Tíminn - 05.03.1921, Blaðsíða 2

26
T í M I N N
llutilélai.
Aukafundur í Eimskipafélagi Vesfcfjarða H.f., verður haldinn á
ísafirði þann 7. apríl 1921.
Dagskrá:
1. Tillaga stjórnarinnar, um breytingu á bráðabirgðaákvæðum
stofnfundar.
2. önnur félagsmál sem upp kunna að verða borin.
Skorað er á alla þá, sem lofað hafa hlutafé, að hafa greitt hluti
sína fyrir fundinn.
Aðgöngu-miðar að fundinum verða afhentir hluthöfum, þrjá síð-
ustu dagana fyrir fundinn, hjá ritara félagsins.
ísafirði, 8. febr. 1921.
Stjórnín.
þegar kaupfélögin byrjuðu, þótt-
ust kaupmenn geta fullyrt, að þau
hlytu að fara á höfuðið undir eins.
„Bændur frá orfinu“ kynnu ekki
að versla. Kaupmenn einir kynnu
þá vandasömu list.
En þessu var ekki trúað. Kaup-
félög voru stofnuð hvert af öðru.
þau eru nú, eitt eða fleiri, í hverri
sýslu landsins. Meir en helmingur
allra íslendinga er starfandi í sam-
vinnufélögum. það er nú svo kom-
ið, að enginn þorir lengur að halda
því fram, að slík félög séu gagns-
laus eða skaðleg. Reýnslan hefir
skorið úr á gagnstæðan veg.
Kaupfélögin keppa við smá-
kaupmennina og koma í þeirra
stað.
En smákaupmennirnir eru ekki
nema neðsta þrepið í stiga millilið-
anna. þar fyrir ofan taka við um-
boðsmenn og stórkaupmenn.
Fyrir hérumbil 20 árum byrj-
uðu þrjú kaupfélög á Norðurlandi
að gera einskonar yfirkaupfélag,
S a m b a n d i ð. það átti að keppa
við umboðsmenn og stórkaup-
menn, og koma í staðinn fyrir þá
eftir því sem þroski fólksins
leyfði.
þessi framkvæmd var alveg
sjálfsögð. Hin einstöku, dreifðu
kaupfélög gátu ekki unnið nema
nokkum hluta þess verks, sem
þurfti að vinna. þau gátu leyst af
hólmi smásalann, en ekki stór-
kaupmanninn.
I fyrstunni óx Sambandið hægt.
Menn þreifuðu sig áfram fet fyrir
fet. það er eiginlega ekki nema
síðustu 5—6 árin, sem Sambandið
hefir stari&ð hliðstætt við stór-
kaupmenn erlenda og innlenda,
sem reka skifti hér á landi.
Hvað gerir þá Sambandið?
það kaupir inn allskonar erlenda
vöru, sem hin einstöku kaupfélög
þurfa. Ennfremur selur það allar
íslenskar afurðir fyrir félagsdeild-
irnar.
Að hverju leyti er því betra fyr-
ir kaupfélög að skifta við Sam-
bandið heldur en við stórkaup-
mennina?
Munurinn er mikill. Stórkaup-
maðurinn reynir að fá innlendu
vöruna með sem lægstu verði og
selja félögunum útlendu vöruna
með sem hæstu verði. Hann hefir
engan tilgang annan en að græða
sjálfur á skiftunum. þetta vita all-
ir. það þykir ekki vera rangt, ef
maður á annað borð er kaupmaður.
Kaupfélag sem er í Sambandinu
er gagnvart því eins og félagsmað-
ur í kaupfélaginu. Sambandið
kaupir erlenda varninginn handa
félaginu, og selur íslensku vöruna
fyrir það. Erlenda varan er í
fyrstu verðlögð líkt og stórkaup-
maður myndi gera, alveg eins og
flest félög selja félagsmönnum
ÍrpirfÉjj Miisii.
Bjsrgunar- og sfiirlitsskipiö „pór“.
Eftir Gunnar Ólafsson.
Fátt á meiri vinsældum að
fagna hér meðal sjómanna en
þetta félag. það þarf reyndar ekki
sjómenn til, hinir kunna engu síð-
að að meta það.
Hugur allra eyjaskeggja fylgir
þessu fyrirtæki og árnar því góðs,
þeir „tigna þór“ sinn á vissan
hátt, hann er þeim notadrjúgur.
