi þvarr ýmu-
gusturinn á trúarskoðunum sira
Matlhíasar, breyttist í virðing og
samúð með manninum, sem fyrst-
ur allra íslenskra kennimanna
ílutti öldur hinnar nýju guðfræði
hingað til Iands. Og glæsilegastur
voltur þess viðsýnis er endalokin
á viðureign síra Matthíasar við ís-
lenska guðfræðinga. Henni lauk
VII. Olympiuleikarnir.
IV.
Fjöldi manna, sem kom til Aul-
werpen vegna Olymipuleikanna,
fór einnig til belgisku vígstöðvanna.
Við félagarnir stóðumst heldur ekki
þá freistingu. Lögðum við af stað
frá Antwerpen snemrna aö rnorgni
dags. Veðrið var fagurt, sólskin og
bliða. Fórum við með járnbraut-
inni til Oslende, en þar fengum
við lafarlaust bifreið til vígstöðv-
anna. Ekillinn var hermaður og
hafði barist á þessum slóðum. Bif-
reiðin þýtur áfram, vegurinn er
breiður og góður, stórvaxin tré
báðumegin og lykja sumstaðar yflr
hann. Eftir nokkra stund er vikið
inn á mjórri veg, og skömmu síð-
ar numið staðar, stígið af vagn-
inum, og haldið áfram eftir gang-
stíg, uns komið er að girðingu.
Inn fyrir hana verður eklci komist,
nema að kaupa aðgöngumiða.
Andvirði þeirra er varið til styrkt-
ar limlestum hermönnum og ann-
ara fátæklinga. Enn er haldið
áfram tiginn. Framundan er dálítil
hæð, vaxin grasi og kjarri, eins og
landið í kring. Við hlaupum upp
hæðina, gat þá að líta eitt af ægi-
legustu skoivopnunum þýsku, stóru
svo, eins og öllum er kunnugt, að
guðfræðideild háskóla vors gerði
hann að doctor theologiœ viku áður
en hann lést. Það var ekki auð-
hlaupið. að því að auka sæmd
sira Matthíasar við æfilokin. En
guðfræðideildin gat ekki betur gert.
Og um það verður ekki deilt, að
i augum frjálslyndra manna var
þetta guðfræöideildinni sjálfri hinn
mesti sæmdarauki.
Þó að lind trúarinnar væri svo
magnmikil í sál síra Matlhíasar,
að .trúmaður hlaut hann allaf að
verða; á hverju sem gekk í hug
hans, þá veilti honum lengst af
örðugt að fá samræmi milli skyn-
seminnar og þekkingarinnar á aðra
hönd og trúarinnar á hina. Lengi
þurfti liann eftir þvi að bíða, að
sál hans fengi stöðuga hvíld. Efa-
semdirnar voru alt af að koma,
einkum þegar hann hafði lesið eitt-
hvað gáfulegt frá þeirri hliðinui,
sem trúnni var andstæð. Audlegt
líf hans var í raun og veru sífeld
barálta milli skynseminnar og trú-
arinnar.
Þangað til spíritisminn kom inn
í líf hans. Þá var þeirri baráltu
lokið.
Okkur slendur það fyrir minni,
fáeinum mönnum hér i Reykjavík,
þegar sira Matthías var við til-
raun hjá okkur, einu sinni sem
oftar. Ljóð voru stöfuð með borð-
fæli, á ýmsum tungumálum, þýð-
ingar á íslenskum ljóðum — þar
á meðal enskar þýðingar á kvæð-
um eftir liann sjálfan. Miðillinn
var ungur piltur, sem nauðalilið
kunni í ensku. Sira Matlhias var
hugfanginn og himinlifandi glaður.
Og þá varð honum þetta að orði:
»Hvað verður nú úr vini min-
um, Carus?«
Hann tók að iesa rit spíritism-
ans af hinu mesta kappi, öll þau
er hann náði f, þar á meðal hið
ágæta blað »Light«. Hann varð
alsannfærður spirilisli.