Frá Vestmannaeyjum ganga nú
yfir 70 mótorbátar og auk þess
nokkrir opnir bátar. Framan af
vertíð, meðan línuveiði er stund-
uð, eru 4—5 menn á hverjum bát
eftir stærð hans, og eigi færri en
6 á hverjum opnum báti. En þá er
netavertíð byrjar, bætast þrír
menn á hvem mótorbát, er neta-
veiði stundar.
það fara því frá 350 til alt að
550 manns á sjó héðan daglega í
færu veðri.
Bátarnir eru allflestir mjög
sterkir og vandaðir í alla staði og
ekkert til þeirra sparað. En hvem-
ig svo sem að er farið, þá reynast
vélar þeirra aldrei full tryggar,
þær bila stundum, og þá ekki síst
með dagsverði kaupmanna. Is-
lensku vöruna tekur Sambandið
með áætlunarverði, en um áramót-
in, eða þegar salan hefir endan-
lega farið fram, bætir Sambandið
hverju félagi upp bæði erlendu og
innlendu vöruna, þannig að hver
félagsmaður fær erlendu vöruna
með sannvirði, og sömuleiðis fyrir
íslensku vöruna. þetta er í einu
réttlát og heilbrigð verslun. þá
býr hver að sínu. Kaupmannsgróð-
inn gamli lendir í vösum fólksins
sjálfs.
Meðan kaupmenn höfðu yfirtök
á versluninni, lenti oft 25—30
aurar af hverri krónu, sem versl-
að var fyrir, í vasa smákaup-
mannsins, fyrir utan sanngjöm
vinnulaun við starfið. þar að auki
var gróði stórkaupmannsins er-
lendis. þessi verslun gerði allan al-
menning fátækan, og dró úr hvers-
konar framförum. Lítill eða eng-
inn munur var gerður á góðri eða
vondri vöru. Milliliðunum var
sama, þó að vara væri slæm. Skað-
inn kom niður á framleiðendun-
um. þriðja höfuðsynd milliliðanna
var að þeir vel flestir vildu halda
við skuldafjötrinum. þá voru við-
skiftamennirnir bundnir svo að
segja æfilangt.
Kaupfélögin breyttu þessu. þau
lækkuðu erlendu vöruna og hækk-
uðu hina íslensku, einkum með
vöruvöndun. þau gerðu það sem
þau gátu til að minka og helst út-
rýma skuldaversluninni. Hin bættu
verslunarkjör, vöruvöndunin og á-
hugi. um að gera félagsmennina
efnalega sjálfstæða, alt hefir þetta
lagt saman til að brjóta skulda-
fjöturinn.
Dálítið sýnishorn af þessum
mun er það, að stjóm Sambands-
ins sendi í haust ávarp til sam-
vinnumanna um alt land, að spara
eftir því sem þeir gætu, því að al-
menn fjárkreppa væri fyrir hönd-
um. Heimskir menn og illviljaðir
sögðu að þetta kæmi af því að
samvinnufélögin væru í kröggum.
það var ekki. Kaupfélögin og Sam-
bandið vom langtum tryggari en
nokkrar aðrar verslanir í landinu.
En hlutverk Sambandsstjórnar-
innar var ekki að þröngva út vör-
um á óheppilegum tíma, heldur að
hjálpa til að gera efnahag félags-
manna sem tryggastan. þessvegna
sagði Sambandsstjórnin sannleik-
ann og þó að hann þætti beiskur.
Enginn kaupmaður hefir farið
eins að. Ekkert af blöðum þeirra
tók í strenginn með Sambands-
stjóminni. í stað þess var hrópað
pm meira frelsi, meiri eyðslu, þó
að alt væri í sökkvandi feni. Hagur
kaupmannanna, bæði hinna smáu
og stóra, var að mikið væri versl-
að, þó að það setti einstaklingana
í vandræði, og skuldasúpan hækk-
aði upp yfir höfuð manna.
Leiðimar eru ólíkar. Samvinnan
er að styrkja einstaklingana og
þjóðarheildina. Braskararnir eru
að veikja mátt hennar og kæra sig
kollótta um hvað við tekur.
þegar verst er veðrið. Við þessu
verður ekki gert á fulltryggilegan
hátt, það hefir reynslan sýnt, bæði
hér og annarsstaðar.
Eyjabúar eiga því mikið á hættu
hvem dag sem farið er á sjóinn.
Altaf má búast við að bát vanti að
kvöldi, vegna vélabilunar eða ein-
hvers annars.
Mönnum er það minnisstætt,
hvernig ástatt var í þessu efni áð-
ur en „þór“ kom. þá var það sið-
ur ef bát vantaði, að ganga á milli
manna og biðja þá að leita eða
reyna að bjarga þeim, er vantaði.