Og nú varö ekkert úr Carus,
ekkerl úr fargi efasemdanna, ekkert
úr röksemdum pósitívistanna og
efnishyggjumannanha, ekkert úr
þeirri speki, sem hann kveður
þetta um:
Neitar sérleik sálar,
segir gjörvalt deyi,
vitið tómt og verkin
vitund horfið þreyi;
segir gegnum geiminn
geysi laga-straumur,
sá er sjónlaus drotni —
sálin vor sé draumur.
í stað hegóma heilaspunans voru
sannreyndirnar komnar til sögunn-
ar. Eftir þetta var lífsskoðun hans
föst og óbifanleg — ekkert ósam-
fallbyssuna sem skotið var með
á Dunkirque. Virkishvelfmgin hafði
verið rofin, en veggirnir stóðu ó-
haggaðir. Byssan er 10 metrar á
lengd, hlaupið 38 cm. í þvermál
að innan, og vegur hún 350,000
kilo. Dregur hún 50 kilometra, en
skeytið er 750 kilo á þyngd og
og fer með 800 metra hraða á sek.
Talið er að hún hafi koslað 4,000,000
franka. Er þelta tilgreint hér, svo
menn fái frekar hugmynd um
stærð og kraft þessarar risabyssu.
En nú er siarfi hennar lokið.
Byssuhlaupið hvilir ,á múrnum, en
undirbyggingin mikil og ferleg, er
niðri í steinþró sem er hátt á
aðra mannhæð að dýpt. Má ganga
þangað niður á járnrimlum. í
virkisveggnum er fjöldi smáklefa
og liggur járnbraut um þá og út
að byssunni. Á nokkrum stöðum
hafa verið talsímar, en nú sést
ekki annað af þeim en slitur.
Tíminn er naumur, og aftur er
haldið af stað. Vegurinn er heldur
blaulur í fyrstu og ekki greiðfær,
enda haíði rignt dálitið, og það
sem eftir var ferðarinnar var regn
æ öðruhvoru. En bráðum er komið
á betri veg. Eftir honum lagði
þýski heiinn leið sína til Dixmude.
í sífellu er farið fram hjá hrund-
um og brunnum bóndabýlum,
landið verður því eyðilegra sem
lengra er farið. Alt í einu er vagn-
ræmi lengur milli þekkingar og
trúar.
Ekki hafði spíritisminn þau
áhrif á hann að fjarlægja hann
kristinni trú. Hann þokaði honum
miklu fremur í áttina lil þess, er
hann hafði upplxaflega trúað. Mér
er kunnugt um það, að eftir að
hanu hafði fundið sig hafa fengið
fulla fótfestu í spíritismanum, ritaði
hann vini sínum hér í Reykjavík,
að nú væri hann farinn að sjá
það, að í sumum efnum liefðu
Únítarar farið of langt. En alt af
mun hann hafa borið hlýjastan
hug til þeirra af öllum kirkjudeild-
um, enda höfðu þeir vafalaust átt
drýgslan þátlinn i því að leysa af
honum kredduböndin.
Sama mátti segja um síra Malt-
hias eins og Snorri sagði um Ólaf
1’ryggvason: Hann var allra manna
glaðastur. Þrátl fyrir margvíslegt
og mikið mótlæli, sem honum
-mætti á lifsleiðinni, virlist hann
alt af vera i góðu skapi. Venjuleg-
ast var einstök unnn að tala við
liann. Fyrir kom það að örðugt
var að verða honum samferða,
þegar hann komst út i heimspeki-
leg efni. En orðfærið var svo ein-
kennilegt, svo furðulega smellið og
samlíkingarikt, að stórskemlun var
að, þó að áheyranda brysti skiln-
ing á efninu, sem fyrir síra Matt-
híasi vakti að fræða hann um. En
bærist talið að mönnum, sem hann
hafði þekt, þá var unaðurinn und-
antekningarlaust óblandinn. Þeir,
sem lesið hafa þær mannlýsingar
eftir hann, sem prentaðar hafa
veriö, geta gert sér hugmynd um
þá skemlun. Þær eru snildarverk
— og hann lýsti mönnum munn-
lega að minsta kosli eins vel og í
rituðu ináli. Yfirleitt veittist hon-
um afar létt að koma hugsunum
sínuin í góöan búning undirbún-
ingslaust. Hugsanastraumurinn var
svo ör og málsnildin svo hjólliðug.
Og þá var ekki lítill fögnuður að
lieyra hann segja skringisögur af
liinum og öðrum atvikum, sem
fyrir hann höfðu borið.
Ljúfmenskan var einstök. Aldrei
heyrði eg hann tala illa um nokk-
urn mann. Menn gálu að eins
skilið það, af einni setningu eða
skopyrði, sem brá fyrir eins og
leiftri, ef honum var ekki um þann,
sem á var minst. Hann samdi
mesta sæg af ritdómum. Varla kom
það fyrir, að hann mintist á bók
á prenti, ef hann gat ekki hælt
henni. Enginn ritdómari hefir verið
ástúðlegri ungum rithöfundum en
hann. Ógeðfeldast alls befir honum
vist verið að valda hrygð.
Mig langar til að minnast á lítið
inn stöðvaður. Rétt við veginn er
dálítið girt svæði. Krossmörk af
viði rísa þar í þéttum röðum.
»Þett er þýskur grafreitur« segir
ekillinn.
í Dixmude er numið staðar.
Nokkur veitingarhus nýbygð standa
við aðaltorgið, annars er bærinn
lítið annað en rústir. Fyrir stríðið
voru þar nær 4000 ibúar. Sum-
staðar risa veggjarbrotin upp úr
grjóllirúgunum, en víða sést ekkert
sem minnir á hús, að eins múr-
steinsdyngjur. Gróðurinn hefir samt
fest þarna rætur, og jafnvel stein-
lagðar göturnar eru að verða grasi
vaxnar. Eftir nokkur ár verður alt
komið undir grænan svörð.
Frá Dixmude er farið til Ypres.
Vegurinn er mjór og víða sein-
farinn. Bóndabýlum fækkar en graf-
reilum fjölgar. Má heita að farið
sé um óbygð, þar sem áður voru
akrar, og sjásl þeiss nú engin merki.
Á stöku stað vottar fyrir grasgrón-
um skotgröfum, og hingað og
þangað era kolryðgaðar gaddavirs-
þvælur. Beggja megin vegarins
liggja á stangli fallnir og brotnir
trjábolir. Sprengikúlugígir, sumir
hálffullir af valni, og síki, eru á
báðar hliðar, óx þar slör, sem sutn-
staðar var mannhæðar há.
»Hér er Houlhulst skógurinn«
segir ekillinn. Svo langt sem augað
eygir sést hvergi grænt tré. Mest
atvik frá skólaárum mlnum, sem
mér fanst einkenna rnauninn nokk-
uð. Ungur skólapiltur lagði tals-
verða stund á kveðskap. Síra
Matthías var ltonum einkar góður
og híustaði þolinmóðlega á ljóð
hans. Hann hældi þeim ekki mikið.
Það hefir sennilega verið öðrugt
manni, sem hafði jafn-mikið vit á
Ijóðagerð og síra Malthías. Ekki
dró hann heldur úr piltinum. En
hann hélt j’fir honum áminningar-
ræðu um að vanda vel alt, sem hann
setti saman, og vanda líf sitt.
»Því að þú ert fæddur til þess
að fækka tárunum í veröldinni«,
sagði hann að lokum.
Ljúfmannlegri gat leiðbeiningin
tæplega verið.
Bak við þessi áslúðarorð var
vafalaust meðvilundin urn eina
hliðina á hans níiklu lcöllun. Það
var ekki litið verk, sem hann lagði
í það »að fækka láiunum í veröld-
inni«. Allur sá strauinur af huggun
og hlultekning, sorgaléttis-viðleitni
og sigurvonum, sem kemur fram í
erfiljóðum lians, er ekki ómerkasti
hlulinn af þeim arfi, sem hann
hefir skilið eftir handa þjóð sinni.