þegar svo bar við, að veðrið var
gott, þó dimt væri af nóttu, þótti
það ekki mikið að biðja menn því-
líkrar bónar, en að biðja menn, ný-
komna af sjó í stórviðri, að fara
aftur út í ofviðrið og undir nótt-
ina, þótti neyðarúrræði.
þetta var þó gert þráfaldlega,
og það hepnaðist oft vel.
En þó hinum hraustu og hug-
rökku sjómönnum þætti ef til vill
ekki niikið fyrir að setja sig út í
opna hættuna, til þess að reyna að
bjarga þeim, er úti voru, þá áttu
þeir vandamenn í landi, er horfðu
á eftir þeim fullir kvíða og hugar-
angurs. þeir vissu það, eins og all-
ir hér, að þeir bátar, er leita fóru,
gátu orðið fyrir vélabilun og þar-
afleiðandi komist í sömu kringum-
stæður og þeir, er leitað var að.
þetta átti sér og því miður stað.
Sambandið, sem yfirkaupfélag,
er ungt, eins og fyr var sagt. Að-
eins nokkurra ára. það hefir vax-
ið með furðulegum hraða. Fyrst
náði það yfir alt Norðurland og
nokkuð af Austfjörðum og
Strandasýslu. Síðan kom, fyrir svo
sem ári síðan, mikið af Suðurlandi
með: Skaftafellssýslur báðar, hálf
Rangárvallasýsla og tvö allstór fé-
lög í Ámessýslu. Ennfremur era
deildir úr Sambandinu við flesta
firði eystra, víða á Vestfjörðum,
og því nær öll Dalasýsla.
þessi héruð öll skiftu áður að
mestu leyti við ýmsa stórkaup-
menn í Reykjavík. þeir höfðu ekk-
ert á móti kaupfélögunum, meðan
þau fengust eingöngu við smásöl-
una. þau voru að mörgu leyti eftir-
sóknarverðari viðskiftamenn en
smákaupmenn. þau stóðu betur í
skilum, og ef þau skulduðu, voru
skuldir þeirra betur trygðar. Og
það var hagnaður fyrir stórkaup-
mennina að hafa verslun þeirra.
þessvegna vora kaupfélögin býsna
góð í augum heilsalanna í höfuð-
staðnum, — þ. e. meðan þau voru
veik og sundruð.
En svo kom þessi blika úr norðr-
inu — Sambandið. það hafði verið
lengi að komast á legg. það vant-
aði peninga. Lánsstofnanimar
vora vilhallar kaupmönnunum. Og
mörg kaupfélögin voru svo þröng-
sýn, að þau vissu ekki hvað til
þeirra friðar heyrði.
En í byrjun stríðsins fór Sam-
bandið að vaxa. Fyrsta árið sem
það hafði fulltrúa til að kaupa inn
vöru og selja íslenskar afurðir, var
spamaður þeirra fáu félaga, sem
þá voru í Sambandinu, talinn vera
20 þús. kr., eingöngu í umboðs-
launum. Síðar hefir þessi sparnað-
ur orðið margfaldur. í fyrra seldi
Sambandið því nær allar gærur
landsins til Ameríku. Ekki einung-
is fyrir félagsdeildimar, heldur
það var í janúar 1915, í austan-
roki, að einn bát vantaði síðla
dags. 2 bátar fóra þegar að leita
hans, annar þeirra kom aldrei
aftur, hann fórst um nóttina með
allri áhöfn. Hinum vegnaði betur,'
hann fann þann, seip leitað var að,
og bjargaði mönnunum með naum-
indum, en úti var hann alla nótl -
ina — komst ekki heim fyr en
veðrinu slotaði, daginn eftir.
þarna hafði þá farið ein báts-
höfn og 2 góðir og sterkir mótor-
bátar í einni svipan.
Mörg dæmi má segja héðan um
bj örgunartilraunir, en þetta er hið
átakanlegasta. Má af því sjá, að
það er ekki um skör fram, að hafa
hér björgunarskip, og ekki að
undra þótt Eyjabúum sé ant um
að hafa það framvegis. í því felst
svo mikið öryggi fyrir líf og eign-
ir manna, að það eitt út af fyrir
sig væri ærið nóg til þess að gera
tilvera björgunarskipsins rétt-
mæta og alveg sjálfsagða, en hér
kemur þó annað mikilsvert til
greina, er getur haft mjög þýðing-
armiklar afleiðingar, bæði í nútíð
og framtíð, en það er
gæsla landhelginnar.
llún hefir allajafna verið mjög lé-
leg og gerð með hangandi hendi.