Um skáldskap síra Matthiasar er
ekki lími né rúm til að fjölyrða
að þessu sinni. Enda gerist þess
tæplega þörf. Ekki þarf að vekja
athygli íslenskrar alþýðu á honum.
Fyrir löngu er hann orðinn það
skáldið, sem hún hefir mestar
mætur á. Og um skéldskap hans
hefir verið rilað miklu oftar og
rækilegar en um skáldskap annara
íslendinga, svo að eigi nokkuð
verulegt að vera að græða á nýrri
ritgjörð um það efni, þarf að verja
til hennar miklum tíma og fyrir-
höfn.
Þó að við heföum elckert annað
frá hendi síra Matthiasar en þýð-
ingarnar af öðrum eins ritum og
Friðþjófssögu, Manfred, Macbetb,
Othello, Romeo og Júlíu og Brandi
— sem allar voru gerðar í hjá-
verkum við önnur stöif — þá væri
óneitanlega mikils að minnast. í
hinu mikla Ijóðasafni hans, því er
Davíd Östlund gaf út, eru um 650
kvæði, og voru þó ekki prentuð
þar öll kvæði, sem komið höfðu
út eftir höfundinn — þar á meðal
ekki sálmar hans, sem senniiega
verða sungnir meðan íslensk kristni
er til. Síðasta biudið af því safni
kom út 1906. Mikið bættisl við
eftir það. Auk alls þess eru leikrit
hans. Svo mikilvirkt skáld hefir
ísland aldrei eignast.
Og þá er það ekki síður athuga-
vert, bve víðtækur andi sira Matt-
híasar var. Ekkert skáld vort hefir
verið með hugann jafn-mikið úli í
af skóginum er jafnað við jörðu,
og strjálir stofnarnir, sem eftir
standa teygja úl lauílausar grein-
arnar. Mörg trén eru greir.alaus og
brotin, svo ekki stendur eftir ann-
að en nokkuð af bolnum. Sum-
slaðar sást að nýgræðingurinn var
farinn að tej’gja sig upp úr grasinu.
Víða við veginn höfðu áður
verið smáþorp, og sagði ekillinn
oft hvar helstu byggingarnar stóðu;
því svo var alt niðurbrotið og jafn-
að yfir, að ekki mátti sjá það á
rúslunum.
Á fáeinum slöðum voru menu
byrjaðir að nema land og byggja.
En fátækleg og smá voru þau
hreysi flesí, þakin bárujárni, sem
sýnilega var hirt úr rústum. Við
kofana var einalt dálítill kálgarður
og grasblettur ræklaður, og á hon-
um ein eða tvær kýr f tjóðri. Mjög
óvíða sást að farið væri að gera
skurði og þurka landið. I Ypres
voru rústirnar hrikalegar, þar
höfðu verið stórar og veglegar
byggingar, t. d. dómkirkjan. Stóðu
sumir múrarnir með fullri hæð,
en allir götóttir, skrámaðir og
skörðóttir. Ekkert hús sást þar
óskaddað, en allmörg voru þar
nýbygð. Eflir nokkra avöl í Ypres
var farið til Furnes.
Nú liggur leiðin aftur um blóm-
legar sveitir, þangað til nær dreg-
ur Furuos, og yfir bænum hvílir
heiminurn og hann — ekki ein-
ungis heimi tímans og atbafnanna,
heldur ekki síður heimi andans,
hugsjónanna og eilifðiyrinnar.