Hafa oft heyrst háværar raddir
um það, hversu útlenduni botn-
vörpuskipum leyfist að stunda
fiskiveiðar í landhelgi allan ársins
líka fyrir kaupmenn, því að þeir
gátu hvergi íengið jafngóðan
markað. Og á þessari einu vöru-
tegund, á þessu eina ári, fullyrða
kunnugir menn að framleiðendur
hér á landi hafi fengið að minsta
kosti 300 þús. kr. tekjuuppbót af
því að Sambandið seldi svona vel.
Ef einhver stórkaupmaður hefði
selt jafnvel, þá hefði hagnaðinum
áreiðanlega ekki verið skift milli
þeirra, sem upprunalega áttu gær-
urnar. þar sést munurinn á þessu
tvenskonar skipulagi.
það er nú ekki furða þó að stór-
kaupmönnunum finnist þeir missa
spón úr askinum sínum, t. d. við
annað eins og það, %ð því nær all-
ir bændur á Suðurlandi snúa við
þeim baki svo að segja sama miss-
irið. þeim og þeirra fylgiliði er ó-
rótt innanbrjósts, hvort sem hægt
er að kalla það heilaga reiði eða
ekki. þetta óánægða fólk hamast
á móti Sambandinu bæði leynt og
ljóst. Sumt er sett í auglýsinga-
blöðin, bæði í Reykjavík og víðar
kringum land, í dylgju og róg-
mælgisformi, og svo tekið aftur og
kent um vangá, þegar á að standa
við. Sumt — og það er meira að
fyrirferð — er sett á lánaða skó
frá Leitis-Gróu og sent fótgang-
andi um bæinn og nágrennið.
Menn úr nærsveitunum, t. d.
Borgfirðingar, kvarta um að þeg-
ar þeir komi til höfuðstaðarins, þá
séu þeir lognir svo fullir um Sam-
bandið, að helmingurinn af því
væri nóg umhugsunarefni í heilt
ár. Keppinautamir eru þá orðnir
svo einstaklega nærgætnir. þeim
vex alt í augum sem kaupfélögin
gera sameiginlega. þau mættu ef
til vill leigja sér tvær litlar stofur
í einhverju kaupmannshúsi til að
reka sannvirðisverslun fyrir hélm-
inginn af íslendingum. En þau
mega ekki eiga hús eða lóð, enn
síður vöraskemmur eða skip.
hring og ár eftir ár, óáreittir að
kalla.
Margir munu minnast þess,
hversu fiskimiðin við Faxaflóa
voru eyðilögð, eins og annarsstað-
ar þar, er þeir halda sig á grunn-
miðum. þannig var það að verða
hér fyrir stríðið. Fiskiveiðar á
grunnmiðum minkuðu ár frá ári.
En svo kom stríðið, og þá hættu
botnvöi-puveiðarnar að mestu, en
um leið óx aflinn á venjulegum
fiskimiðum við Eyjarnar.
Að stríðinu loknu, eða í fyrra-
vetur, fjölguðu botnvörpuskipin
og tóku til óspiltra málanna. þau
stunduðu veiði í landhelgi afmesta
kappi og ótrufluð, og eyðilögðu
veiðarfæri manna og veiðina eins
og þau höfðu áður gert.
En þá kom „þór“ á miðri vertíð,
ekki með hamarinn á lofti eða í
jötunmóð, hann hafði annað lag,
en þó skifti svo um, að eftir það
sást tæplega nokkur botnvörpung-
ur í landhelgi hér.
„þór“ hélt sig á miðunum annað
kastið, lét sjá sig þar við og við,
og það dugði.
Sumir höfðu haldið því fram, að
engin leið væri að verja landhelg-
ina með vopnlausu skipi, en reynd-
in varð hér önnur.
það er ofur skiljanlegt. Skip
eins og „þór“ er létt í snúningum.
því er ætlað að verja hæfilega
Yerslun sem helmingur lands-
manna á, og hefir ótalið hagræði
af, má ekki eiga neitt — af því að
stórkaupmennirnir vilja ekki að
nein slík verslun sé til. En þetta er
ekki einsdæmi. Sama var sagan í
Danmörku, þegar kaupfélögin þar
gerðu heildsölu sína, Fællesforen-
ingen. Kaupmannablöðin, t. d.