Eg get ekki slilt mig um að
taka hér upp kafla úr bréfi frá
sira Matthíasi, sem Hannes Haf-
stein las í samkvæmi, sem síra
Matthíasi var haldið hér í Reykja-
vík 7. júlí 1912. Meðal annars er
hann s5’nishorn hius einkennilega
orðfæris, sem var á bréfum skálds-
ins — og af bréfum hefir hann ef
til vill ritað rneira en nokkur ann
ar íslendingur, Þessi kafli hljóðar
svo:
»Annars er ómögulegt að yrkja
að gagni, nema, —- já, nema hvað?
nema allir genii, allir lifskraftar,
allir englar og allur andskotinn
gangi og geysi í manni út og inu
eins og örkinni hans Nóa, já, nema
skáldið sé eins og örkin gamla,
byllandisk og berjandisk í brim-
róli veraldarflóðsins, umfaðmandi
og innigeymandi allar skepnur,
illar og góðar, hreinar og óhrein-
ar, hraln sem dúfu, höggorminn
slæga og hundinn trygga, verm-
andi og varðveitandi með sömu
sympaþíu alt, gegnuin hel og hrun,
til nýrrar sögu og nýrrar fram-
tíðar«.
Við þennan bréfkafla bælti
Hannes Hafstein meðal annars
þessum sönnu orðum:
»Þó að hann að vísu hafi ekki
fylgt þessu »recepti« nákvæmlega,
þá er það þó ómólmælanlegt, að
hann hefir komið víða við og hug-
urinn reikað viða. — Jafnframt
innilegustu og viðkvæmustu strengj-
um barnslegrar trúar og vonar
vakir stöðug þörf og þrá til þess
að fylgjast með i rannsóknum,
hugarflugi og efasemdum heim-
speki núlímans. En eitt hljómar
alstaðar i gegnum. Það er kærleik-
ans strengur«.
Það var þessi óendanlega »sym-
paþía«, samúð — sú er hann
minnist á í bréfkaflanum, sem ein-
kendi þetta skáld svo greinilega.
Því merkilegra er það, að ekkert
skáld hefir verið íslenslcara en
hann. Þess hafa þei' gert ágæta
grein, Árni Pálsson og Sigurður
Guðmundsson, í þeim ritgerðum,
sem eg liefi nelnt. Hann var svo
vel að sér í fornum bókmentum
vorum, að því var likast, sem
hann kynni öll ljóð þeirra utan-
bókar. Áhrifin af þeiin skáldskap
hans eru öllum Ijós. Saga þjóðar
vorrar, einkuin slríð og strit stór-
menna hennar að fornu og nýju,
er efnið í mörgum af hans dásam-
legustu Ijóðum.
En framar öllu var hann skáld
trúarinnar — mér liggur við að
sami dauðasvipurinn og hinum
þorpunum. Að vísu er nokkuð af
honum óhaggað, en mikið af hon-
um er jafnað við jörðu, svo ekki
stendur steinn yfir steini.
Frá Furnes er haldið áfram til
Nieuport. Með fram veginum uxu
áður raðir af stórum trjám, en nú
sást hvergi svo mikið sem votlur
þeirra. í Nieupoit voru fyrir slríðið
4600 íbúar, en nú er bærinn rústir
einar. Svo eru og fleiri þorp þar í
grendinni. Blóðugastar hafa orust-
urnar verið í Yserdalrium, milli
Nieuport og Dixmude. Á allri þeirri
leið, beggjamegin Yser, hefir bygð-
in verið lögð í auðn.
Frá Nieuport lá leiðiu til Ostende,
skamt frá ströndinni. Næsta þorp
sem farið er um er Lombartzyde,
hrepti það sömu forlög og Nieu-
port. En úr þessu fer bygðin aítur
að fríkka.
Frá Ostende héldum við félagar
rakleitt lieimleiðis og koinum til
Antwerpen langt eftir miðnæíti.
Eins og að líkum lælur eru
Þjóðverjar ekki vel þokkaðir í
Belgíu. En þrátt fyrir það voru
þeir fáu Belgir, sem eg kyntist,
aldrei illyrtir í þeirra garð. Sögðu
stilt og rólega frá viðburðunum.
Þaö var einkum einn ungur Ant-
werpenbúi sem eg kyntist. Hann
hafði verið í borginni allan þann
tíma sein Þjóðverjar héldu henni,