Börsen, ætluðu að rifna. Kaupfé-
lög vora góð. þau áttu tilverurétt.
En samvinnuheildsala var vond
og skaðleg þjóðinni, sögðu stór-
kaupmennirnir. þegar norskir
samvinnumenn stofnuðu „Lands-
foreningen", gerðu félög stór- og
smákaupmanna allsherjar samtök,
um viðskiftabann gegn þessu
voðalega fyrirtæki. En það hafði
öfug áhrif við það, sem til var ætl-
ast. Samvinnuheildsalan norska er
nú orðin stór og voldug. Samtökin
gegn henni eru nú ekki nema end-
urminning um ófrægilegan ósigur
keppinautanna.
Svona er reynslan ai..' "ðar.
Kaupfélög eru óalandi meðai: 'au
eru að festa rætur. Smákaupmenn
bannsyngja þau, þar til þau hafa
náð fullum þroska og mynda alls-
herjarsamband og heildsölu. þá
taka stórkaupmenn og þeirra blöð
við í nokkur ár, uns heildsalan ér
vaxin þeim yfir höfuð. Nú eru
þessi missiri að líða. Eftir svo sem
2-—3 missiri verða Leitis-Gróur
stórsölunnar búnar að slíta bama-
skónum og búnar að fá sér nýtt
viðfangsefni.
Kaupfélögin eiga að standa sam-
an, en ekki að vera sundruð, hvað
sem milliliðirnir segja. Félags-
skapurinn gerir smælingjana ó-
sigrandi.
Allir kannast við bágstaddan
frumbýling, sem fær á leigu jörð
og kvikfé. Með elju og þrautseigju
tekst mörgum slíkum frumbýling-
um að eignast býlið og búið,
byggja upp jörðina og ala upp
hraust og vel ment börn. Nokkuð
líkt gera samvinnufélögin í versl-
unarmálunum. Margir félitlir
menn taka höndum saman, nota
lánstraust sitt og álit til að afla
sér veltufjár, gera kaupfélag,
vinna saman ár eftir ár, eignast
sameiginleg tæki, fasteignir og
sjóði, sem þarf til starfrækslunn-
ar. Með mörgum öðrum samskon-
ar félögum er mynduð heildsala,
kaup og sala gerð í stórum stíl,
smælingjunum veitt sú aðstaða
•með samheldninni, sem auðmenn
hafa annars. Sú heildsala eignast
líka hús og lóðir, sjóði til að reka
fyrirtæki sín, skip til aðdráttanna,
hefir útibú í framandi löndum til
að gæta hagsmuna félagsmanna.
Með tíð og tíma eignast hinir
dreifðu félagsmenn víðsvegar um
landið allar þessar eignir. það er
áframhald af sigri frumbýlingsins,
sem byrjaði með tvær hendur tóm-
ar og vann á hendur sínar jörð og
bú. Hér er þjóðin frambýlingur-
inn, sem fær í sigurlaun réttláta
verslun, betri lífskjör, betri hús
og heimili, meiri bækur og menn-
stórt svæði, er það getur haft dag-
legt yfirlit yfir.
þetta vita botnvörpungarnir ofur
vel.
Og þó að þeir ekki óttist her-
valdið úr þeirri átt, þá óttast þeir
að verða staðnir að ólöglegri veiði.
þeir vita það, að skipinu stýrir
maður með sjóliðsforingja kunn-
áttu, Hann getur því ómótmælan-
lega mælt hvar þeir finnast. Og
finni hann einhvern í landhelgi, þá
gefur hann skýrslu um það til lög-
reglustjóra.
þetta mundi nú í mörgum tilfell-
um ekki fæla botnvörpungana frá
ólöglegri veiði, ef ekki kæmi fleira
til greina, og sjálfsagt er að bú-
ast við því,að einhverjir slyppuvið
hegningu þótt staðnir væru að ó-
löglegri veiði. En þeir þurfa oft að
leita lands, botnvörpungamir, þá
vantar ýmislegt, og þeir verða að
leita skjóls í ofviðrum, og einmitt
í þeim kringumstæðum eiga þeir
á hættu að verða teknir og sektað-
ir, hafi þeir áður brotið.
Hér kemur það einnig til greina,
að „þór“ hefir loftskeytatæki.
Hann getur því, ef svo ber und-
ir að danska varðskipið er hér við
land — þótt það sé nú ekki oft —
sent því skeyti og beðið það að-
stoðar, til að handsama lögbrjót-
ana.
Alt þetta gerir þeim veiðiskap-